Crynodeb Adroddiad Modiwl 2 'Yn Gryno' – Gwneud penderfyniadau craidd a llywodraethu gwleidyddol

Adroddiad ac Argymhellion yn Gryno

Mae Ymchwiliad Covid-19 y DU yn ymchwiliad cyhoeddus annibynnol sy'n archwilio'r ymateb i bandemig Covid-19, ac effaith y pandemig hwnnw, er mwyn dysgu gwersi ar gyfer y dyfodol. Mae'n rhwym i'w gylch gorchwyl a osodwyd gan y Prif Weinidog Boris Johnson ar y pryd.

Roedd maint y pandemig yn ddigynsail; mae gan yr Ymchwiliad amrywiaeth enfawr o faterion i’w cwmpasu.

Penderfynodd Cadeirydd yr Ymchwiliad, y Gwir Anrhydeddus y Farwnes Hallett DBE, fynd i'r afael â'r her hon drwy rannu ei waith yn ymchwiliadau ar wahân a elwir yn fodiwlau. Mae pob modiwl yn canolbwyntio ar bwnc gwahanol gyda'i wrandawiadau cyhoeddus ei hun lle mae'r Cadeirydd yn clywed tystiolaeth.

Yn dilyn gwrandawiadau, datblygir argymhellion ar gyfer newidiadau a'u rhoi mewn Adroddiad Modiwl. Mae'r adroddiadau hyn yn cynnwys canfyddiadau o'r dystiolaeth a gasglwyd ar draws pob modiwl ac argymhellion y Cadeirydd ar gyfer y dyfodol. Mae'r adroddiad ar gyfer Modiwl 1 (Gwydnwch a Pharodrwydd) eisoes wedi'i gyhoeddi.

Mae'r ail set o fodiwlau, Modiwl 2 (DU), Modiwl 2A (Yr Alban), Modiwl 2B (Cymru) a Modiwl 2C (Gogledd Iwerddon), yn canolbwyntio ar y broses benderfynu wleidyddol a gweinyddol graidd ledled y DU mewn ymateb i bandemig Covid-19.

Mae hyn wedi rhoi cyfle i'r Ymchwiliad gymharu a chyferbynnu'r gwahanol ddewisiadau a wnaed gan y pedair llywodraeth wrth ymateb i'r un argyfwng ac i nodi'r gwersi pwysicaf ar gyfer ymateb i argyfyngau ledled y DU yn y dyfodol.

Bydd adroddiadau yn y dyfodol yn canolbwyntio ar feysydd penodol, gan gynnwys:

• Systemau gofal iechyd
• Brechlynnau a therapiwteg
• Caffael a dosbarthu cyfarpar a chyflenwadau allweddol
• Y sector gofal
• Rhaglenni profi, olrhain ac ynysu
• Plant a phobl ifanc
• Yr ymateb economaidd i'r pandemig
• Yr effaith ar gymdeithas

Modiwl 2, 2A, 2B, 2C: Gwneud penderfyniadau craidd a llywodraethu gwleidyddol

Mae Ymchwiliad Covid-19 y DU wedi canfod bod ymateb y pedair llywodraeth yn achos ailadroddus o 'rhy ychydig, rhy hwyr'.

Yn ddiamau, achubodd cyfyngiadau symud yn 2020 a 2021 fywydau, ond dim ond oherwydd gweithredoedd ac esgeulustod y pedair llywodraeth y daethant yn anochel.

Canfyddiadau allweddol

Dyfodiad Covid-19

1. Nodweddwyd yr ymateb cychwynnol i'r pandemig gan ddiffyg gwybodaeth a diffyg brys.
2. Er gwaethaf arwyddion clir bod y firws yn lledaenu'n fyd-eang, methodd y pedair gwlad â chymryd camau digon amserol ac effeithiol.
3. Roedd capasiti profi cyfyngedig a diffyg mecanweithiau gwyliadwriaeth digonol yn golygu nad oedd gwneuthurwyr penderfyniadau yn gwerthfawrogi i ba raddau yr oedd y feirws yn lledaenu heb ei ganfod yn y DU ac ni wnaethant gydnabod lefel y bygythiad a oedd yn cael ei beri. Gwaethygwyd hyn gan sicrwydd camarweiniol gan yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol a'r farn gyffredinol bod y DU wedi paratoi'n dda ar gyfer pandemig.
4. Roedd y gweinyddiaethau datganoledig yn rhy ddibynnol ar lywodraeth y DU i arwain yr ymateb.

Y cyfnod clo cyntaf ledled y DU

5. Ymagwedd gychwynnol llywodraeth y DU oedd arafu lledaeniad y feirws. Erbyn 13 Mawrth 2020 roedd yn amlwg bod nifer gwirioneddol yr achosion sawl gwaith yn uwch nag a amcangyfrifwyd yn flaenorol ac y byddai'r dull hwn yn peryglu gorlethu systemau gofal iechyd.
6. Cyflwynodd llywodraeth y DU gyfyngiadau cynghori ar 16 Mawrth 2020, gan gynnwys hunanynysu, cwarantîn aelwydydd a chadw pellter cymdeithasol. Pe bai cyfyngiadau wedi'u cyflwyno'n gynt – pan oedd nifer yr achosion yn is – efallai y byddai'r cyfyngiadau symud gorfodol o 23 Mawrth wedi bod yn fyrrach neu ddim yn angenrheidiol o gwbl.
7. Gwnaeth y diffyg brys hwn a'r cynnydd enfawr mewn heintiau gyfyngiadau gorfodol yn anochel. Dylai fod wedi'i gyflwyno wythnos ynghynt. Mae modelu'n dangos y byddai tua 23,000 yn llai o farwolaethau wedi bod yn y don gyntaf yn Lloegr yn unig hyd at 1 Gorffennaf 2020.
8. Mae'r Ymchwiliad yn gwrthod y feirniadaeth bod y pedair llywodraeth wedi bod yn anghywir i osod cyfyngiadau symud gorfodol ar 23 Mawrth 2020. Derbyniodd y pedair llywodraeth gyngor clir a chymhellol i wneud hynny. Hebddo, byddai'r twf mewn trosglwyddiad wedi arwain at golled annerbyniol o fywydau. Fodd bynnag, roedd eu methiant i weithredu'n brydlon ac yn effeithiol wedi eu rhoi yn y sefyllfa hon.

Allan o'r cyfnod clo cyntaf

9. Wrth fynd i mewn i'r cyfnod clo cyntaf, nid oedd gan yr un o'r pedair llywodraeth strategaeth ar gyfer pryd na sut y byddent yn gadael y cyfnod clo.
10. Ar 4 Gorffennaf 2020, llacioddwyd y rhan fwyaf o'r cyfyngiadau yn Lloegr, er gwaethaf cyngor i lywodraeth y DU bod hyn yn risg uchel a gallai heintiau ledaenu'n gyflymach.
11. Llaciodd llywodraethau Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon gyfyngiadau'n fwy graddol dros haf 2020, gan gynyddu'r siawns na fydd angen cyfyngiadau symud pellach neu na fyddant mor gyfyngol.
12. Ond, ni roddodd yr un o'r pedair llywodraeth ddigon o sylw i'r posibilrwydd o ail don, sy'n golygu nad oedd llawer o gynllunio wrth gefn ar waith. Yr ail don.

Yr ail don

13. Cyflwynodd llywodraeth y DU, Llywodraeth Cymru a Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon gyfyngiadau yn rhy hwyr wrth wynebu cyfraddau achosion cynyddol yn hydref 2020 ac nid oeddent ar waith yn ddigon hir, neu roeddent yn rhy wan i reoli lledaeniad y feirws.
14. Yn Lloegr, er gwaethaf rhybuddion, gosododd llywodraeth y DU gyfyngiadau gwan, gan ganiatáu i'r feirws barhau i ledaenu'n gyflym. Pe bai cyfyngiadau symud 'torrwr cylched' wedi'u cyflwyno ddiwedd mis Medi neu ddechrau mis Hydref 2020, gallai'r ail gyfyngiad symud cenedlaethol yn Lloegr ar 5 Tachwedd fod wedi bod yn fyrrach neu o bosibl wedi'i osgoi'n gyfan gwbl.
15. Er cael cyngor ar 5 Hydref 2020 bod angen cyfyngiadau pellach, ni weithredodd Llywodraeth Cymru 'dorri tân' pythefnos o hyd tan 23 Hydref.
16. Yng Ngogledd Iwerddon, arweiniodd cyfarfodydd y Pwyllgor Gweithredol a oedd wedi'u rhannu'n wleidyddol at benderfyniadau anhrefnus. Cyflwynwyd toriad cylched pedair wythnos ar 16 Hydref 2020, er gwaethaf cyngor bod angen ymyrraeth chwe wythnos.
17. Yn yr Alban, roedd cyflwyno mesurau llym, wedi'u targedu'n lleol, yn gyflym yn yr hydref yn golygu bod achosion wedi tyfu'n fwy graddol, gan osgoi cyfyngiadau symud ledled y wlad.
18. Ddiwedd 2020, cynyddodd yr amrywiad Alpha mwy trosglwyddadwy yn gyflym yn nifer yr achosion. Er ei fod yn gwbl rhagweladwy, methodd y pedair llywodraeth â chydnabod y bygythiad hwn ac ni chymerasant gamau nes bod lefelau'r haint yn dyngedfennol. Creodd hyn sefyllfa lle'r oedd dychwelyd i gyfyngiadau symud yn ymddangos yn anochel iddynt. Y cyflwyniad brechu a'r amrywiadau Delta ac Omicron.

Y cyflwyniad brechu ac amrywiadau Delta ac Omicron

19. Ym mis Rhagfyr 2020, y DU oedd y wlad gyntaf yn y byd i gymeradwyo brechlyn a dechrau rhaglen frechu.
20. Pan ddaeth yr amrywiad Delta i'r amlwg ym mis Mawrth 2021, roedd y pedair llywodraeth wedi dysgu o brofiad y cyfnodau clo cynharach. Fe wnaethant ohirio'r ymlacio a gynlluniwyd i ganiatáu amser i'r broses o gyflwyno'r brechlyn fynd rhagddi. Fe wnaethant adael y cyfnod clo drwy gydbwyso graddfa'r haint yn erbyn yr amddiffyniad ychwanegol a gynigiwyd gan y brechlyn.
21. Daeth yr amrywiad Omicron – llai difrifol ond llawer mwy trosglwyddadwy – i’r amlwg yng ngaeaf 2021. Er gwaethaf amddiffyniad y brechlyn, roedd nifer fawr yr achosion yn golygu bod mwy na 30,000 o bobl wedi marw gyda Covid-19 yn y DU rhwng Tachwedd 2021 a Mehefin 2022.
22. Roedd elfen o risg yn rhan o ddull y pedair llywodraeth yn ail hanner 2021. Pe bai'r brechlynnau wedi bod yn llai effeithiol neu pe bai Omicron mor ddifrifol â'r amrywiadau blaenorol, byddai'r canlyniadau wedi bod yn drychinebus.

Themâu allweddol wedi dod i'r amlwg.

Yr angen am gynllunio a pharatoi priodol
Mae hon yn thema gyson drwy gydol yr Ymchwiliad. Pe bai'r DU wedi paratoi'n well, byddai bywydau wedi'u hachub, dioddefaint wedi'i leihau a chost economaidd y pandemig yn llawer is. Byddai'r dewisiadau oedd gerbron y rhai sy'n gwneud penderfyniadau wedi bod yn wahanol iawn.

Yr angen am gamau prydlon ac effeithiol i frwydro yn erbyn firws
Rhaid i lywodraethau weithredu'n gyflym ac yn bendant i gael unrhyw gyfle o atal lledaeniad firws.

Cyngor gwyddonol a thechnegol
Darparodd SAGE (y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar gyfer Argyfyngau) gyngor gwyddonol o ansawdd uchel ar gyflymder eithriadol, ond cyfyngwyd ar effeithiolrwydd cyngor SAGE gan amrywiol ffactorau gan gynnwys diffyg amcanion wedi'u datgan yn glir gan lywodraeth y DU.

Bregusrwydd ac anghydraddoldebau
Effeithiodd y pandemig ar bawb ond nid oedd yr effaith yn gyfartal. Roedd pobl hŷn, pobl anabl a rhai grwpiau lleiafrifoedd ethnig yn wynebu risg uwch o farw o Covid-19. Cafodd y risg uwch o niwed ei dylanwadu'n gryf hefyd gan ffactorau economaidd-gymdeithasol. Cafodd grwpiau agored i niwed a grwpiau dan anfantais eu heffeithio hefyd gan y cyfyngiadau a gyflwynwyd i reoli'r feirws. Er bod y niwed yn rhagweladwy, ni ystyriwyd yr effaith arnynt yn ddigonol wrth gynllunio ar gyfer y pandemig na phan wnaed penderfyniadau i ymateb i'r feirws.

Gwneud penderfyniadau gan y llywodraeth
Yn aml, byddai Cabinet y DU yn cael ei wthio i’r ochr wrth wneud penderfyniadau. Yn yr un modd, yn Llywodraeth yr Alban, roedd yr awdurdod yn nwylo grŵp bach o weinidogion. Ond, roedd Cabinet Cymru yn ymgysylltu’n llawn, gyda phenderfyniadau’n cael eu gwneud yn bennaf drwy gonsensws.

Cafodd cydgysylltu ymateb Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon ei wanhau gan annibyniaeth weithredol adrannau a chafodd y broses o wneud penderfyniadau ei difetha gan anghydfodau gwleidyddol. Yng nghanol llywodraeth y DU roedd diwylliant gwenwynig ac anhrefnus.

Cyfathrebu iechyd cyhoeddus
Roedd rheoli'r feirws yn ddibynnol ar y cyhoedd yn deall y risg yr oeddent yn ei hwynebu a gweithredu yn unol â hynny. Roedd yr ymgyrch 'Aros Gartref' yn effeithiol wrth sicrhau'r cydymffurfiaeth fwyaf posibl yn ystod y cyfnod clo cyntaf, ond roedd risgiau i'w symlrwydd, megis annog y rhai oedd angen cymorth neu driniaeth feddygol i beidio â gadael cartref. Roedd cymhlethdod y rheoliadau, cyfyngiadau lleol ac amrywiadau mewn rheolau ar draws y pedair gwlad yn ei gwneud hi'n anodd i'r cyhoedd ddeall pa reolau oedd yn berthnasol. Achosodd honiadau o dorri rheolau gan weinidogion a chynghorwyr ofid enfawr a thanseilio hyder y cyhoedd yn eu llywodraethau.

Deddfwriaeth a gorfodi
Roedd dryswch rhwng cyngor a chyfyngiadau cyfreithiol rhwymol yn tanseilio ymddiriedaeth a chydymffurfiaeth ac yn gwneud gorfodi gan yr heddlu bron yn amhosibl neu'n ansicr yn gyfreithiol mewn rhai achosion. Roedd hyn yn arbennig o wir lle'r oedd rheolau cyfreithiol yn amrywio ledled y DU.

Gweithio rhynglywodraethol
Effeithiodd diffyg ymddiriedaeth rhwng y Prif Weinidog ar y pryd a rhai o arweinwyr y gwledydd datganoledig ar y dull cydweithredol o wneud penderfyniadau. Mae'n ddyletswydd ar wleidyddion i weithio ar y cyd er budd y cyhoedd mewn unrhyw argyfwng yn y dyfodol.

Argymhellion penodol

Yn ogystal â nodi 10 gwers i lywio'r cynllunio ar gyfer pandemig ac ymateb iddo, gellir dod o hyd i ddisgrifiad cynhwysfawr o'r argymhellion yn Adroddiad llawn Modiwl 2, 2A, 2B, 2C. Mae'r rhain wedi'u cynllunio i weithio ochr yn ochr â'r argymhellion o Adroddiad Modiwl 1 yr Ymchwiliad, er mwyn diogelu'r DU yn well mewn unrhyw bandemig yn y dyfodol.

Mae'r argymhellion yn cynnwys:

Mae'r Cadeirydd yn disgwyl y bydd yr argymhellion yn cael eu gweithredu a'u gweithredu o fewn yr amserlenni a nodir yn yr argymhellion. Bydd yr Ymchwiliad yn monitro gweithrediad yr argymhellion yn ystod ei oes.

I gael rhagor o wybodaeth neu i lawrlwytho copi o Adroddiad Modiwl 2, 2A, 2B, 2C llawn neu fformatau hygyrch eraill, ewch i: https://covid19.public-inquiry.uk/reports