Cydnabyddiaethau
Hoffem ddiolch i'r holl blant a phobl ifanc a gymerodd ran yn yr ymchwil hwn, a'r rhai a helpodd i gefnogi eu cyfranogiad. Diolch yn arbennig hefyd i Acumen Fieldwork, The Mix, The Exchange a'r Cyfranogwyr Craidd. Diolch i Save the Children, Coram Voice, YoungMinds, Alliance for Youth Justice, UK Youth, PIMS-Hub, Long Covid Kids, Clinically Vulnerable Families, Article 39, Leaders Unlocked a Just for Kids Law, gan gynnwys y Children's Rights Alliance for England, am eich cymorth yn ystod y cynllunio a'r recriwtio ar gyfer yr ymchwil hwn. I fforwm Plant a Phobl Ifanc: rydym yn gwerthfawrogi eich mewnwelediadau, eich cefnogaeth a'ch her yn ein gwaith yn fawr. Roedd eich mewnbwn yn allweddol wrth ein helpu i lunio'r adroddiad hwn.
Paratowyd yr adroddiad ymchwil hwn ar gais Cadeirydd yr Ymchwiliad. Barn yr awduron yn unig a fynegir. Nid yw canfyddiadau'r ymchwil sy'n deillio o'r gwaith maes yn argymhellion ffurfiol gan Gadeirydd yr Ymchwiliad ac maent ar wahân i dystiolaeth gyfreithiol a gafwyd mewn ymchwiliadau a gwrandawiadau.
1. Rhagymadrodd
1.1 Cefndir yr ymchwil
Mae Ymchwiliad Covid-19 y DU (“yr Ymchwiliad”) wedi’i sefydlu i archwilio ymateb y DU i bandemig Covid-19 a’i effaith, a dysgu gwersi ar gyfer y dyfodol. Mae gwaith yr Ymchwiliad yn cael ei arwain gan ei sianel YouTube yr YmchwiliadMae ymchwiliadau'r Ymchwiliad wedi'u trefnu'n fodiwlau. Modiwl 8 bydd yn archwilio effaith y pandemig ar blant a phobl ifanc.
Comisiynodd Ymchwiliad Covid-19 y DU Verian i ymgymryd â'r rhaglen ymchwil hon i roi darlun o brofiadau plant a phobl ifanc, a sut roeddent yn canfod effaith pandemig Covid-19 y DU (“y pandemig”) arnynt. Bydd canfyddiadau'r adroddiad hwn yn cael eu defnyddio gan yr Ymchwiliad i ddeall sut roedd plant a phobl ifanc yn teimlo am y newidiadau a ddigwyddodd yn ystod y pandemig a'u heffeithiau, a sut roeddent yn eu profi. Nid yw'r adroddiad ymchwil hwn wedi'i gynllunio i gyflwyno tystiolaeth o sut y newidiodd gwasanaethau penodol yn ystod y cyfnod hwn. Mae'r meysydd profiad plant a phobl ifanc a archwiliwyd trwy'r ymchwil hon wedi'u diffinio gan set o gwestiynau ymchwil, a amlinellir yn Atodiad A.
1.2 Dull ymchwil
Cyfweliadau manwl oedd y dull ymchwil ar gyfer y rhaglen hon.¹ Cynhaliodd Verian 600 o gyfweliadau gyda phlant a phobl ifanc rhwng 9 a 22 oed (a oedd felly rhwng 5 a 18 oed yn ystod y pandemig) yn y DU. Cyn ac yn ystod y cyfnod cyfweld, cynullodd Verian grwpiau cyfeirio o blant a phobl ifanc hefyd i lywio dyluniad canllawiau cyfweliadau, deunyddiau cyfranogwyr a fersiynau o ganfyddiadau sy'n addas i blant. Yn ogystal, cynhaliwyd trafodaethau grŵp ffocws gyda rhieni ac athrawon cyn y cyfweliadau i arwain dyluniad deunyddiau ymchwil.
Defnyddiwyd dull a oedd yn seiliedig ar drawma i sicrhau nad oedd cyfranogiad yn achosi ail-drawmateiddio na gofid yn anfwriadol. Roedd gan blant 9-12 oed riant neu ofalwr yn bresennol yn ystod cyfweliadau, tra gallai'r rhai 13+ oed ddewis cael yr opsiwn hwn os oedd angen. Gwahoddwyd pob plentyn a pherson ifanc a gyfwelwyd i gwblhau arolwg adborth dewisol byr ar ôl eu cyfweliad am eu profiad. Mae rhagor o wybodaeth am y dull ymchwil, gan gynnwys y partneriaid sy'n cefnogi gwaith Verian, yn Atodiad B.
- ¹Mae cyfweliadau manwl yn dechneg ymchwil ansoddol sy'n cyfeirio at gynnal trafodaethau manwl gyda nifer fach o gyfranogwyr mewn fformat sgwrsiol. Mae cwestiynau cyfweliad yn bennaf yn agored i ganiatau i fewnwelediadau ddod i'r amlwg yn naturiol yn hytrach na dilyn cynllun llym.
1.3 Sampl ymchwil
Roedd y 600 o gyfweliadau a gynhaliwyd gan Verian yn cynnwys 300 o gyfweliadau gyda sampl 'gyffredinol' o gyfranogwyr a oedd yn adlewyrchu poblogaeth y DU yn fras, a 300 gyda sampl 'wedi'i thargedu' o grwpiau penodol a ddewiswyd yn seiliedig ar dystiolaeth eu bod wedi cael effaith negyddol arbennig gan y pandemig. Dylid nodi bod rhai plant a phobl ifanc yn bodloni'r meini prawf cyfranogi ar gyfer mwy nag un o'r grwpiau hyn (gweler Ffigur 1 isod). Er enghraifft, roedd mwyafrif y rhai a oedd yn ceisio lloches hefyd wedi bod mewn llety dros dro neu orlawn. Roedd y rhan fwyaf o'r rhai a oedd wedi bod mewn cysylltiad â'r system cyfiawnder troseddol hefyd wedi bod mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl a gofal cymdeithasol plant.
Ffigur 1: Gorgyffwrdd rhwng grwpiau yn y sampl darged
1.4 Cwmpas yr adroddiad hwn
Mae'r adroddiad hwn yn nodi canfyddiadau cyfweliadau manwl yn rhaglen ymchwil Lleisiau Plant a Phobl Ifanc. Mae'r canfyddiadau hyn wedi'u cynllunio i helpu'r Ymchwiliad i ddeall sut roedd plant a phobl ifanc yn teimlo am, ac yn profi, y newidiadau a ddigwyddodd yn ystod y pandemig hwn. Byddant hefyd yn cynorthwyo i ddiffinio meysydd allweddol ar gyfer dadansoddi ac ystyried ymhellach a chefnogi'r Ymchwiliad i gyflawni ei sianel YouTube yr Ymchwiliad.
Mae'r adroddiad yn dechrau drwy drafod y ffactorau allweddol a nodwyd fel rhai a luniodd brofiadau plant a phobl ifanc yn ystod y pandemig. Yn dilyn hyn, mae'r adroddiad yn troi at archwiliad manwl o'r profiadau a rennir gan blant a phobl ifanc, gan ddechrau gyda'r newidiadau i'w hamgylchedd cartref a'u perthnasoedd teuluol yn y cyfnod hwn, cyn symud ymlaen at effeithiau'r pandemig ar agweddau eraill ar eu bywydau, gan gynnwys addysg, ymddygiadau ar-lein, iechyd a lles. Mae ail hanner yr adroddiad yn canolbwyntio ar brofiadau o leoliadau a gwasanaethau penodol yn ystod y pandemig.
Nid adroddiad Cadeirydd yr Ymchwiliad yw hwn ac nid yw ei ganfyddiadau yn gyfystyr â chanfyddiadau'r Cadeirydd. Dehongliad o'r canfyddiadau a thrafodaeth o'r goblygiadau yw rhai tîm ymchwil Verian.
Mae Pob Stori’n Bwysig yn ymarfer gwrando ar wahân sy’n cael ei gynnal gan yr Ymchwiliad. Mae cofnod Pob Stori’n Bwysig yn cofnodi profiadau plant a phobl ifanc drwy lens oedolion yn eu bywydau a ddarparodd ofal neu gefnogaeth. Cyfrannodd pobl ifanc dros 18 oed hefyd at gofnod Pob Stori’n Bwysig. Mae’n bwysig nodi y gall barn oedolion ynghylch profiadau plant a phobl ifanc fod yn wahanol mewn mannau i ganfyddiadau’r adroddiad hwn.
1.5 Canllawiau i ddarllenwyr
Gwerthoedd a chyfyngiadau ymchwil ansoddol
Mabwysiadwyd dull ansoddol ar gyfer yr astudiaeth hon er mwyn rhoi cipolwg manwl ar brofiadau bywyd plant a phobl ifanc yn ystod y pandemig ac i ddod â'u lleisiau'n fyw. Mae ymchwil ansoddol yn ddelfrydol ar gyfer ymchwilio i naws profiadau; mae'n rhoi cyfle i gyfranogwyr rannu eu profiadau yn fanwl a lle i fyfyrio ar eu cymhellion a'u hemosiynau. Mae dulliau ansoddol yn werthfawr wrth archwilio ffenomenau cymdeithasol cymhleth ac fe'u cynlluniwyd i ddisgrifio a dehongli'r rhain yn fanwl, gan ddarparu cyfoeth o fanylion.
Nid yw dulliau ansoddol wedi'u cynllunio i fesur amlder na chyffredinolrwydd profiad neu gysylltiad. Yn ogystal, mae samplau ansoddol wedi'u cynllunio'n bwrpasol i gofnodi profiadau grwpiau penodol, gyda meini prawf recriwtio manwl ar gyfer cyfranogwyr. O'r herwydd, nid yw ymchwil ansoddol wedi'i chynllunio i ddarparu canfyddiadau sy'n gynrychioliadol yn ystadegol ac ni all ddarparu'r un lefel o gyffredinoli â data meintiol. Yn unol â hyn, pan ddefnyddir termau fel 'rhai' wrth adrodd ar ymchwil ansoddol, nid yw'r rhain wedi'u clymu i werth rhifiadol penodol. Dylid nodi hefyd nad yw enghreifftiau penodol o brofiadau unigol o reidrwydd yn gynrychioliadol. Fodd bynnag, gellir defnyddio ymchwil ansoddol i gynnig cipolwg ar sbectrwm o brofiadau a safbwyntiau dynol mewn ffordd na all dulliau meintiol ei wneud.
Mae ymchwil ansoddol hefyd yn arf pwerus pan gaiff ei thriongli â data meintiol a mathau eraill o dystiolaeth. Nid yw'r adroddiad hwn yn cynnal y triongli hwn. Fodd bynnag, gallai triongli ymhellach o'i ganfyddiadau fod yn arbennig o ddefnyddiol wrth ddarparu cyd-destun ar y sbectrwm o brofiadau a ddisgrifir yn ansoddol lle mae data neu dystiolaeth ategol ar gyffredinolrwydd y rhain.
Nodyn ar derminoleg
Defnyddir y term 'plant a phobl ifanc' drwy gydol yr adroddiad hwn i gyfeirio ar y cyd at y rhai a gyfwelwyd ar gyfer yr ymchwil hwn. Fodd bynnag, lle bo'n berthnasol, rydym yn defnyddio'r termau 'plant' neu 'blentyn' i gyfeirio at y rhai oedd yn iau na 18 oed pan gawsant eu cyfweld. Rydym yn defnyddio'r termau 'pobl ifanc' neu 'berson ifanc' i gyfeirio at y rhai oedd yn 18 oed neu'n hŷn pan gawsant eu cyfweld. Dylid deall bod cyfeiriadau at rieni hefyd yn cynnwys gofalwyr a gwarcheidwaid. Mae dyfyniadau gan blant a phobl ifanc yn cynnwys eu hoedran ar adeg y cyfweliad, ac mewn rhai achosion (ar gyfer y rhai ag anghenion addysgol arbennig a'r rhai mewn lleoliadau penodol yn ystod y pandemig) maent yn nodi gwybodaeth gyd-destunol bwysig am eu hamgylchiadau i helpu i ddeall eu hymateb yn well. Gan na ofynnwyd i gyfranogwyr ddarparu eu dyddiad geni, nid yw'n bosibl pennu oedrannau'n gyson o fis Mawrth 2020 ymlaen. Ar ben hynny, gan fod rhai o'r profiadau a ddisgrifiwyd yn rhychwantu blynyddoedd, gallai cysylltu'r cyfrifon hyn â'u hoedran ar ddechrau'r pandemig fod yn gamarweiniol. Gofynnodd Verian i blant a phobl ifanc yn benodol am eu profiadau o 2020-22, felly mae'r adroddiad yn defnyddio'r amser gorffennol. Fodd bynnag, mae'n bwysig nodi, i rai o'r bobl ifanc y siaradom â nhw, fod eu cyflyrau ac effaith Covid-19 yn parhau hyd heddiw.
Rhybudd cynnwys
Mae rhai o'r straeon a'r themâu sydd wedi'u cynnwys yn y cofnod hwn yn cynnwys disgrifiadau o farwolaeth, profiadau bron â bod yn farw, cam-drin, ymosodiad rhywiol a niwed corfforol a seicolegol sylweddol. Gall y rhain fod yn ofidus. Os felly, anogir darllenwyr i geisio cymorth gan gydweithwyr, ffrindiau, teulu, grwpiau cymorth neu weithwyr gofal iechyd proffesiynol lle bo angen. Rhestr o wasanaethau cefnogol hefyd wedi'i ddarparu ar wefan Ymchwiliad Covid-19 y DU.
2. Ffactorau a luniodd y profiad pandemig
Mae'r adran hon yn cyflwyno'r ffactorau a wnaeth y pandemig yn arbennig o heriol i rai plant a phobl ifanc, a'r ffactorau amddiffynnol a lliniarol a helpodd rai plant a phobl ifanc i ymdopi a hyd yn oed ffynnu.
Ar draws y cyfweliadau, roedd yn anghyffredin i ddisgrifiadau plant a phobl ifanc o'r pandemig fod yn gwbl gadarnhaol neu'n negyddol. Roedd rhai'n cysylltu'r pandemig â theimladau cymysg – er enghraifft, gallent ddisgrifio teimlo'n gymharol hapus a rhydd am beidio â mynd i'r ysgol i ddechrau, ond yn ddiweddarach yn teimlo'n rhwystredig ac ynysig. Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc yr heriau a wynebasant yn ystod y pandemig, ond roeddent hefyd yn teimlo bod agweddau cadarnhaol i'r profiad neu o leiaf bethau a'u helpodd i ymdopi. O'r herwydd, daliodd yr ymchwil hon amrywiaeth eang o brofiadau ac adlewyrchir y sbectrwm hwn o ymatebion drwy gydol yr adroddiad hwn.
Gan dynnu ar hyn, mae ein dadansoddiad yn nodi nifer o ffactorau a wnaeth y pandemig yn arbennig o anodd i rai yn ogystal â'r ffactorau a helpodd blant a phobl ifanc i ymdopi yn ystod y cyfnod hwn.
Ffigur 2: Ffactorau a luniodd brofiadau pandemig
| Ffactorau a wnaeth y pandemig yn anoddach i blant a phobl ifanc | Ffactorau a helpodd blant a phobl ifanc i ymdopi a ffynnu |
|---|---|
| Tensiwn gartref | Perthnasoedd cefnogol |
| Pwysau cyfrifoldeb | Dod o hyd i ffyrdd o gefnogi lles |
| Diffyg adnoddau | Gwneud rhywbeth gwerth chweil |
| Ofn cynyddol | Y gallu i barhau i ddysgu |
| Cyfyngiadau uwch | |
| Tarfu ar gefnogaeth | |
| Profi galar |
Cafodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd eu heffeithio gan gyfuniad o'r ffactorau negyddol a restrir uchod, yn enwedig y rhai a recriwtiwyd ar gyfer y sampl darged a'r rhai a oedd yn bodloni'r meini prawf cyfranogiad ar gyfer mwy nag un o'r grwpiau targed. Mewn rhai achosion, roedd eu profiad o'r pandemig yn negyddol iawn ac roedd cael perthnasoedd cefnogol i dynnu arnynt a ffyrdd o ofalu am eu lles eu hunain yn arbennig o bwysig.
Isod rydym yn archwilio'n fanylach y ffactorau a luniodd brofiadau plant a phobl ifanc o'r pandemig. Rydym wedi cynnwys astudiaethau achos drwyddi draw i ddangos y rhain. Mae'r rhain wedi'u tynnu o hanesion unigol, gydag enwau wedi'u newid.
Ffactorau a wnaeth y pandemig yn heriol
Isod rydym yn amlinellu'r ffactorau a wnaeth y pandemig yn heriol i rai plant a phobl ifanc. Mewn rhai achosion, gwaethygodd cael eu heffeithio gan gyfuniad o'r ffactorau hyn effaith y pandemig ar blant a phobl ifanc a brofodd sawl her ar yr un pryd. Gallai'r anawsterau a wynebwyd ganddynt hefyd gael eu gwaethygu gan ryngweithio'r ffactorau hyn, megis tarfu ar gefnogaeth wrth brofi heriau newydd neu gynyddol gartref.
Gallai plant a phobl ifanc mewn amrywiaeth o amgylchiadau brofi'r heriau a archwilir isod, er bod diffyg adnoddau wedi effeithio'n arbennig ar y rhai mewn aelwydydd incwm is. Dylid nodi bod rhai o'r ffactorau hyn yn gysylltiedig yn glir ag amgylchiadau penodol a nodwyd wrth recriwtio - er enghraifft, cael eu heffeithio gan gyfyngiadau uwch ac ofn uwch oherwydd bod mewn teulu sy'n agored i niwed yn glinigol. Mewn rhai achosion, roedd y rhai a gyfwelwyd yn bodloni'r meini prawf ar gyfer dau grŵp targed neu fwy ac o ganlyniad roeddent yn wynebu heriau lluosog yn ystod y pandemig, er enghraifft cael cyfrifoldebau gofalu a gwarchod, neu fod mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl a gofal cymdeithasol plant.
Tensiwn gartrefGwnaeth tensiwn gartref y pandemig yn anodd i rai plant a phobl ifanc. Mewn rhai achosion, digwyddodd hyn cyn y pandemig ac fe'i gwaethygwyd gan y cyfyngiadau symud, tra mewn rhai achosion cododd tensiynau pan oedd pawb yn sownd gartref gyda'i gilydd, yn enwedig lle'r oedd lle byw yn teimlo'n gyfyng. Disgrifiodd plant a phobl ifanc effaith dadlau gyda'u brodyr a chwiorydd neu rieni neu deimlo'n anghyfforddus gyda nhw neu weld tensiwn rhwng oedolion yn y cartref. Roedd y tensiynau hyn yn golygu, i rai, nad oedd cartref bob amser yn cael ei brofi fel lle diogel na chefnogol i fod yn ystod y pandemig, a oedd yn ffactor pwysig wrth allu ymdopi â'r cyfyngiadau symud.
| Teimlo'n gaeth gyda'r teulu
Disgrifiodd Alex, 21 oed, pa mor anodd oedd hi i'w theulu fod yn sownd gartref gyda'i gilydd pan oedd pawb wedi arfer â chael rhywfaint o annibyniaeth a lle. Roedd perthnasoedd yn rhwygo yn ystod dwyster y cyfyngiadau symud. “Roedd yn llawer mwy o straen oherwydd roedden ni i gyd o dan yr un to bedair awr ar hugain y dydd, yn hytrach na, wyddoch chi, byddai fi a fy chwaer yn mynd i ffwrdd, byddwn i'n mynd i'r coleg, byddai hi'n mynd i'r ysgol… yn mynd ar ben ein gilydd… Nid dyna oedden ni ei eisiau ar y pryd, roedd yn rhaid i ni dreulio amser gyda'n gilydd… fy mam a fy nhad yn yr un tŷ bedair awr ar hugain saith, mae'n debyg nad oedd yn wych iddyn nhw chwaith… Doedd fy chwaer ddim yn dod ymlaen gyda'r naill na'r llall o fy rhieni ac mae'n debyg nad oedden ni a fy chwaer yn dod ymlaen yn dda iawn.” Priodas yn chwalu yn ystod y pandemig Disgrifiodd Sam, 16 oed, weld chwalfa priodas ei rhieni yn ystod y pandemig. Roedd ei mam yn cael trafferth gyda'i hiechyd meddwl ar ôl hyn a chanfu Sam fod popeth a oedd yn digwydd gartref yn effeithio ar ei lles a'i pherthnasoedd ei hun, wrth iddi ymbellhau mwy oddi wrth ffrindiau. “Rwy'n credu mai [y pandemig] oedd, mae'n debyg, un o'r prif resymau pam y cafodd fy rhieni ysgariad… Rwy'n credu bod yn rhaid iddyn nhw dreulio mwy o amser gyda'i gilydd ac rwy'n credu eu bod nhw ill dau wedi sylweddoli nad dyna oedd y syniad gorau… Fe wnaethon nhw ddadlau llawer mwy ond fe wnaethon nhw ddadlau cryn dipyn beth bynnag… Pe na bai Covid wedi digwydd, dydw i ddim yn credu y bydden nhw wedi ysgaru… ac yna… dydw i ddim yn credu y byddai [fy mam] wedi cael problemau iechyd meddwl… Rwy'n credu bod rhai o [fy ffrindiau], fel, wedi dod yn agosach at eu teulu… fi ddim cymaint.” |
Pwysau cyfrifoldebCymerodd rhai plant a phobl ifanc gyfrifoldebau gartref yn ystod y pandemig. Yn ogystal â chario'r baich o dasgau ymarferol yr oedd angen eu gwneud, fel gofalu am rywun oedd yn sâl, gofalu am frodyr a chwiorydd, neu lanhau siopa i rywun oedd yn agored i niwed yn glinigol, roedd rhai hefyd yn teimlo pwysau emosiynol cefnogi eu teulu trwy'r cyfnod hwn, yn enwedig lle na allai pobl y tu allan i'r cartref ddod i helpu. Roedd ymwybyddiaeth o'r anawsterau yr oedd yr oedolion yn mynd drwyddynt hefyd yn effeithio ar rai, gan gynnwys gwaethygu iechyd meddwl, pryderon am gyllid a phrofiadau o brofedigaeth. Roedd yr amlygiad hwn i gyfrifoldeb a straen oedolion yn golygu bod rhai plant a phobl ifanc wedi "tyfu i fyny'n gyflym" yn ystod y pandemig.
| Dim dianc rhag cyfrifoldebau gofalu
Disgrifiodd Robin, 18 oed, yr heriau o ofalu am ei mam, rhiant sengl, yn ystod y pandemig. Fel unig blentyn roedd hi wedi arfer cymryd y cyfrifoldeb hwn ond mewn amseroedd arferol roedd yr ysgol yn rhoi rhywfaint o seibiant iddi o'i chyfrifoldebau gartref. Roedd bod yn sownd gartref yn ystod y cyfnod clo yn ei gwneud hi'n llawer anoddach iddi ymdopi, a golygai hefyd fod iechyd meddwl ei mam wedi dirywio. Disgrifiodd fod wedi'i "sugno'n emosiynol" ac yn cael trafferth gyda phwysau cyfrifoldeb. "Rwy'n teimlo, os nad oes gennych chi fywyd cartref da iawn, yna mae'r ysgol yn achubiaeth enfawr i chi oherwydd mae'n golygu eich bod chi allan o'r amgylchedd hwnnw am y diwrnod cyfan ac yn cael gweld eich ffrindiau tra byddwch chi yno... Roeddwn i'n isel fy ysbryd oherwydd nad oedd gen i unrhyw seibiant o'm sefyllfa gartref. Ac mae fel llawer o gyfrifoldeb ar fy ysgwyddau drwy'r amser... roedd fel yn yr ysgol roedd hynny'n seibiant ohono ac roedd yn tynnu sylw da iawn. Felly pan oedd hynny wedi mynd roedd yn ergyd enfawr oherwydd dyna oedd fy ffordd i o ymdopi... Gwnaeth hi'n anoddach delio â fy mam gartref... roedd fel llwyth gwaith emosiynol enfawr ac fel arfer mae gen i'r gallu i ddelio ag ef ac ymdopi ag ef ond nid pan fyddwch chi'n sownd yno drwy'r amser." Yn agored i straen oedolion Roedd Riley, 22 oed, yn byw gartref yn ystod y pandemig gyda'i rhieni. Roedd hwn yn gyfnod anodd i'r teulu oherwydd bod eu mam yn agored i niwed yn glinigol ac roedd eu brawd neu chwaer, a oedd wedi symud allan, yn cael trafferth gyda dibyniaeth. Roedd byw mor agos at ei gilydd yn ystod y cyfnod clo – “fel eich bod chi mewn popty pwysau” – yn eu hamlygu i'r straen yr oedd eu rhieni'n mynd drwyddo ac fe wnaethant ddisgrifio dechrau rhannu yn hyn yn hytrach na theimlo fel plentyn mwyach. “Roedd pawb yn teimlo'n nerfus iawn. Felly yna cael y math yna o grŵp yn poeni… Rwy'n teimlo fel bod yn rhaid i mi weld [fy rhieni], fel, yn fwy fel pobl yn hytrach na dim ond, fel, 'o mae fy mam bob amser yn cwyno arna i i wneud hyn'… Oherwydd roeddwn i, fel, yn ei gweld hi, fel, yr holl amser… mewn, fel, ffyrdd eithaf agored i niwed oherwydd, fel, pa mor dan straen oedd pawb. Roedd yn teimlo fel… [Roeddwn i'n] cwrdd â fy rhieni fel, fel, oedolyn.” |
Diffyg adnoddauGwnaeth diffyg adnoddau allanol y pandemig yn anoddach i rai plant a phobl ifanc o deuluoedd ag adnoddau ariannol cyfyngedig ymdopi ag ef. Creodd byw mewn llety gorlawn densiwn o ganlyniad i deimlo “ar ben ei gilydd” a’i gwneud hi’n anoddach ymdopi â Covid-19 yn y cartref neu i amddiffyn aelodau o’r teulu sy’n agored i niwed yn glinigol, yn ogystal â’i gwneud hi’n anodd dod o hyd i’r lle i wneud gwaith ysgol. Roedd peidio â chael mynediad cyson at ddyfeisiau na chysylltiad rhyngrwyd dibynadwy hefyd yn gwneud dysgu gartref yn anoddach, yn ogystal â chyfyngu ar gyfleoedd i gysylltu ag eraill, ymlacio neu ddysgu pethau newydd ar-lein. Er na wnaeth plant a phobl ifanc heb ofod awyr agored godi hyn fel problem i raddau helaeth, disgrifiodd y rhai â gardd ffyrdd o hybu lles a chael hwyl na fyddai’r rhai heb ardd wedi gallu eu profi.
| Trafferthion gyda dysgu ar-lein
Roedd Jess, 15 oed, yn ei chael hi'n anodd cadw i fyny â dysgu gartref yn ystod y pandemig. Roedd hi'n rhannu hen gyfrifiadur gyda'i brawd neu chwaer ac roedd ganddi Wi-Fi ysbeidiol iawn, a achosodd byffro ofnadwy yn ystod gwersi ar-lein ac yn golygu na allai gymryd rhan yn iawn. Daeth â llun² ohoni ei hun yn eistedd wrth y cyfrifiadur gan fod hwn yn atgof mor gryf iddi o'r pandemig: “[Daeth y llun hwn â mi i'r cyfweliad] oherwydd yr anawsterau o fod ar-lein. Yn amlwg, fel, yr oedi, roedd y Wi-Fi yn wallgof… Roedd [fy mrawd a minnau] yn rhannu cyfrifiadur. Doedd yr ysgol ddim yn rhoi unrhyw beth i ni… roedd hi'n, fel, yn glitches llawer oherwydd bod y Wi-Fi yn ddrwg ac yna, fel, roedd y cyfrifiadur hefyd yn eithaf hen… Doedd addysg ddim yn dda… Beth, fel, y gallem ei weithredu i, fel, leihau'r difrod?… Darparu cyfrifiaduron. Ie. Darparu cyfrifiaduron a chysylltiad rhyngrwyd gwell.” Dim lle i weithio Roedd Cam, 15 oed, yn teimlo bod y cyfyngiadau symud yn “ormod” o fyw mewn fflat gyda’i rhieni a’i dau frawd neu chwaer, yr oedd hi’n rhannu ystafell wely â nhw. Roedd hi wedi arfer ag ef yn teimlo ychydig yn gyfyng weithiau, ond nid oedd hi wedi arfer â’r heriau o geisio dysgu gartref mewn lle bach, a oedd yn anodd iawn iddi: “Yn enwedig oherwydd mai dim ond un bwrdd oedd gennym ni, fel bwrdd da. Felly roedd yn anodd iawn cydbwyso pwy allai gael bwrdd a phwy allai fynd i’r llawr a gweithio. Oherwydd weithiau nid oedd angen y bwrdd arnoch chi. Roedd fel drôr ar y llawr neu rywbeth. Ond roedd yn anodd cydbwyso hynny.” |
- ² Gofynnwyd i blant a phobl ifanc a gymerodd ran mewn cyfweliadau ddod â gwrthrych, delwedd neu ffotograff a oedd yn eu hatgoffa o’r pandemig, os oeddent yn teimlo’n gyfforddus yn gwneud hynny. Yna fe wnaethant rannu hyn yn gynnar yn y cyfweliad ac egluro pam eu bod wedi’i ddewis.
Ofn cynyddolDisgrifiodd plant a phobl ifanc ag anableddau corfforol a'r rhai â chyflyrau iechyd, neu mewn teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol, eu teimladau o ansicrwydd, ofn a phryder ynghylch y risg o ddal Covid-19 a'r goblygiadau difrifol – ac mewn rhai achosion sy'n peryglu bywyd – y gallai hyn eu cael iddyn nhw neu eu hanwyliaid. Roedd plant a phobl ifanc mewn lleoliadau diogel hefyd yn teimlo'n agored i niwed ac yn ofni dal Covid-19 wrth rannu mannau cyffredin â phobl eraill yn ystod y pandemig. Gallai profi profedigaeth yn ystod y pandemig hefyd arwain at deimladau o ofn cynyddol.
| Ofnus o basio Covid-19 ymlaen
Roedd Lindsey, 15 oed, wedi “ofnus iawn” y byddai ei mam-gu, oedd yn byw gyda hi, yn dal Covid-19. Roedd hi wedi profi teimladau o bryder o’r blaen ac yn teimlo bod hyn wedi dod yn wirioneddol ddifrifol yn ystod y pandemig pan oedd y risgiau mor frawychus iddi. Cynyddodd yr ofn hwn pan aeth yn ôl i’r ysgol ar ôl y cyfnod clo cyntaf. “Dyna lle roedd gennym ni gynifer o gyfnodau clo yn mynd yn ôl ac ymlaen… ‘gallwn ni fynd yn ôl, nawr allwn ni ddim’, roedd hi fel, pam rydyn ni’n mynd yn ôl ac ymlaen pan allai fod mwy o risg allan yna o hyd?’… Byddwn i bob amser yn mynd i mewn [o’r ysgol], yn gwneud yr hyn a ddywedasant, yn golchi eich dwylo, yn diheintio, byddwn i weithiau’n newid fy nillad fel y gallwn i fynd yn agosach at [fy mam-gu]… Rwy’n credu bod un neu ddau [ffrind] wedi mynd ychydig yn bell ac yn gofyn bob amser, ‘beth wyt ti’n gwneud hynny am?’ ‘Pam wyt ti’n gwneud hyn, does dim angen i ti’, does dim rhaid iddyn nhw boeni am yr hyn yr oedd yn rhaid i mi boeni amdano.” Covid-19 o gwmpas agos Roedd Ali, 20 oed, yn byw dros dro mewn gwesty yn ystod y pandemig wrth geisio lloches. Cafodd ystafell ei neilltuo iddo gyda thri arall, rhywbeth nad oedd wedi'i ddisgwyl. Roedd rhannu ystafell fach gyda dieithriaid yn gyfyng ar yr adegau gorau - "dim llawer o le personol" - ond gwnaeth yr ofn o ddal Covid-19 oddi wrth ei gilydd, neu o fod ym mannau cymunedol prysur y gwesty, y profiad yn arbennig o anodd. "Doeddwn i ddim yn gwybod fy mod i'n mynd i rannu'r un ystafell... Byddai'n rhaid i ni feddwl am bopeth roeddech chi'n ei gyffwrdd... byddech chi'n gor-feddwl am bopeth... yr un peth dro ar ôl tro yn llanast gyda'ch pen. Mae'n rhaid i chi fynd i lawr y grisiau [i'r ffreutur] ac yna rwy'n gweld llwythi o bobl, rydych chi'n mynd i aros mewn ciw... efallai y byddwch chi'n dal Covid gan rywun arall. Roedd yn llawn straen... [Pan oedd gen i Covid roedd gen i] dymheredd, cur pen, roeddwn i'n teimlo fel pe bai fy nghorff cyfan wedi'i ddifetha... tra roeddwn i'n rhannu ystafell gyda thri o bobl, nad oedd yn hawdd o gwbl... Wnaethon nhw ddim eich rhoi mewn ystafell wahanol na dim byd." |
Cyfyngiadau uwchMewn rhai achosion, roedd plant a phobl ifanc yn cael eu heffeithio gan brofi cyfyngiadau yn wahanol i bobl eraill neu'n fwy dwys na phobl eraill oherwydd eu hamgylchiadau. I rai roedd hyn oherwydd bod ganddynt anabledd corfforol neu gyflwr iechyd, yn enwedig pan oedd cau toiledau cyhoeddus yn cyfyngu ar ba mor hir y gallent adael y tŷ neu ba mor bell y gallent fynd. I rai, roedd bod yn agored i niwed yn glinigol eu hunain, neu mewn teulu agored i niwed yn glinigol, yn golygu ymdopi â chyfyngiadau uwch. I eraill, roedd hyn oherwydd bod mewn lleoliad diogel neu leoliad gofal a theimlo bod yn rhaid iddynt ddilyn rheolau'n fwy llym nag eraill. Roedd cael eu heffeithio gan gyfyngiadau ychwanegol yn arbennig o heriol yn emosiynol i rai plant a phobl ifanc pan gafodd cyfyngiadau eu llacio i eraill ac roeddent yn teimlo eu bod wedi'u heithrio o hyn.
| Wedi'i gyfyngu gan gau mannau cyhoeddus
Disgrifiodd Mark, 14 oed, sut roedd ei gyflwr iechyd yn ei gwneud hi'n anoddach iddo adael y tŷ pan oedd mannau cyhoeddus, gan gynnwys toiledau, ar gau a sut roedd yn rhaid iddo ef a'i deulu addasu i gynllunio pethau'n fwy gofalus os oeddent am geisio mynd allan. “Yn amlwg, rydyn ni wedi gallu byw gyda [fy nghyflwr iechyd] ond yna, wyddoch chi, goblygiadau newydd fel cadw pellter cymdeithasol, roedd pethau'n cau… roedd yn ei wneud yn llawer gwahanol ac roedd yn rhaid i ni feddwl am atebion gwahanol ac yn amlwg byddai'n cymryd mwy o amser i gyrraedd lleoedd, weithiau ddwy, dair gwaith, ond roedden ni'n dal i gyrraedd yno rywsut ac yn sicrhau nad oedd, wyddoch chi, unrhyw [siawns] go iawn, wel yn amlwg byddai siawns, ond siawns fach o ddamwain yn digwydd neu rywbeth felly… roedd yn gyfnod anodd iawn, yn enwedig, wyddoch chi, gyda'r problemau iechyd corfforol sydd gen i, nid yw'n golygu y gallaf fynd i mewn i le caeedig neu fynd yn syth i mewn i doiled neu rywbeth… nid yw'n golygu y gallaf fynd i mewn i leoedd caeedig… Roedd yn rhaid i mi ddilyn y rheolau o hyd, dim ond oherwydd fy mod i ychydig yn wahanol nid yw'n golygu y gallaf blygu'r rheolau fy hun.” Wedi'i anghofio gan eraill fel amddiffynwr ifanc Mae gan Casey, 15 oed, frawd neu chwaer sy'n agored i niwed yn glinigol. Disgrifiodd Casey sut y helpodd i amddiffyn ei brawd neu chwaer yn ystod y pandemig, pa mor anodd oedd hi i barhau i warchod pan agorodd cymdeithas ar ôl y cyfnod clo cyntaf a sut y teimlai fod ei hanghenion wedi cael eu hanghofio'n llwyr gan y rhai o'i chwmpas. Teimlai nad oedd pobl yn ymddangos yn deall bod pobl ifanc yn gwarchod hefyd. “Pan ddaethom allan o [y cyfnod clo] ond yna roedd disgwyl i ni warchod o hyd… tra bod pawb arall allan ac yn gwneud pethau, roedden nhw'n ymddangos wedi anghofio am bobl oedd yn gwarchod, yn enwedig os nad oedden nhw fel hen bobl… roedd yn ymddangos eu bod nhw'n ymddwyn fel pe bai pawb yn ôl i normal… neu [fel] pe bai'r unig bobl oedd yn dal gartref yn bobl oedrannus.” |
Tarfu ar gefnogaethCafodd rhai plant a phobl ifanc eu heffeithio gan amhariad i wasanaethau cymorth a gofal iechyd ffurfiol, yn enwedig gwasanaethau iechyd meddwl, yn ystod y pandemig, yn ogystal â cholli'r ysgol fel ffynhonnell gymorth neu ddianc rhag unrhyw anawsterau gartref. Er bod rhai wedi addasu i golli cyswllt wyneb yn wyneb, roedd eraill yn ei chael hi'n anodd ymgysylltu â chyswllt dros y ffôn ac ar-lein ac yn teimlo nad oeddent yn cael cymaint o gefnogaeth. Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd hefyd brofi oedi ac anghysondeb yn amlder ac ansawdd y cymorth a meddwl bod y gwasanaethau yr oeddent yn dibynnu arnynt dan bwysau. Gallai'r amhariad hwn ei gwneud hi'n anoddach ymdopi â'r pandemig i'r rhai sydd eisoes mewn amgylchiadau heriol.
| Diffyg cefnogaeth bersonol mewn argyfwng teuluol
Disgrifiodd Charlie, 20 oed, pa mor anodd oedd hi i beidio â gweld ei gweithiwr cymdeithasol yn bersonol yn ystod y pandemig pan deimlai fod ei lleoliad gofal maeth yn chwalu. Roedd hi'n ei chael hi'n anodd bod yn agored am y sefyllfa ar alwadau ffôn ac roedd hi'n colli'r gefnogaeth emosiynol a gafodd o'r blaen. “Dydw i ddim yn meddwl mai Covid oedd y rheswm pam i fy lleoliad chwalu ond fe gyfrannodd yn bendant… Roedd y lleoliad yn chwalu ac roedden nhw mor argyhoeddedig ein bod ni’n lleoliad mor gryf. Felly roeddwn i eisiau, fel, parhau â hynny a, fel, peidio â chwyno… [Gyda fy ngweithiwr cymdeithasol] bydden ni’n cael galwadau ffôn ond yna byddai fel pe bai fy mam maeth yno. Fel, ni fyddai gennym ni unrhyw amser, fel, un i un i siarad am sut rydw i’n teimlo mewn gwirionedd… [Cyn y pandemig] bydden nhw wedi mynd â fi allan am ginio neu rywbeth felly… neu bydden nhw’n dod i eistedd yn fy ystafell wely a gwirio bod popeth yn iawn neu’n fy nghasglu o’r ysgol a phethau fel ‘na dim ond er mwyn i chi gael ychydig o amser un i un i siarad… Felly roedd peidio â chael hynny’n bendant yn anodd… Roedd [peidio â chael] mynediad at, fel, therapyddion a gweithwyr cymdeithasol fel y gwnes i cyn y pandemig yn bendant yn golygu fy mod i wedi cael fy ngadael ar fy mhen fy hun gyda fy meddyliau ychydig yn fwy ac wedi mynd yn drist iawn.” Yn ei chael hi'n anodd ymgysylltu â chymorth iechyd meddwl dros y ffôn Disgrifiodd George, 20 oed, brofiad o iselder yn ystod y pandemig a chael cymorth ei mam i gael atgyfeiriad ar gyfer therapi siarad. Roedd hi wedi cael therapi wyneb yn wyneb o'r blaen ac wedi cael trafferth mawr i gysylltu â therapydd newydd dros y ffôn. Er ei bod hi'n dod ymlaen yn dda gyda'i theulu, nid oedd hi'n teimlo'n gyfforddus yn siarad o'i hystafell wely lle gallai rhywun ei chlywed. Stopiodd y therapi ar ôl ychydig o sesiynau. “Does gen i ddim problem gyda dweud pethau wrth fy nheulu. Ond mae fel, dyweder os ydw i eisiau agor fy nghalon am rywbeth dydw i ddim o reidrwydd eisiau i fy rhieni allu cerdded heibio… ac yna clywed fi'n dweud rhywbeth, gollwng rhywbeth… Mae angen i mi gael y cysylltiad corfforol, wyneb yn wyneb hwnnw i deimlo'n wirioneddol y gallaf agor fy nghalon i bobl, ond dros y ffôn… mae fel nad oes cysylltiad mewn gwirionedd, y gallai fod fel llais AI [deallusrwydd artiffisial].” |
Profi galarProfodd y rhai a gafodd brofedigaeth yn ystod y pandemig anawsterau penodol lle roedd cyfyngiadau pandemig yn eu hatal rhag gweld anwyliaid cyn iddynt farw, yn eu hatal rhag galaru fel y byddent wedi'i wneud mewn amseroedd arferol, neu'n ei gwneud hi'n anoddach gweld teulu a ffrindiau a theimlo eu bod yn cael eu cefnogi yn eu galar. Disgrifiodd rhai sut y gwnaethon nhw bwyso a mesur yr euogrwydd a'r ofn o dorri rheolau er mwyn gweld anwylyd cyn iddynt farw, yn erbyn yr euogrwydd o beidio â'u gweld ac ofni y gallent farw ar eu pennau eu hunain. Disgrifiodd rhai o'r rhai a oedd ag anwylyd a fu farw oherwydd Covid-19 y sioc ychwanegol o farwolaeth yn digwydd mor gyflym, gan eu gwneud yn ofnus drostynt eu hunain ac eraill.
| Wedi synnu gan brofedigaeth sydyn
Profodd Amy, 12 oed, farwolaeth ffrind annwyl i'r teulu oherwydd Covid-19 yn ystod y cyfnod clo cyntaf. Disgrifiodd ei sioc o'r hyn a ddigwyddodd a pha mor anodd oedd prosesu'r sefyllfa. “Roedd hi’n arfer dod draw llawer ar benwythnosau ac yn dod am ginio rhost, a byddai hi wastad yn dod ag anrhegion a melysion a phethau fel fi, ac roedden ni’n agos iawn, fel petai hi fel taid neu nain arall i mi… Ac yna yn ystod Covid, yn ystod y cyfnod clo, aeth hi’n sâl gyda Covid-19, ac fel petai hi ddim yn dda am dechnoleg, doedd hi ddim yn gallu ffonio pobl, felly… wnaethon ni ddim hyd yn oed gael ffarwelio â hi. Pan gawson ni wybod ei bod hi wedi marw roedd yn wirioneddol ofidus, fel petai hynny’n fy nharo i ffwrdd llawer… Roeddwn i’n ifanc iawn, a cheisiais gofio’r holl atgofion da ond y cyfan roeddwn i’n ei gofio oedd ei bod hi wedi marw, ac na fydda i byth yn cael ei gweld hi eto, a chawson ni ddim mynd i’w hangladd oherwydd roedd y cyfyngiadau… y tro diwethaf i mi ei gweld hi roedd hi fel ‘wela i chi wythnos nesaf’, ac yna doedd dim wythnos nesaf.” |
Effaith ffactorau lluosog
Cipiodd yr ymchwil hon hefyd brofiadau o gael eu heffeithio gan heriau lluosog yn ystod y pandemig mewn perthynas â'r ffactorau a drafodwyd uchod. Mae Ffigur 3 isod yn dangos sut y gallai cyfuniad o amgylchiadau yn ystod y pandemig effeithio ar unigolyn – yn yr achos hwn byw mewn llety gorlawn, gwarchod i amddiffyn aelod o'r teulu sy'n agored i niwed yn glinigol a phrofi aflonyddwch i gefnogaeth gan ofal cymdeithasol plant. Gallai hyn arwain at blant a phobl ifanc yn wynebu amrywiaeth o heriau a wnaeth bywyd yn anoddach yn ystod y pandemig.
Ffigur 3: Effaith bosibl ffactorau lluosog ar un unigolyn
Mae'r astudiaethau achos isod yn rhoi rhai enghreifftiau o ble yr effeithiwyd ar y rhai a gyfwelwyd gan gyfuniad o ffactorau a'r heriau a wynebasant o ganlyniad.
Mae'r astudiaeth achos hon yn adlewyrchu sut yr effeithiwyd ar un person ifanc â chyfrifoldebau gofalu am ei rhiant sy'n agored i niwed yn glinigol gan bwysau cyfrifoldeb ac ofn cynyddol yn ystod y pandemig.
| Cyfrifoldeb ac ofn gofalu am rywun sy'n agored i niwed yn glinigol
Nicky, Disgrifiodd, 21 oed, y pwysau a deimlai yn ystod y pandemig wrth ofalu am ei mam, a oedd yn agored i niwed yn glinigol yn dilyn trawsblaniad, a'r "ofn llethol" y byddai'n mynd yn sâl gyda Covid-19. Gyda'i brawd neu chwaer hŷn yn byw i ffwrdd o adref ac yn methu ymweld, hi oedd yn gyfrifol yn unig. Disgrifiodd ymgymryd â'r holl siopa, methu â chael slot dosbarthu ac felly mynd â thacsi i'r archfarchnad a diheintio popeth yn ofalus cyn ei ddod â nhw i mewn. Yn y cyfamser, roedd ei mam yn cael trafferth gyda cholli cyswllt allanol ei hun. Gwelodd Nicky ei hun fel person gwydn mewn amseroedd arferol ond dywedodd fod hyn wedi'i brofi gan y pandemig, i'r pwynt ei bod wedi gofyn i'w meddyg teulu am gymorth iechyd meddwl. “Yn amlwg, pan mae'n fam i chi a rhywun rydych chi'n ei garu fwy nag unrhyw beth, rydych chi'n ei wneud. Nid yw'n gwestiwn o, o, alla i ddim ymdopi â hyn; mae'n rhaid i mi ymdopi â hyn oherwydd ei bod hi angen i mi ei wneud… roedd yn… gwrthdaro iawn oherwydd rydw i eisiau gofalu amdani ond, ar yr un pryd, roeddwn i'n dymuno y gallwn i fod, fel, yn bobl eraill a mwynhau gorwedd yn y gwely a darllen llawer o lyfrau a gwylio llawer o deledu a bod yn anymwybodol.” |
Mae'r enghraifft ganlynol yn dangos sut yr effeithiwyd ar un person ifanc â chyfrifoldebau gofalu a oedd mewn cysylltiad â'r gwasanaethau cymdeithasol yn ystod y pandemig gan densiwn gartref ac amhariad ar gefnogaeth.
| Gofalu am y teulu yng nghanol chwalfa deuluol a chefnogaeth sy'n simsanu
Roedd gan Mo, 18 oed, gyfrifoldebau gofalu cyn y pandemig, gan helpu i ofalu am ei dau frawd neu chwaer ag anghenion addysgol arbennig a chefnogi ei rhieni i reoli'r cartref o ystyried eu hanawsterau iechyd a'u Saesneg cyfyngedig. Gwaethygodd perthynas ei rhieni a daeth ei thad yn gamdriniol i'r pwynt bod angen i'r teulu symud allan, ond pan darodd y pandemig nid oedd ganddo unman arall i fynd. Disgrifiodd ddioddef baich y sefyllfa hon. “Ar y pryd nid oedd [y gwasanaethau cymdeithasol] yn gwybod sut i ddelio ag ef oherwydd roedden nhw fel, wel, ni allent ei wahanu o'r tŷ oherwydd nad oedd unman arall i'w gymryd. Ni allai fyw gydag unrhyw un arall ac roedd yn agored i niwed ei hun… roedd llawer o ddadleuon… Hoffwn pe bai'r ysgol yn deall pa mor anodd oedd pethau gartref ac, wyddoch chi, cael plentyn awtistig a phlentyn iau â math o broblemau ymddygiad gartref gyda'i gilydd yn gyson… roedd cymaint arnaf… Hoffwn pe bai gofal cymdeithasol yn deall y difrod a achoswyd gan gadw fy nhad yn y cartref.” |
Mae'r astudiaeth achos isod yn adlewyrchu sut y cafodd un plentyn a oedd mewn cysylltiad â gwasanaethau gofal cymdeithasol plant ac iechyd meddwl yn ystod y pandemig ei effeithio gan amhariad ar gefnogaeth ar yr un pryd ag wynebu tensiwn gartref.
| Teimlo'r golled gyfansawdd o rwydweithiau a gwasanaethau cymorth
Roedd Jules, 20 oed, wedi gadael gofal ac wedi symud yn ôl i mewn gyda'i rhiant ychydig cyn y pandemig ac roedd yn cael amser caled, gan symud allan eto yn y pen draw. Pan darodd y pandemig, sylweddolodd y byddai peidio â gallu cwrdd â ffrindiau neu fynd i'w swydd ran-amser yn ei tharo'n galed, yn enwedig gan ei bod eisoes yn cael trafferth gyda'i hiechyd meddwl. Canfu fod cyswllt â gofal cymdeithasol plant yn anghyson yn ystod y pandemig, gan gael ei gweld gan wahanol bobl bob amser, a theimlai y dylai fod wedi cael mynediad at well cefnogaeth ar gyfer ei hiechyd meddwl. “Roeddwn i'n meddwl na fyddaf yn gallu gweld fy ffrindiau, dyna fy rhwydwaith cefnogaeth fwyaf, mae wedi bod erioed a phan nad yw pethau'n wych gartref y peth gorau i'w wneud yw mynd allan a gweld eich ffrindiau, mae'n codi'ch hwyliau'n fawr… [Cyn y pandemig] Byddwn i'n cael dyddiau da, byddwn i'n mynd allan i weld fy ffrindiau, yn gwneud pethau braf, ond rwy'n teimlo bod y pandemig wedi atal y dyddiau da… Doedd dim cefnogaeth mewn gwirionedd, dwi'n meddwl, drwy gydol y peth cyfan, fel gweithwyr cymdeithasol neu gynorthwywyr personol³ neu unrhyw beth felly, wnaethon nhw byth ddod ataf i a dweud 'Dw i'n meddwl y byddech chi'n elwa o hyn' neu unrhyw beth felly ... pobl sydd mewn ac allan o ofal fel y rhai sy'n gadael gofal neu bobl sydd mewn gofal, yw rhai o'r plant mwyaf agored i niwed, pobl. Dw i'n teimlo y dylen ni fod wedi cael mynediad ar wahân at wasanaethau iechyd meddwl neu, wyddoch chi, cael llawer mwy o gyfle i gael mynediad at gefnogaeth oherwydd dw i'n meddwl y byddai llawer o bobl wedi elwa o hynny.” |
- ³ Mae cynorthwywyr personol (PAs) yn cefnogi unigolion i fyw'n fwy annibynnol, fel arfer yn eu cartref eu hunain.
Ffactorau a wnaeth y pandemig yn haws i ymdopi ag ef
Isod rydym yn amlinellu'r ffactorau a wnaeth hi'n haws i rai plant a phobl ifanc ymdopi â'r pandemig, delio â heriau, a hyd yn oed ffynnu yn ystod yr amser hwn.
Perthnasoedd cefnogolDisgrifiodd plant a phobl ifanc o bob oed sut y gwnaeth ffrindiau, teulu a chymunedau ehangach eu helpu i oresgyn y pandemig. I rai, roedd bod mewn amgylchedd teuluol diogel a chefnogol yn ffactor pwysig wrth greu profiadau cadarnhaol yn ystod y pandemig. Roedd cael cyswllt ar-lein â ffrindiau hefyd yn ffordd amhrisiadwy o frwydro yn erbyn diflastod ac unigedd y cyfnod clo ac i blant a phobl ifanc geisio cefnogaeth os oeddent yn ei chael hi'n anodd. Daeth rhai yn rhan o gymunedau newydd ar-lein yn ystod y pandemig, o ddod i adnabod chwaraewyr gemau eraill i ymuno â chymuned ffydd newydd, a chanfuwyd bod y rhain yn ffynhonnell gefnogaeth.
| Cysylltiad teuluol yn dod â chysur a chwmni
Roedd Jamie, 9 oed, yn byw gyda'i mam, ei modryb a'i neiniau a theidiau yn ystod y pandemig. Heb unrhyw ffrindiau i chwarae gyda nhw, roedd hi'n ddiolchgar bod ganddi ei modryb i gadw cwmni iddi. “Ar ddechrau [y cyfnod clo] roeddwn i fel petai'n fwy o sioc, dryswch a syndod. Ac yna wrth i bethau fynd ymlaen roeddwn i'n fwy o ddiflas ac yn teimlo'n ddiogel, yn dawel ac yn hapus… Fy modryb oedd hi, roedd hi'n fy nghadw'n eithaf difyr ac nid oedd hi wir yn siarad am yr hyn a ddigwyddodd… os ydych chi'n cael eich addysgu gartref yna rydych chi'n fwy unig oherwydd nad oes gennych chi unrhyw ffrindiau o gwmpas mewn gwirionedd… Doedd gen i ddim brodyr a chwiorydd, ond roedd fy modryb hefyd yn gweithio mewn ysgol felly nid oedd hi mor brysur, felly roedd hi'n arfer fy niddanu a chwarae gyda mi… Celf a chrefft, gwneud rhywfaint o chwarae rôl, gwneud, dw i'n anghofio beth yw ei enw, y pethau pabell bach hynny? Fel y tu mewn i'ch tŷ rydych chi'n defnyddio'r cadeiriau ac yn rhoi lliain, den.” Ffrindiau agos yn cynnig cefnogaeth yn ystod cyfnodau anodd Disgrifiodd Chris, 16 oed, sut yr effeithiwyd ar ei berthynas â'i fam yn ystod y cyfnod clo ac yn y pen draw sut y chwalodd. Er ei fod yn hapus yn byw gyda'i dad, roedd y "chwalfa" hon yn annisgwyl ac yn anodd ymdopi ag ef a gwnaeth hi'n fwy ymwybodol o ofalu am ei iechyd meddwl. Disgrifiodd sut y gwnaeth gemau gyda'i ffrindiau a siarad â nhw bob dydd yn ystod y cyfnod clo ei helpu i oresgyn pethau a sut, dros amser, y daeth yn gyfforddus i siarad am ei deimladau gyda'i grŵp ffrindiau. “Bydden ni’n siarad bob dydd… cyhyd ag y gallaf gofio, mae fy ngrŵp o ffrindiau wedi bod fel pump o bobl sydd i gyd yn agos iawn, ac wyddoch chi, fel yna mae gennych chi ffrindiau cyffredin o gwmpas hynny, ond fel pump ohonom ni i gyd ar ein cyfrifiadur personol yn gyson… felly doedd dim byd wedi newid i ni mewn gwirionedd, roedden ni’n dal i siarad yr un ffordd ag y bydden ni’n bersonol. Dim ond oherwydd ein bod ni i gyd mor agos, roedd hi’n fath o fath na fyddai Covid byth yn gallu torri’r cyfeillgarwch neu’r bond hwnnw oedd gennym ni… [Y pandemig] yn bendant newidiodd pa mor ofalus oeddwn i ynglŷn â siarad â phobl am iechyd meddwl… newidiodd y ffordd roeddwn i’n cyfathrebu am fy nheimladau fy hun, ac yna siarad â fy ffrindiau ac am eu teimladau nhw.” |
Dod o hyd i ffyrdd o gefnogi llesDisgrifiodd plant a phobl ifanc o bob oed bethau a wnaethant gartref yn ystod y pandemig i amddiffyn eu lles yn ymwybodol a theimlo'n well pan oeddent yn ei chael hi'n anodd. O gael rhywfaint o awyr iach ac ymarfer corff, i dreulio amser gydag anifeiliaid anwes, i wylio neu ddarllen rhywbeth dianc, roedd cael y gallu i wneud rhywbeth cadarnhaol neu gysurus drostynt eu hunain yn hynod bwysig i blant a phobl ifanc yn ystod y pandemig. Canfu rhai hefyd y gallai rhoi trefn ar waith eu helpu i atal diflastod a diffyg egni.
| Dod o hyd i ffyrdd o deimlo'n hapus
Lou, Yn 10 oed, roedd hi'n byw gyda'i rhieni a'i chwaer fach yn ystod y pandemig. Pan oedd hi eisiau gwneud rhywbeth i wneud iddi hi ei hun deimlo'n well yn ystod y cyfnod clo, roedd hi'n hoffi gwylio'r teledu, gwrando ar gerddoriaeth a chanu. Yn fwy na dim, roedd hi wrth ei bodd yn rhoi sioeau ymlaen gyda'i chwaer, wedi'i hannog gan ei mam a awgrymodd y dylent barhau i wneud drama gartref fel rhan o ail-greu eu trefn arferol o weithgareddau ysgol ac ar ôl ysgol. Daeth hyn yn hoff weithgaredd iddi yn ystod y cyfnod clo. “Roeddwn i a fy chwaer yn arfer gwneud sioeau bach i fam… roedden ni'n hoffi dawnsfeydd ac roedden ni'n arfer hoffi gwneud trefn… A byddai fy mam yn hoffi ei raddio a byddai hi'n dweud ei fod yn dda iawn. Ac roeddwn i wrth fy modd â hynny… Roeddwn i'n teimlo'n dawel iawn a… hapus ac yn gyffrous iawn amdano. Oherwydd fy mod i wedi cael gwneud yr hyn sy'n fy ngwneud i'n hapus mewn gwirionedd… [roedden ni] yn diddanu ein gilydd ac yn helpu ein gilydd i aros yn bositif a pheidio â chynhyrfu.” Dod o hyd i gysur mewn llyfr gwerthfawr Roedd gan Ari, 18 oed, fywyd cartref anodd yn ystod y pandemig ac roedd ar restr aros am gymorth iechyd meddwl. Disgrifion nhw sut roedd darllen llyfr hoff yn ffynhonnell gysur a dihangfa iddyn nhw a daethon nhw â llun o hyn gyda nhw i'w cyfweliad. “Mae'n un roeddwn i'n hoffi ei ddarllen yn ystod y pandemig, byddwn i'n hoffi ei ddarllen llawer a byddwn i'n gwrando arno lawer hefyd, yn union fel llyfr sain, oherwydd roedd yn wirioneddol oleuedig i mi, ac fe roddodd rywbeth i mi dynnu fy meddwl oddi wrth bopeth oedd yn digwydd… roedd yr arddull ysgrifennu fel… yn farddonol ac yn farddonol… mae'n rhywbeth rwy'n hoffi ei ddarllen llawer, i'm cadw'n dawel a'm lleddfu a phethau fel 'na.” |
Gwneud rhywbeth gwerth chweilRoedd gallu gwneud rhywbeth gwerth chweil yn ystod y pandemig – weithiau’n annisgwyl – yn helpu plant a phobl ifanc i ymdopi â diflastod, tynnu eu meddwl oddi ar bryderon, a theimlo’n fwy brwdfrydig yn ystod yr hyn a elwid yn “amser gwag” y cyfnod clo. Roedd hyn yn cynnwys datblygu sgiliau a diddordebau presennol a darganfod angerddau a thalentau newydd. Gallai hyn hefyd gael canlyniadau cyffrous lle byddai dod o hyd i rywbeth i’w wneud yn ysbrydoli hobïau newydd neu’n datgloi cyfeiriadau academaidd neu yrfaol yn y dyfodol.
| Darganfod hobi annisgwyl a sbardunodd yrfa
Roedd Max, 18 oed, yn teimlo bod y pandemig yn gyfnod llawn straen, yn enwedig oherwydd bod ei dad yn agored i niwed yn glinigol ac wedi treulio peth amser yn yr ysbyty. Bu’n rhaid iddo roi’r gorau i chwarae chwaraeon tîm yn ystod y cyfnod clo ac nid oedd ganddo unrhyw hobïau eraill. Ond gyda barbwyr ar gau cafodd ei ysbrydoli i dorri ei wallt ei hun, yna darganfu ei fod yn mwynhau torri gwallt pobl eraill yn fawr ac felly datgloodd gyfeiriad newydd ar gyfer ei ddyfodol. “Dyna sut y dechreuais farbwrio… Dysgais sut i dorri fy ngwallt fy hun yn ystod y cyfnod clo… Torrais wallt fy nhad ond roedd e eisiau iddo fod yn foel i gyd [felly] roeddwn i’n gwneud yr holl ddyluniadau ar ei ben ac yna’u tocio ar ôl… Roeddwn i wir angen torri gwallt arna i yn ystod y cyfnod clo ac yn amlwg nid oedd unrhyw farbwyr ar agor felly archebais bâr o glipwyr a dechreuais ymarfer arnaf fy hun… Mwynheais i’n fawr… Rwy’n teimlo gyda Covid fy mod i wedi dysgu gwneud hobi… [ers hynny] rwyf wedi gwneud fy lefel 2 yng ngholeg barbwrio ac rwyf wedi pasio fy arholiadau… [Heb Covid] ni fyddai gennyf y cymhwyster hwnnw nawr ac rwy’n mwynhau barbwrio yn fawr, rwy’n chwilio am brentisiaeth mewn siop nawr.” Teimlo balchder a boddhad o gyflawni nod Cafodd Elliott, 12 oed, ei ysbrydoli gan Gapten Tom i osod her iddo'i hun a chodi rhywfaint o arian at elusen. Gyda chefnogaeth ei fam, penderfynodd anelu at gwblhau 100 lap o gerdded o amgylch y bloc, a ddaeth yn 200 wedyn. Byddai cymdogion yn rhoi eu pennau allan i'w weld a daeth yn ymdrech codi arian gymunedol go iawn: “Yn ystod yr amser roedd gennym ni ein awr y dydd, byddwn i'n treulio hynny'n gwneud sawl lap o amgylch fy mloc nes i mi gyrraedd cant, ac fe godon ni ddwy fil o bunnoedd… Roedd yn hwyl iawn, ac yna ar y diwedd pan gawson ni'r parti mawr, roedd yn atgof da iawn i mi ac mae'n fy helpu i feddwl am y rhannau da yn Covid a llai am y rhannau drwg… [Fe godon ni arian] ar gyfer y GIG, dwi'n meddwl, ymchwil tuag at y… fel y pigiadau, dwi ddim yn gwybod beth yw ei enw… y brechiadau. Felly aeth i'r GIG, yr ymchwil Covid… ie [roeddwn i'n teimlo'n falch], roedd yn beth hwyl iawn i'm cadw'n brysur yn ystod y cyfnod clo.” |
Y gallu i barhau i ddysguDisgrifiodd plant a phobl ifanc sut, os oeddent yn gallu parhau i ddysgu yn ystod y pandemig, er gwaethaf yr aflonyddwch eang i addysg a heriau dysgu o bell, roedd hyn yn caniatáu iddynt deimlo'n bositif a'u bod yn gallu cyflawni'r hyn yr oeddent ei eisiau yn yr ysgol, gwaith a bywyd. Gallai hyn fod oherwydd derbyn y cymorth yr oedd ei angen arnynt gan rieni neu staff addysgu, gallu mynd i'r ysgol tra bod eraill gartref (ar gyfer plant gweithwyr allweddol), neu fwynhau dull mwy hyblyg ac annibynnol o ddysgu. Cefnogwyd dysgu o bell llwyddiannus hefyd trwy gael mynediad at ddyfeisiau priodol ar gyfer dysgu ac mewn rhai achosion trwy ddilyn trefn arferol gartref.
| Ffynnu trwy ddull dysgu annibynnol
Roedd Jordan, 13 oed, yn mwynhau dysgu gartref ac addysgu ei hun yn fwy na bod yn yr ysgol, a hynny’n meithrin ei hyder yn ei gallu ac yn ei gwneud hi eisiau bod yn athrawes. Teimlai ei bod hi’n gallu gofyn am help gan ei theulu (roedd un rhiant yn gweithio o gartref ac roedd y llall ar ffyrlo), yn teimlo’n ddiogel, ac roedd ganddi opsiynau i gysylltu ag athrawon drwy e-bost neu ffôn os oedd angen. Dilynodd yr un drefn ag y byddai yn yr ysgol ond cliciodd ar ddolenni i gwblhau tasgau ar ei phen ei hun. “Fe allech chi bwyso ar y ddolen Mathemateg neu’r ddolen Saesneg neu’r ddolen wyddoniaeth neu, fel, yn y blaen. Ac fe allech chi, ac yna rydych chi’n pwyso ar y wers honno ac yn gwneud y dasg a osodwyd ar gyfer y wers honno… Ar un adeg roedd fy mam yn mynd i’m hanfon i’r ysgol ond doeddwn i ddim wir eisiau mynd oherwydd fy mod i’n dda yn dysgu gartref ac roeddwn i’n ei fwynhau… Byddwn i’n ei wneud fel diwrnod ysgol. Fel, roeddwn i wrth fy modd, fel, wn i ddim, fel, rydw i eisiau bod yn, fel, athro pan fydda i’n hŷn… Felly byddwn i’n hoffi, wrth fy modd, jest, ei drefnu, ac weithiau rydw i’n esgus bod yn athro ac, fel, addysgu, fel, fy nheidis… gallech chi bob amser, fel, anfon e-bost at [athrawon] neu eu ffonio a, fel, pan fyddwn i’n gwneud fy ngwaith, weithiau byddwn i’n, fel, anfon lluniau i mewn a’u dangos iddyn nhw, ac yna bydden nhw fel, ‘o, mae hynny’n dda iawn’.” |
Mae'n bwysig nodi bod yr holl ffactorau hyn wedi'u hategu gan dreulio amser ar-lein – o gyswllt â ffrindiau i chwarae gemau i ddysgu pethau newydd o diwtorialau ar-lein. Er gwaethaf yr anawsterau a gafodd rhai wrth reoli faint o amser a dreuliasant ar-lein, a'r risg o ddod i gysylltiad â niwed ar-lein, gallai bod ar-lein fod yn ffynhonnell werthfawr o gyswllt cymdeithasol, cysur, dianc ac ysbrydoliaeth i blant a phobl ifanc yn ystod y pandemig.
3. Sut yr effeithiwyd ar fywyd yn ystod y pandemig
3.1 Cartref a theulu
Trosolwg
Mae'r adran hon yn archwilio profiadau bywyd cartref a theuluol yn ystod y pandemig, gan dynnu sylw at yr ystod o heriau a chyfrifoldebau gartref a wnaeth y pandemig yn arbennig o anodd i rai plant a phobl ifanc a chyfraniad perthnasoedd cefnogol ac arferion teuluol wrth helpu plant a phobl ifanc i ymdopi. Rydym hefyd yn archwilio sut roedd plant a phobl ifanc yn teimlo eu bod wedi cael eu heffeithio gan amhariad ar gysylltiad ag aelodau o'r teulu nad oeddent yn byw gyda nhw yn ystod y pandemig.
Crynodeb o'r Bennod |
|
| Agweddau cefnogol ar fywyd teuluol
Heriau gartref Tarfu ar gysylltiadau teuluol Sylwadau terfynol |
|
Agweddau cefnogol ar fywyd teuluol
Gyda chymaint o amser yn cael ei dreulio gartref yn ystod y cyfnod clo, roedd bod mewn amgylchedd cartref diogel a chefnogol yn bwysig. Disgrifiodd plant a phobl ifanc sut roedd creu cysylltiadau â theulu a chael gweithgareddau, arferion a dathliadau gyda'i gilydd yn gwneud eu profiad pandemig yn fwy pleserus neu'n haws i ymdopi ag ef. Mae'n ddiddorol nodi nad oedd plant a phobl ifanc bob amser yn rhoi clod i'w rhieni am roi'r gweithgareddau hyn ar waith a gwneud rhai eiliadau'n gofiadwy, ond yn amlwg roedd rhai wedi elwa o ymdrechion yr oedolion i wneud bywyd gartref yn fwy cadarnhaol.
Perthnasoedd teuluol
Roedd treulio mwy o amser gyda'i gilydd fel teulu yn agwedd allweddol ar brofiad y pandemig i blant a phobl ifanc ar draws oedrannau. Fel yr archwiliwyd uchod, i rai, arweiniodd bod wedi'u cyfyngu i'r cartref gyda'i gilydd at densiynau, neu waethygodd densiynau lle'r oeddent eisoes yn bodoli. Fodd bynnag, roedd hanesion am fywyd teuluol hefyd yn cynnwys profiadau cadarnhaol, weithiau ymhlith yr heriau. Mewn rhai achosion, dywedwyd bod y pandemig wedi dod ag aelodau'r teulu'n agosach ac yn cryfhau perthnasoedd. Mae hyn yn bwysig o ystyried y rôl a chwaraewyd gan berthnasoedd cefnogol wrth helpu plant a phobl ifanc i ymdopi yn ystod y pandemig.
| “Rwy’n gwybod nawr ei bod hi’n bwysig creu cysylltiad â’ch teulu… [yn ystod y cyfnod clo] roedden ni’n debyg yn creu cysylltiad llawer cyflymach, yn fwy ac oherwydd ein bod ni’n gwneud mwy o weithgareddau a phethau gyda’n gilydd.” (9 oed)
“Roeddwn i wrth fy modd yn y tŷ ac yn bod o gwmpas fy mam a dad a fy mrodyr a chwiorydd. Roeddwn i'n meddwl ei fod yn braf.” (16 oed) “Dw i’n meddwl ein bod ni i gyd yn agos fel teulu [cyn y pandemig], ond rydyn ni hyd yn oed yn agosach nawr; dw i’n meddwl bod y cyfyngiadau symud yn ddyledus i ni am hynny.” (16 oed) |
Roedd rhai o'r rhai a gyfwelwyd yn eu harddegau hwyr neu eu hugeiniau bellach yn adlewyrchu eu bod yn ddiolchgar am gwmni eu teulu a'i fod yn amser arbennig gyda'i gilydd.
| “Dw i’n meddwl ei fod wedi gwneud i mi werthfawrogi mwy ar fod gartref a mwynhau amser gartref gyda fy rhieni. Gwneud pethau syml. Ddim bod yn brysur drwy’r amser.” (16 oed)
“Mae’n debyg fy mod i’n mynd trwy’r cyfnod yna fel yn S24 lle nad ydw i eisiau treulio amser gyda fy nheulu. Ond oherwydd nad oes gennych chi lawer o ddewis, byddwn i'n mynd am droeon gyda nhw a phethau fel hyn. Dw i'n meddwl, ie, ei fod wedi ein gwneud ni'n llawer agosach fel teulu.” (17 oed) “Fe wnes i’n bendant greu mwy o gysylltiad â fy mam nag arfer, oherwydd roeddwn i’n cael fy ngorfodi i wneud hynny, felly roedd yn beth da.” (18 oed) “Gyda fy chwaer a mam roedd yn fwy o esgus i wneud mwy o bethau gyda’n gilydd a dim ond eistedd yn yr ardd a siarad am oriau oherwydd dyna’r cyfan y gallem ei wneud… fe gryfhaodd ein perthnasoedd yn bendant oherwydd rwy’n teimlo eto ein bod ni [fel arfer] yn ei gymryd yn ganiataol ein bod ni’n cael eu gweld nhw bob dydd ond dydych chi ddim wir yn cael amser o safon gyda’n gilydd.” (21 oed) “Dw i’n meddwl, fel, bydden ni’n bendant, fel, yn cael cinio gyda’n gilydd llawer mwy. Oherwydd nid yw hynny’n rhywbeth wnaethon ni erioed wir ei wneud ar wahân i pan oeddwn i a fy mrawd yn eithaf ifanc… Felly roedd hynny’n eithaf braf yn hynny o beth i, fel, dreulio amser gyda’n gilydd fel pedwar ohonom oherwydd doedd e ddim wedi bod felly ers amser maith oherwydd roeddwn i yn y brifysgol ar y pwynt hwnnw ac yna ychydig cyn i mi fynd i’r brifysgol roedd fy mrawd yn y brifysgol. Felly roedd hi wedi bod yn amser hir ers i ni i gyd fod gyda’n gilydd.” (22 oed) |
- 4 S2 yw ail flwyddyn addysg uwchradd yn yr Alban.
Hyd yn oed lle'r oedd ffrithiant rhwng brodyr a chwiorydd, roedd rhai plant a phobl ifanc yn cofio eu bod yn dal i fwynhau treulio mwy o amser gyda'i gilydd a dod o hyd i ffyrdd o frwydro yn erbyn diflastod gyda'i gilydd.
| “Dw i'n meddwl ei fod yn eithaf da i ni mewn gwirionedd oherwydd er ein bod ni wedi dechrau dadlau; mae bron fel pe bai wedi ein clymu ni at ein gilydd oherwydd ein bod ni'n gwneud pethau.” (12 oed)
“Fi a fy chwaer – fe wnaethon ni fynd yn wirioneddol frwdfrydig dros wyddbwyll. Dyma faint o ddiflaswch oedden ni. Roedd gennym ni fwrdd gwyddbwyll ac fe ddechreuon ni chwarae gêm ar ôl gêm ar ôl gêm.” (15 oed) “Dechreuon ni or-wylio pethau, cwblhau gemau. Ac roeddwn i’n teimlo fel petai [fy mrawd] yn ffrind i mi nawr.” (18 oed) “Fi a fy chwaer hŷn, fe ddechreuon ni fod ychydig yn fwy agos at ein gilydd a… bod yn garedig â’n gilydd. Oherwydd roedden ni wastad yn arfer dadlau ond pan oedden ni gartref fe sylweddolon ni… fod yn rhaid i ni siarad â’n gilydd a chwarae gemau.” (18 oed) “Mae’n dda cael brodyr a chwiorydd ac ni fyddwn i eisiau mynd trwy hynny hebddyn nhw… mae rhywun yn y tŷ y gallwch chi gael hwyl gyda nhw.” (16 oed) |
Cafodd gweld mwy o rieni oedd yn gweithio o gartref neu ar ffyrlo ei grybwyll gan rai fel agwedd gadarnhaol ar y cyfyngiadau symud (nad oedd plant gweithwyr allweddol yn ei brofi).
| “Dw i'n teimlo fel yn ystod y cyfnod clo roedden ni [fy nhad a oedd yn gweithio i ffwrdd llawer a minnau] wedi treulio llawer mwy o amser gyda'n gilydd felly roedd hynny'n rhywbeth fel bod ychydig yn agosach yn ystod y cyfnod hwnnw oherwydd, yn amlwg, roedden ni'n treulio'r diwrnod cyfan gyda'n gilydd.” (14 oed)
“Rhoddodd [bod fy nhad gartref] gyfle i mi gysylltu â neu wneud cysylltiad – cysylltiad mwy gyda fy nhad.” (18 oed) “Yn gyffredinol, roedden ni’n treulio llawer mwy o amser gyda’n gilydd oherwydd bod mam a dad yn y gwaith yn eithaf aml, felly roedd hi’n eithaf braf cael pawb yno drwy’r amser… Roedden ni’n arfer mynd am dro bob dydd a chwarae gemau bwrdd a phethau fel hyn. Ac yna roedd gennym ni raglen deledu i’w gwylio bob amser.” (16 oed) “Eich rhieni, os oedden nhw’n weithwyr hanfodol fel fy un i, roedden nhw wastad yn gwneud eu gwaith. Doedd dim llawer o amser rydyn ni’n ei dreulio gyda’n gilydd mewn gwirionedd. Roedden ni’n treulio swper a brecwast a chinio ond dyna ni fwy neu lai. Dw i’n cofio eistedd yno un diwrnod… Roeddwn i wedi gorffen fy holl waith ysgol ac roeddwn i’n eistedd yno gyda’r bêl yn ei thaflu a’i dal dro ar ôl tro nes i fy mam gyrraedd adref.” (12 oed) |
Gweithgareddau a threfnau teuluol
Roedd plant a phobl ifanc, yn enwedig y rhai oedd yn yr ysgol gynradd yn ystod y pandemig, yn cofio gweithgareddau teuluol fel atgof allweddol o'r pandemig. Profwyd y rhain ar draws grwpiau incwm ac roeddent yn cynnwys chwarae gemau bwrdd, cael nosweithiau ffilm, gwneud celf a chrefft, coginio, pobi, a gwneud ymarferion Joe Wicks yn ogystal â bwyta prydau bwyd gyda'i gilydd. Roedd mynd am droeon fel teulu hefyd yn atgof cryf i rai. Roedd hyn yn cynnwys cerdded o amgylch y gymdogaeth i edrych ar luniau o enfysau yr oedd pobl yn eu glynu wrth eu ffenestri yn ystod y pandemig fel symbol o obaith a chefnogaeth i'r Gwasanaeth Iechyd Gwladol (GIG).
| “Fe wnaethon ni dipyn o bethau gwahanol ac fe wnaethon ni ddefnyddio Clai Ewyn i'w roi ar y potiau clai hyn a gwneud ein siapiau ein hunain a phethau felly, ac yna weithiau bydden ni'n pobi neu'n coginio neu rywbeth yn y prynhawn ac roedd 'na lawer o gelf a chrefft a phethau felly.” (14 oed)
“Rwy'n meddwl am 'o, mae gen i atgofion eithaf da'... un a ddaeth i'r meddwl am anogaeth eithaf da gan fy mam oedd fel roedden ni'n gwneud Addysg Gorfforol ar-lein... Joe Wicks... Rwy'n cofio ar y dec fod fy mam wedi dweud 'dewch ymlaen, gallwch chi ei wneud, dewch ymlaen'.” (11 oed) “Weithiau yn ystod Covid byddem yn gwneud y peth yma lle, fel bob wythnos, byddai’r person yma’n dewis pa ddyluniad o fwyd maen nhw ei eisiau ac yna bydden nhw’n ei wneud gyda fy mam neu dad… ac yna byddem ni’n hoffi dewis gwlad, wyddoch chi, fel y gwnaeth fy chwaer gyda’r Eidal… [Ar rai nosweithiau] byddai pawb yn dewis ffilm. Byddem ni’n ei rhoi mewn het ac yna byddem ni’n dewis un allan.” (11 oed) “Ychydig o weithiau, fe wnaethon ni symud y soffa yn fy ngardd ac fe hoffen ni ddod â’r teledu a’i roi ar y fainc yma ac yna bydden ni’n cael noson ffilmiau yn yr awyr agored.” (12 oed) “Byddem ni i gyd yn mynd am dro, dyna oeddem ni’n ei wneud fel teulu. Byddem ni’n cerdded fel petai’n mynd am dro tair awr, dyna oeddem ni’n ei wneud fwyaf… roedden ni’n gwylio llawer o ffilmiau, fel Joe Wicks… Cawsom ni brydau bwyd gyda’n gilydd ac fel arfer fyddem ni ddim… Gwelsom ni lawer mwy o’n gilydd ac yn treulio llawer mwy o amser gyda’n gilydd yn bendant.” (14 oed) “Roedden ni wastad yn arfer mynd ar deithiau cerdded yr enfys a gweld yr holl enfysau ac roedden ni wastad yn hoffi gwneud enfysau newydd bob dydd a llenwi ein ffenestr gyfan. Oherwydd yn ein hen dŷ roedd gennym ni ffenestr enfawr yn y blaen ac roedden ni’n ei llenwi â’r holl enfysau gwahanol ac yna’n gwylio pobl yn dod heibio ac yn eu gweld.” (11 oed) |
Roedd plant hŷn a phobl ifanc hefyd yn cofio gweithgareddau teuluol fel mynd am dro, gwylio ffilmiau, a bwyta prydau bwyd fel teulu. Fodd bynnag, byddent hefyd yn treulio amser ar wahân, yn enwedig os oedd ganddynt eu sgriniau eu hunain. Teimlai rhai fod eu rhyngweithio ag aelodau'r teulu mewn gwirionedd yn eithaf cyfyngedig o ystyried eu bod nhw i gyd gartref gyda'i gilydd.
| “Roeddwn i'n teimlo fel ein bod ni i gyd yn gwneud ein peth ein hunain, er mai fi, fy mrawd, a fy nhad oedden ni o dan yr un to. Roedden ni i gyd ar amserlenni gwahanol. Dim ond i ginio roedden ni'n gweld ein gilydd mewn gwirionedd.” (20 oed)
“Yn ystod y pandemig, heblaw am gerdded i lawr y grisiau am bethau mewn gwirionedd, wnaethon ni ddim rhyngweithio llawer iawn.” (13 oed) |
I deuluoedd â gardd, daeth hyn weithiau'n ffocws ar gyfer gweithgareddau teuluol yn ystod y cyfnod clo cyntaf. Roedd y gweithgareddau awyr agored a ddisgrifiwyd gan blant a phobl ifanc yn cynnwys chwarae ac ymarfer corff, tyfu eu ffrwythau a'u llysiau eu hunain, torheulo, a bwyta y tu allan gyda'u teuluoedd. Roedd rhai'n gwerthfawrogi eu bod yn ffodus i gael y lle hwn y tu allan.
| “Cafodd fy mam bost pêl-rwyd i ni… oherwydd ei fod yn rhywbeth y gallem ei gael yn yr ardd. Roedd yn rhywbeth i gael [fy chwaer a minnau] allan. Ac rwy'n credu ei fod, fel, wedi mwynhau'n fawr iawn. Ac roeddwn i fel, mae hyn yn hwyl iawn… Roeddwn i'n ffodus iawn i gael yr ardd.” (13 oed)
“Pan nad oedd gennym Covid, byddem yn cael barbeciws yn ein gardd a byddem hefyd… yn chwarae criced a phêl-droed a phêl-fasged yn ein gardd.” (10 oed) “Roeddwn i’n lwcus, roedd gen i dŷ braf gyda gardd, wedi’i amgylchynu gan gaeau, ac roedd gen i fynediad iddo.” (18 oed) |
Dylid nodi bod y rhai a gyfwelwyd hefyd yn cynnwys plant a phobl ifanc nad oedd ganddynt fynediad at ardd, a oedd yn tueddu i fod mewn lleoliad trefol neu faestrefol ac mewn aelwyd incwm is. Mewn rhai achosion, disgrifiwyd diffyg gardd fel rhywbeth a wnaeth y pandemig yn anoddach. Er enghraifft, disgrifiodd un plentyn symud i mewn gyda'i thaid neu nain i gael mynediad at ardd, pan oedd ei mam yn teimlo'n euog eu bod wedi "sownd mewn fflat". Fodd bynnag, aeth hyn heb ei grybwyll i raddau helaeth gan y rhai heb ardd ac roeddent yn tueddu i beidio â siarad am golli allan - er nad oeddent yn profi'r agweddau cadarnhaol a ddisgrifiwyd gan y rhai â gerddi.
| “Roedden ni’n byw mewn fflat uchel iawn… roedd yn eithaf heriol oherwydd doedd gennym ni ddim awyr iach. Os oedden ni eisiau awyr iach, bydden ni’n rhoi ein pennau allan o ffenestr ac yn anadlu i mewn… doedd e ddim yn braf… peidio â chael gardd.” (13 oed)
“Efallai fy mod i wedi dymuno bod gen i ardd ond doedd ganddi ddim mewn gwirionedd – dydw i ddim yn meddwl ei fod wedi effeithio gormod arnom ni mewn gwirionedd.” (21 oed) |
Yn olaf, amlygodd y cyfrifon sut y gwnaeth rhai plant elwa o ymdrechion a wnaed i nodi achlysuron arbennig gartref pan oedd cyfyngiadau pandemig yn eu hatal rhag mynd allan. Roedd rhai plant a phobl ifanc yn cofio mwynhau ffyrdd amgen o ddathlu fel teulu a gwerthfawrogi'r rhain.
| “Gan na allem ni fynd allan fel ar gyfer pen-blwydd fy nhad, fe wnaethon ni iddo wneud y diwrnod Mecsicanaidd yma lle gwnaethon ni poncho a het iddo a gwneud bwyd Mecsicanaidd iddo ar gyfer ei ben-blwydd.” (12 oed)
“[Ar fy mhen-blwydd, fe wnaeth fy nhad] ddisgo ar ein dec ac roedd yn swnllyd iawn felly roedd yr holl stryd yn dawnsio yn eu cartrefi a phethau… Roedd yn hwyl iawn, serch hynny, oherwydd roeddwn i’n dal i gael gweld fy ffrindiau [a ddaeth i waelod yr ardd] ond roedden nhw ychydig bellter i ffwrdd.” (12 oed) “Fel arfer, dw i’n cael parti [ar gyfer fy mhen-blwydd] ond y flwyddyn honno, fel roedd hi’n hoffi fy mam, aethon ni am dro ac roedd llwythi o geir ar ddiwedd y ffordd ac roedd hi fel petai fy holl ffrindiau a theulu yn dweud pen-blwydd hapus… Roedd hi’n neis iawn. Fel achos nad oeddwn i wedi gweld neb ers mis ac roeddwn i’n hapus iawn i weld pawb.” (14 oed) “Doedden ni ddim yn gallu gweld y teulu ehangach yn aml iawn… Ac roedd yna ddathliadau fel Eid nad oedden ni’n gallu eu dathlu cymaint ac yn iawn oherwydd y rhagofalon diogelwch. Felly anfonon ni fwyd i dai ein gilydd.” (15 oed) |
Heriau gartref
Isod rydym yn manylu ar yr ystod o heriau gartref a effeithiodd ar rai plant a phobl ifanc yn ystod y pandemig. Rydym yn archwilio tensiynau teuluol, a sut y gallai'r rhain gael eu gwaethygu gan yr her ychwanegol o fyw mewn llety gorlawn.5 Rydym hefyd yn archwilio sut roedd plant a phobl ifanc yn teimlo eu bod wedi cael eu heffeithio pan ddaliodd rhywun yn yr aelwyd Covid-19 a'r heriau ychwanegol gartref i'r rhai â chyfrifoldebau gofalu.
- 5 Diffiniad llety gorlawn yw: “aelwyd sydd â llai o ystafelloedd gwely nag sydd eu hangen i osgoi rhannu, yn seiliedig ar oedran, rhyw a pherthynas aelodau’r aelwyd. Er enghraifft, byddai angen un ystafell wely ar wahân ar gyfer: cwpl priod neu gwpl sy’n cyd-fyw; rhywun 21 oed neu hŷn; 2 blentyn o’r un rhyw rhwng 10 a 20 oed; 2 blentyn o unrhyw ryw o dan 10 oed.” Gweler: Cartrefi gorlawn – Ffeithiau a ffigurau ethnigrwydd GOV.UK
Tensiynau teuluol
Hyd yn oed i deuluoedd oedd yn dod ymlaen yn dda, roedd bod yn sownd y tu mewn gyda'i gilydd yn ystod y cyfnod clo yn cael ei gofio fel ffynhonnell tensiwn. Disgrifiodd plant a phobl ifanc deimlo'n "gyfyngedig", yn "glawstroffobig", ac "ar ben ei gilydd". Roedd hyn yn arbennig o wir i'r rhai â brodyr a chwiorydd, a hyd yn oed lle roeddent yn mwynhau cwmni ei gilydd gallai'r agosrwydd corfforol cyson arwain at ddadleuon.
| “Wel, roeddwn i’n gwerthfawrogi’r amser ges i ei dreulio gyda nhw. Ond roedd yn llawn straen.” (17 oed)
“Byw gyda’ch brawd neu chwaer drwy’r amser, fel, bod yn sownd mewn un lle, fel, fe arweiniodd yn bendant at lawer, fel, llawer mwy o ymladd nag yr oedden ni’n arfer ei gael.” (17 oed) “Roedd [fy chwaer a minnau] yn cwtogi cymaint. Fel, doedden ni ddim yn dod ymlaen o gwbl. Mae ychydig yn well nawr ond drwy gydol ein bywyd doedden ni ddim yn dod ymlaen. Felly pan oedden ni gyda'n gilydd drwy'r amser, fel, gartref, roedd ychydig yn ormod.” (19 oed) “Gallwch chi fod yn ffrindiau gorau gyda nhw, mae tensiynau’n cronni, ac ambell ddiwrnod mae’n torri i lawr ac mae’r tŷ cyfan yn casáu ei gilydd.” (16 oed) “Daeth yn fwy o straen [gartref] oherwydd roedd fy chwaer iau ar y pryd, hi braidd yn ddrwg yn hynny o beth, roedd hi’n camymddwyn yn yr ysgol a phethau fel ‘na. Ac yna daeth hi ag e adref, fel yn ystod y cyfnod clo pan nad oedd hi’n cael mynd i’r ysgol na mynd allan a phethau fel ‘na. Felly, roedd hi’n mynd ag e allan yn y tŷ a phethau fel dadlau neu weiddi ac anwybyddu’r hyn a ddywedwyd wrthi a phethau… roedd yn straenio fy mam, ac roedd yn ei straenio hi oherwydd nad oedd hi’n gallu gwneud dim chwaith, ac yna fy chwaer arall… roeddech chi’n gallu dweud ei fod yn ei phoeni hi, ond ni fyddai hi’n dweud dim chwaith. Felly, dw i’n meddwl ei fod wedi iselderu’r tŷ mewn gwirionedd, ond roedd pawb yn mynd ag e allan ar ei gilydd ac yna’n ceisio cadw allan o ffordd ei gilydd wedyn.” (22 oed) “Roedd pobl yn rhy agos at bobl eraill, dw i’n meddwl, am ormod o amser.” (21 oed) |
Roedd rhai o'r rhai a gyfwelwyd yn teimlo y gallai diffyg lle gartref fod wedi gwneud pethau'n anoddach iddyn nhw, yn enwedig lle'r oedd brodyr a chwiorydd yn rhannu ystafelloedd gwely neu lle'r oedd diffyg lle i chwarae, cwblhau gwaith ysgol, neu dreulio amser ar eu pennau eu hunain. Roedd y rhai yn eu harddegau yn ystod y pandemig yn teimlo'n arbennig o gryf ynglŷn â pheidio â chael eu lle eu hunain.
| “Treulion ni lawer o amser gyda'n gilydd, gan fynd ar nerfau ein gilydd.” (12 oed)
“Roedden ni i gyd o dan yr un tŷ, does gennym ni ddim tŷ enfawr, mawr, felly roedden ni i gyd yn ceisio gweithio, gwneud prifysgol, gwaith ysgol o gartref, ac yn amlwg y ddau ar Zoom, a'r ddau fel, 'tawwch eich ceg!'” (21 oed) “Dw i’n meddwl ein bod ni wedi ffraeo llawer mwy ac fe wnaethon ni ddadlau oherwydd bod bod yn agos at ein gilydd gyda phawb yn meddwl, o, mae angen lle arnoch chi weithiau.” (19 oed) “Doedd dim lle i eistedd, fel, os oedd rhywun yn eich curo chi, roeddech chi’n dal i allu clywed nhw’n anadlu o’r ystafell arall.” (21 oed) “Dywedodd llawer o bobl fod ganddyn nhw ormod o amser i feddwl [yn ystod y cyfnod clo]. Ond oherwydd bod plant ifanc yn fy nhŷ i, roedd gen i lai o amser oherwydd roeddwn i bob amser fel, doedd gen i erioed dawelwch i feddwl yn fy mhen oherwydd roedd rhywun yn siarad drwy’r amser.” (18 oed) |
Yn yr amgylchiadau hyn, roedd dod o hyd i ffyrdd o greu rhywfaint o le yn bwysig. Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc fod yng ngofod ei gilydd yn gorfforol, ond creu rhywfaint o wahanu trwy fod ar-lein, neu drwy ddefnyddio clustffonau canslo sŵn i ddangos eu bod am gael eu gadael ar eu pennau eu hunain a pheidio â siarad â nhw.
| “Dwi ddim yn meddwl i mi siarad cymaint â fy rhieni oherwydd roedden ni i gyd yn yr un tŷ, tŷ bach, ond mae pawb mewn hwyliau ofnadwy… prin y siaradon ni â’n gilydd [fy mam a fi], dim ond i ddod â bwyd i mi a phethau fel hyn, i siarad am yr ysgol, ond oherwydd fy mod i’n bennaf ar alwadau ar-lein ac ynghlwm wrth fy iPad, wnes i ddim siarad â hi.” (18 oed)
“Roedden ni wedi treulio llawer o amser yn yr un ystafell gyda’n gilydd ond doedden ni ddim yn sgwrsio llawer gyda’n gilydd oherwydd roedden ni’n dau ar-lein hefyd, fel yn ein swigod bach ein hunain.” (20 oed) |
Roedd rhai plant a phobl ifanc, yn enwedig y rhai oedd o oedran ysgol uwchradd yn ystod y pandemig, yn teimlo eu bod yn dadlau mwy gyda rhieni yn ystod y cyfnod clo. Weithiau roedd hyn yn cael ei achosi gan rieni yn gosod rheolau a chyfyngiadau arnynt, er enghraifft cyflwyno rotas ar gyfer defnyddio consolau gemau gan frodyr a chwiorydd neu gyfyngu ar faint o amser a dreulir ar sgriniau. Roedd dadleuon hefyd yn canolbwyntio ar drefn arferol a faint o waith ysgol oedd yn cael ei wneud. Roedd plant a phobl ifanc hefyd yn cofio dadleuon lle roedd rhieni'n gosod cyfyngiadau ar bwy y gallent ei weld y tu allan i'r tŷ neu a allent fynd allan o gwbl, hyd yn oed os oedd cyfyngiadau cenedlaethol yn caniatáu iddynt wneud hynny.
| “Mae'n debyg fy mod i wedi mynd yn fwy blin gyda [fy rhieni] am beidio â gadael i mi wneud pethau penodol… Roeddwn i mor ddiflas… fydden nhw ddim yn gadael i mi wneud rhai o'r pethau roeddwn i eisiau eu gwneud… fel cael Xbox, sydd gen i nawr ond allwn i ddim bryd hynny oherwydd nad oedden nhw'n gadael i mi.” (13 oed)
“Cawson ni dipyn o ddadleuon, yn benodol fi a fy mam am yr ysgol a fi’n codi o’r gwely.” (19 oed) “Fe achosodd lawer o, fel, llawer mwy o ffraeo gyda fy mam hefyd oherwydd byddem yn treulio llawer mwy o amser gyda'n gilydd. Fel, o leiaf cyn iddi gael, fel, seibiant ac roeddwn i'n cael seibiant pan oeddwn i yn yr ysgol neu allan neu'n gwneud beth bynnag. Ond, fel, roedden ni'n rhyw fath o ffraeo llawer mwy… Roeddwn i jyst, fel, yn flêr iawn, yn anhrefnus iawn, byddwn i'n gadael pethau ym mhobman ac roedd hynny, fel, yn mynd o dan groen fy mam… Roeddwn i'n ffraeo'n gyson gyda fy mam dros, fel, bethau gwirion iawn.” (18 oed) “Nawr rydw i [fi a fy mam] yn iawn ond fel, cyn ac yn ystod y pandemig roeddwn i bob amser fel, ffrithiant, ffrithiant, ffrithiant, ffrithiant, ffrithiant.” (21 oed) “Dw i’n cofio bod fy mam yn flin iawn oherwydd am y darn cyntaf roedd hi’n wirioneddol baranoaidd am y pandemig dw i’n meddwl ac aethon ni, fi a fy nhad, allan am dro… ac roedd hi fel, ‘O Dduw sut allwch chi wneud hynny’?” (21 oed) |
Roedd rhai plant a phobl ifanc yn ymwybodol o densiynau rhwng yr oedolion yn eu cartref. Roedd pobl ifanc yn eu harddegau ar y pryd yn fwy tebygol o sylwi a oedd y pandemig wedi achosi straen ar berthynas eu rhieni. Roedd hyn yn gysylltiedig â cholli swyddi, pryderon ariannol, a heriau perthynas presennol, yn ogystal â gweithio o gartref a gorfod rhannu lle gyda'r teulu. Gallai hyn achosi pryder, straen ac ansicrwydd i'r plant a'r bobl ifanc dan sylw.
| “[Roedd yr awyrgylch yn y tŷ] yn llawn tensiwn. Yn llawn tensiwn, yn llawn tensiwn… oherwydd nad oedd neb eisiau siarad â’i gilydd… oherwydd bod gan [fy mam a’i phartner] berthynas wirioneddol chwaledig, dan straen gyda phopeth ac ni wnaethom erioed siarad â’n gilydd.” (14 oed) |
Cipiodd yr ymchwil hon brofiadau o densiwn gartref gan y rhai mewn amgylchiadau penodol hefyd. Rhannodd rhai pobl ifanc yr anawsterau a wynebasant yn ystod y pandemig lle nad oedd eu teuluoedd yn eu cefnogi. LHDT+ (lesbiaidd, hoyw, deurywiol, trawsryweddol, cwiar ac eraill). Roedd hyn yn amrywio o brofiadau o beidio â gallu mynegi eu hunain neu siarad yn agored â'u teuluoedd, i fod yn elyniaethus tuag atynt gan eu teulu. Cafodd y bobl ifanc hyn eu heffeithio'n arbennig gan y cyfyngiadau symud oherwydd nad oeddent yn gallu dianc o'u hamgylchedd cartref ac ni allent fod yn nhw eu hunain yn llawn na mynegi eu hunain yn y ffordd yr oeddent yn dymuno.
| “Pan ddes i allan at [fy mam] roedd yn amgylchedd gelyniaethus iawn i eistedd ynddo.” (20 oed)
“Roeddwn i’n gallu mynegi fy hun yn fwy yn yr ysgol oherwydd roeddwn i i ffwrdd o fy rhieni nad oedden nhw’n derbyn hynny, felly yn yr ysgol roeddwn i i ffwrdd oddi wrthyn nhw am wyth awr fel y gallwn i fynegi fy hun yn fwy, ond yn amlwg gan fy mod i gyda nhw drwy’r amser nawr roedd yn rhoi pwysau mawr ar sut roeddwn i’n gallu mynegi sut roeddwn i’n teimlo amdanaf fy hun.” (19 oed) “Doedd sefyllfa fy nheulu ddim yn wych… felly doedd gen i neb i siarad â nhw y tu mewn i’m tŷ… Roeddwn i’n sownd yn fy ystafell gyda theulu nad oeddwn i wir yn ei hoffi am flwyddyn yn unig heb neb i siarad â nhw o gwbl, ac fe wnaeth hynny i’m hiechyd meddwl chwalu hefyd… gwnaeth y pandemig fi’n ymwybodol iawn o faint nad oeddwn i wir yn hoffi fy nheulu a ble roeddwn i’n byw ar y pryd.” (19 oed) “Fy ffrindiau ro’n i’n eu hadnabod yn y brifysgol, roedden nhw fel, cŵl, ond gartref roedd hi fel, ddim yn cŵl, wyddoch chi beth dw i’n ei olygu… peidiwch â’i gamddeall, fel petai cartref yn iawn, ond fel ei fod braidd yn gyfyngol, wyddoch chi beth dw i’n ei olygu oherwydd unwaith eto, neu’n enwedig gydag hunaniaeth, yn dod o gefndir a hunaniaeth grefyddol geidwadol, dydy e ddim yn cyd-fynd mewn gwirionedd, felly mae’n rhaid i mi gau’r drws hwnnw nes y gallaf fynd yn ôl i’r brifysgol a’i agor eto.” (22 oed) |
Archwiliodd yr ymchwil hon hefyd brofiadau plant a phobl ifanc a oedd mewn lleoliad gofal yn ystod y pandemig, a ddisgrifiodd weithiau brofi tensiynau gyda'r rhai yr oeddent yn byw gyda nhw. Myfyriodd un plentyn ei fod yn teimlo'n gaeth gartref gyda'i deulu maeth ac yn teimlo nad oedd ganddo ddihangfa o'r amgylchedd hwnnw, yn enwedig oherwydd nad oedd ganddo ffôn ar ddechrau'r cyfnod clo i gysylltu ag eraill.
| “Doedd gen i ddim ffôn bryd hynny, felly roedd hi'n anodd iawn cyfathrebu â ffrindiau… Dw i'n meddwl bod [y pandemig] wedi bod yn eithaf mawr ac yn ddylanwadol arna i oherwydd nad oeddwn i wir yn gallu siarad na chyfathrebu â phobl… Doeddwn i ddim yn gallu mynd i'r ysgol, felly roeddwn i'n gaeth iawn yn y tŷ… Roedd tensiynau'n dal i gronni ac roedd bod yn sownd gyda [fy ngofalwyr maeth] yn ei gwneud hi'n llawer gwaeth oherwydd doeddwn i ddim yn gallu eu hosgoi nhw na beth bynnag. Felly doedd bod yno drwy'r amser ddim yn beth da.” (17 oed) |
Disgrifiodd rhai pobl ifanc a gyfwelwyd a oedd mewn cartrefi plant yn ystod y pandemig hefyd brofi tensiynau gyda'r lleill yr oeddent yn byw gyda nhw yn ystod y cyfnod clo, yn enwedig oherwydd bod pawb yn teimlo'n ddiflas ac yn rhwystredig oherwydd y sefyllfa. Disgrifiodd un person ifanc hefyd pa mor llym y gorfodwyd rheoliadau pandemig yn ei chartref a'i theimladau o rwystredigaeth am beidio â gallu gadael y tiroedd o gwbl.
| “[Roedd] cryn dipyn o wrthdaro rhyngbersonol, fel, yn y cartref hwnnw hefyd. Ac rwy'n credu bod rhan fawr o hynny oherwydd Covid. Doedd gan bobl ddim byd i'w wneud felly fe greodd lawer o ddiflastod, a fyddai wedyn yn cael ei daflu ar bobl eraill. Ac yna ceisio dechrau pethau a fyddai'n llenwi eu hamser oherwydd nad oedd ganddyn nhw ddim byd gwell i'w wneud.” (19 oed)
“[Roeddwn i] wedi diflasu sawl gwaith yn bendant. Roedd yn iawn ond yna, fel, hyd yn oed y tŷ roeddwn i'n byw ynddo, y preswylfa gyda'r plant, gyda merched eraill, fel, byddem ni'n diflasu ac yna byddem ni'n dechrau, fel, rhwygo gwallt ein gilydd allan.” (20 oed) “Gan fy mod i’n byw mewn cartref preswyl, roedd yn rhaid i ni ddilyn y rheolau yn llawer mwy llym nag y byddai’n rhaid i unrhyw un arall oherwydd unwaith eto, canllawiau cartrefi preswyl oedd ‘mynd gyda chanllawiau’r llywodraeth’ ac ni fyddan nhw’n mynd yn groes i’r hyn mae’r llywodraeth yn ei ddweud… Er bod pawb arall yn cael mynd am dro 10 munud, doedden ni ddim… Mae cartrefi preswyl yn bethau llym iawn.” (20 oed) |
Perthynas yn chwalu gartref
Mewn rhai achosion lle'r oedd plant a phobl ifanc yn profi anawsterau gartref yn ystod y pandemig, disgrifiwyd hyn fel rhywbeth a arweiniodd at berthnasoedd yn chwalu rhyngddynt ac oedolion yn y cartref. Disgrifiodd un person ifanc mewn gofal maeth sut y gwaethygodd bod yn sownd y tu mewn gyda'i theulu maeth y tensiynau presennol a thorrodd y lleoliad i lawr. Yna cafodd ei chefnogi gan ofal cymdeithasol plant i symud ymlaen i fyw'n lled-annibynnol ond disgrifiodd ei chael hi'n anodd aros yn ei chartref maeth wrth aros am hyn.
| “Fe wnaeth o’n rhwbio ni’n y ffordd anghywir yn bendant, mae’n debyg, a rhywbeth fel y gwelltyn a dorrodd gefn y camel. Dw i’n meddwl ein bod ni eisoes yn mynd i’r cyfeiriad hwnnw ond dw i’n meddwl pe na baem ni wedi bod yn sownd yn y tŷ gyda’n gilydd drwy’r amser, mae’n debyg… na fyddai wedi… efallai wedi dod i ben yn wahanol pe na bai Covid yn beth… Roedd yn broses hir [symud allan]… fel, pan fydda i'n meddwl amdano, mae dau fis o fyw gyda phobl lle, fel, dydych chi ddim – fel, maen nhw'n deulu i chi ond dydych chi ddim yn deulu mwyach yn eithaf trist a thrawmatig… Rydw i wedi, fel, siarad â'r gwasanaethau cymdeithasol am fynd i therapi nid oherwydd fy mod i'n drist ond oherwydd fy mod i'n teimlo pan fyddwch chi wedi bod trwy gymaint o bethau trawmatig mae'ch ymennydd yn eu cloi i ffwrdd a byddwn i wir yn hoffi datgloi'r pethau hynny.” (20 oed) |
Disgrifiodd plentyn arall sut yr effeithiodd y pandemig ar ei berthynas â'i fam a'i lysdad mewn amrywiol ffyrdd, gan gynnwys anghytundebau ynghylch gwybodaeth anghywir am Covid-19, gan arwain ato yn y pen draw i dorri cysylltiad.
| “Felly yn ystod y pandemig roedd hi fel fi a fy nhad [yn byw gyda'n gilydd], ac yna fel gwarchodaeth wedi'i rhannu rhyngof fi a fy nhad, fi a fy mam, ond aeth pethau ychydig yn rhyfedd gyda fy mam… Achoswyd toriad enfawr rhyngof fi, fy mam, a fy llysdad, oherwydd Covid… Roedden ni'n anghytuno ar lawer o bethau o ran Covid… Rydych chi'n treulio cymaint o amser gydag aelodau'r teulu rydych chi'n dechrau sylweddoli'r pethau nad ydych chi'n eu hoffi amdanyn nhw, ac yn bendant des i i sylweddoliad mawr o faint roeddwn i'n well ganddo fyw gyda fy nhad na byw gyda fy mam… Yn ystod Covid fel roedd [fy llysdad] yn credu cymaint o theorïau cynllwynio… yna byddai'n ceisio dweud bod eich barn yn anghywir, oherwydd bod ei wleidyddion wedi dweud x, y, a z, roedd hi fel, ar y pwynt hwnnw roedd yn teimlo bod ei farn yn fwy dilys neu gywir na, wyddoch chi, fy marn i… Felly fel tra bod fi a fy nhad wedi bondio mwy, dechreuodd fi a fy mam bylu'n araf, a barhaodd mewn gwirionedd ar ôl Covid… Dydw i ddim wedi'i gweld hi ers dwy flynedd… Dw i'n meddwl bod cymaint o rwystredigaeth wedi bod yn gaeth dan do, mae'n, wyddoch chi, yn brifo aelodau'r teulu.” (17 oed) |
Profiad rhai o'r rhai a gyfwelwyd oedd bod eu rhieni wedi gwahanu yn ystod y pandemig. Roedd y rhai yn eu harddegau ar y pryd weithiau'n ymwybodol o amgylchiadau'r pandemig a gyfrannodd at eu gwahanu. Gallai'r cyfyngiadau symud hefyd ei gwneud hi'n anoddach i'w rhieni fyw ar wahân er gwaethaf y chwalfa berthynas, a oedd yn arbennig o heriol mewn mannau byw llai neu lety gorlawn. Mae hyn yn adlewyrchu bod tensiynau o fewn aelwydydd yn ystod y pandemig, mewn rhai achosion, wedi arwain at newidiadau hirdymor mewn aelwydydd, teuluoedd a deinameg.
| Roedd fy rhieni’n mynd trwy gyfnod fel gwahanu ar y pryd… felly roedd hynny’n eithaf gofidus… [O ran newidiadau i berthnasoedd teuluol, nid oedd unrhyw] rhai cadarnhaol… yn union fel bod sefyllfa fy nheulu yn gwaethygu i fy rhieni.” (21 oed)
“Felly ar y pryd roedd fy mam a fy nhad yn byw yn yr un tŷ… Ond roedden nhw wedi gwahanu, felly roedd hwnnw’n gyfnod anodd iawn, iawn… mewn ystafelloedd ar wahân a phethau… maen nhw yn yr un tŷ, ond doedden nhw ddim yn siarad.” (22 oed)“Felly ar y pryd roedd fy mam a fy nhad yn byw yn yr un tŷ… Ond roedden nhw wedi gwahanu, felly roedd hwnnw’n gyfnod anodd iawn, iawn… mewn ystafelloedd ar wahân a phethau… maen nhw yn yr un tŷ, ond doedden nhw ddim yn siarad.” (22 oed) |
Byw mewn llety gorlawn
Roedd yr ymchwil hon yn cynnwys cyfweliadau â phlant a phobl ifanc sy'n byw yn gorlawn llety yn ystod y pandemig. Roedd y rhai a gyfwelwyd mewn llety gorlawn yn cynnwys plant a phobl ifanc sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim, mewn cysylltiad â gofal cymdeithasol plant ac mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl. Yn ogystal, roedd rhai plant a phobl ifanc sy'n byw mewn llety gorlawn yn bobl sy'n gadael gofal neu'n geiswyr lloches.
Roedd profiadau unigol yn amrywio yn dibynnu ar amgylchiadau penodol ond dylid nodi bod heriau llety gorlawn yn aml yn cael eu profi ochr yn ochr ag anawsterau eraill yn ystod y pandemig. Roedd y rhain yn cynnwys yr heriau a ddisgrifiwyd eisoes, yn ogystal ag ymdopi â salwch, profedigaeth, neu amddiffyn eich hun. Roedd cael eich cyfyngu i aelwyd orlawn yn ystod y cyfnod clo hefyd yn dwysáu tensiynau neu straen presennol o fewn yr aelwyd ac yn gwneud heriau newydd y pandemig yn anoddach i'r grŵp hwn ymdopi â nhw. Mae hyn yn adlewyrchu effaith gyfansawdd profi heriau lluosog ar unwaith.
| “Byddwn i’n dweud bod [y cyfnod clo a byw mewn lle prysur gyda’r teulu] wedi effeithio’n bendant ar fy mherthynas â’m teulu… [hebddo] pe bawn i mewn rhywle ar wahân i’m teulu ni fyddai’r math yna o bwysau ar ein perthynas.” (20 oed) |
Tynnodd plant a phobl ifanc sylw at werth cael eu hystafell eu hunain, hyd yn oed os oedd yr aelwyd yn orlawn. Roeddent yn teimlo ei bod hi'n helpu cael lle y gallent encilio iddo er mwyn ymlacio a chael preifatrwydd. Esboniodd y rhai nad oedd ganddynt eu hystafell eu hunain eu bod yn teimlo y byddent wedi ei chael hi'n haws ymdopi â'r pandemig, a'u hamgylchiadau bywyd yn gyffredinol, pe bai ganddynt le preifat.
| “Cyn [byw lle roeddwn i'n byw yn ystod y pandemig] roedd gen i, fel, fy ystafell fy hun fel arfer… Byddwn i'n dod i mewn o'r ysgol neu swydd neu rywbeth, wyddoch chi? Dod i mewn a dim ond ymlacio, cael yr amser hwnnw i feddwl… Doedd gen i ddim fy lle go iawn fy hun.” (22 oed) |
Disgrifiodd y rhai a oedd yn byw gyda theulu mewn amodau gorlawn yn ystod y pandemig densiynau gartref rhwng aelodau'r teulu fel rhai oedd yn fwy acíwt pan oedd plant a phobl ifanc neu eu rhieni eisoes dan straen, neu pan nad oedd y cartref yn teimlo fel lle diogel na hamddenol. Siaradodd un person ifanc am yr heriau o nifer o aelodau'r teulu yn rhannu ystafelloedd gwely a'r ffordd yr oedd y sefyllfa byw orlawn hon yn gwaethygu heriau eraill, gan gynnwys straen ynghylch cyllid. Gwnaed y sefyllfa'n heriol ymhellach oherwydd bod cam-drin domestig rhwng rhieni yn digwydd o fewn cartref gorlawn. Esboniodd y person ifanc hwn fod gofal cymdeithasol wedi cael gwybod am ymddygiad ei thad ar ddechrau'r pandemig, ond nad oedd ganddyn nhw unman arall i'w gartrefu, felly parhaodd y ddau riant i fyw yn yr un tŷ gyda'i gilydd.6
- 6 Mae'r person ifanc hwn bellach yn byw'n annibynnol yn agos at ei mam. Nid yw ei mam yn byw yn yr un cartref â'r tad mwyach.
| “Yr ystafell fwyaf, [dyma lle] roedd fy mam a fy nau frawd [yn cysgu], fel arfer. [Ac yna aeth pethau'n waeth gartref] dw i'n meddwl oherwydd bod [fy rhieni] wedi cael eu gorfodi i aros [i mewn] bob amser. Dw i'n meddwl bod fy nhad mor gyfarwydd â mynd allan. … Doedd e ddim wir eisiau dilyn y rheolau oherwydd roedd e fel, wyddoch chi, roedd e mor flinedig o aros gartref. … Roedd [fy rhieni] yn poeni am ei gilydd yn gyson. Pethau fel biliau'n codi a cheisio rheoli hynny. A hefyd ceisio gwneud cais am bethau fel, wyddoch chi, ffyrlo… Roedd yna lawer o ddadleuon am, wyddoch chi, arian a phethau.” (18 oed) |
Roedd amodau gorlawn wedi'u cysylltu'n uniongyrchol â dirywiad mewn lles ac iechyd meddwl yn ystod y pandemig gan rai plant a phobl ifanc, a oedd yn cael trafferth gyda'r diffyg lle a phreifatrwydd, ochr yn ochr â pheidio â gallu gweld ffrindiau na gwneud gweithgareddau yr oeddent yn eu mwynhau.
| “Byddwn i’n dweud ar rai adegau fy mod i’n debygol o fod yn isel fy ysbryd hefyd… Roeddwn i’n bendant yn teimlo’n isel fy ysbryd ac, fel, yn teimlo’n isel… bod mewn, wyddoch chi, mewn gwirionedd, gofod bach, claustroffobig.” (22 oed)
“Weithiau roeddwn i’n teimlo fel claustroffobi.” (12 oed) “[Roeddwn i] yn rhwystredig oherwydd nad oedd gen i unrhyw le fy hun. Doeddwn i ddim yn gallu mynd allan i weld fy ffrindiau, doeddwn i ddim yn gwybod beth roeddwn i'n ei wneud gyda fy mywyd.” (22 oed) |
Mewn rhai achosion, roedd y rhai a gyfwelwyd yn rhannu lleoedd gyda phobl nad oeddent yn deulu ac roedd yn rhaid iddynt addasu i gyfyngiadau'r pandemig yn y cyd-destun hwn. Disgrifiodd un person a oedd wedi gadael gofal a symudodd i lety ar gyfer byw'n lled-annibynnol yn ystod y pandemig ei hanhawster i lywio rheolau llym ynghylch sut a phryd y gallai ddefnyddio cyfleusterau a rennir.
| “I ddefnyddio’r gegin roedd yn rhaid i ni ffonio i lawr ac [os] oedd rhywun yn ei defnyddio doeddech chi ddim yn gallu defnyddio’r gegin. A’r un peth gyda golchi dillad os oes angen i chi wneud eich golchiad a bod rhywun wedi cael eu dillad nhw i mewn. A byddai’n rhaid i chi aros iddyn nhw orffen.” (20 oed) |
Lle'r oedd plant a phobl ifanc mewn llety gorlawn ac yn gorfod delio ag amgylchiadau anodd ychwanegol, fel gwrthdaro rhwng rhieni, caledi ariannol, salwch teuluol, neu brofedigaeth, roedd yr effaith ar lesiant yn ymddangos yn fwy acíwt fyth. Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd deimladau o bryder, dicter, neu rwystredigaeth, a waethygwyd gan ddiffyg gofod personol.
| “Roedd hynny’n anodd iawn cael fy mam, fy modryb, fy ewythr; roedd fy mrawd yno hefyd a fy nghefnder. Felly roedd yn lle prysur iawn. Roedd hefyd yn emosiynol ddifrodus iawn gyda phethau teuluol fel petawn i’n eu cael. Felly, fe wnes i ddatblygu pryder… Roeddwn i’n drist iawn llawer o’r amser… Gwneud yn siŵr bod yr ystafell roedden ni’n ei rhannu yn lân, gwneud yn siŵr nad oedden ni’n dadlau. Roeddwn i wedi arfer â hynny cyn Covid ond o leiaf cyn Covid gallwn i adael y tŷ ychydig. Yn ystod Covid, allwn i ddim gadael o gwbl.” (19 oed) |
Dylid nodi, fodd bynnag, fod yna hefyd achosion dethol lle roedd plant a phobl ifanc yn teimlo nad oedd y profiad o gyd-fyw a rhannu mannau byw gorlawn yn arbennig o anodd iddynt a'i fod hyd yn oed wedi dod â'r teulu'n agosach at ei gilydd.
| “Mae’n eithaf cyfyng, tybiaf y gallech chi ddweud. Felly roedd y cyfyngiadau symud braidd yn ormod… Rwy’n rhannu ystafell gyda’r ddau [o fy mrodyr a chwiorydd]. Rydyn ni wedi bod â’r tŷ hwn erioed. Felly mae’n debyg mai dyna’r hyn rydyn ni wedi arfer ag ef… Mae’n gyfyng, ond dydyn ni ddim yn adnabod unrhyw beth arall… Rydw i wedi rhannu ystafell gyda nhw drwy gydol fy mywyd.” (15 oed)
“Rwy’n cofio teimlo’n gyfyng iawn… roedd yn chwerwfelys oherwydd ei fod yn golygu, yn ystod Covid, fy mod i wedi dod yn agos iawn at fy mrodyr a’m chwiorydd oherwydd yn amlwg roedden ni i gyd yn rhannu un ystafell… ar y llaw arall, roedd yn rhwystredig iawn, oherwydd unrhyw ddadl a fyddai gennym ni, doedd dim lle i’w thawelu, fel pe na bai gan neb unrhyw breifatrwydd… yn byw ar ben ein gilydd… Diolchgar oherwydd cefais ei threulio gyda fy nheulu mewn gwirionedd ac er bod yna bwyntiau amlwg a arweiniodd at rwystredigaeth yn cael ei llethu, roedd yn dal i fod yn amser da… Cawson ni ginio gyda’n gilydd bob dydd, cawson ni ginio gyda’n gilydd bob dydd, cawson ni frecwast, cawson ni’r holl brydau bwyd gyda’n gilydd bob dydd, daethom yn agos iawn fel teulu.” (22 oed) |
Haint Covid-19 yn y cartref
Effeithiodd Covid-19 yn y cartref hefyd ar fywyd cartref plant a phobl ifanc (archwilir profiadau o hyn hefyd yn Teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol, ac archwilir profiadau o fod yn sâl gyda Covid-19 ac o gyflyrau ôl-feirysol yn Iechyd a llesMae profiadau o brofedigaeth hefyd wedi'u trafod ar wahân yn Galar.)
Cafodd profiadau plant a phobl ifanc o Covid-19 yn y cartref eu crybwyll mewn cyfweliadau mewn perthynas â bywyd teuluol yn bennaf mewn achosion lle'r oedd y profiad yn peri pryder neu'n frawychus. Disgrifiodd plant a phobl ifanc deimlo'n ofnus ynghylch effaith y salwch ar aelodau'r cartref, yn enwedig pan oedd yr aelodau hyn yn agored i niwed neu pan oeddent yn profi rhywun gartref yn teimlo'n sâl iawn gyda Covid-19. Roedd yr ofn hwn yn ychwanegol at deimlo'n bryderus am ddal Covid-19 eu hunain. Rhannodd un plentyn pa mor ofidus oedd ef pan oedd ei dad yn yr ysbyty gyda Covid-19.
| “Roeddwn i’n teimlo dan straen mawr… Doeddwn i ddim wir yn meddwl y byddai [fy nhad] yn dod allan [o’r ysbyty] am amser hir ac yna wnaeth e ddim dod allan am amser hir felly roedd hynny’n fy ngwneud yn drist oherwydd roeddwn i’n meddwl y byddai’n cymryd blynyddoedd lawer. Ac yna efallai beth pe bai’n marw?” (11 oed) |
Roedd plant oedd o oedran ysgol gynradd yn ystod y pandemig yn cofio’n arbennig boeni am orfod hunanynysu a theimlo’n drist ac yn ddryslyd am beidio â gallu rhyngweithio ag aelodau eraill o’r aelwyd. Roedd y profiadau hyn yn anoddach pan oedd angen i aelodau’r aelwyd hunanynysu, ond roedd yn rhaid iddynt ddefnyddio mannau a rennir (un ystafell ymolchi, er enghraifft).
| “Roedd gan fy nheulu cyfan Covid, ond doedd gen i ddim… Fe wnes i fath o wahanu oddi wrthyn nhw oherwydd mai fi oedd yr unig un nad oedd ganddo Covid ac roedd ganddyn nhw Covid felly roedd yn rhaid i ni fod yn ein hystafelloedd yn bennaf… Doedd e ddim yn braf oherwydd doeddech chi ddim yn gallu siarad ag unrhyw un cymaint â hynny mewn gwirionedd… roedd yn rhaid i chi eu ffonio neu anfon neges destun atyn nhw dim ond i siarad â nhw.” (10 oed)
“Roedd hi’n [anodd ynysu gyda chwech yn y tŷ], fel, daliodd fy chwaer hi a wnaethon ni ddim ei dal ac yna cafodd hi wared o hi ac yna daliodd y gweddill ohonom ni hi… fel, mynd yn ôl ac ymlaen gyda ni… Doedden ni ddim yn gallu [ynysu] oherwydd roedd hi’n ormod i’w wneud. Ond roedd gennym ni bob amser, fel, [potel o] rywbeth sydd yno ar gyfer, fel, glanhau a’r cyfan. Felly pe baem ni wedi bod yn y toiled byddem ni’n glanhau’r toiled ac yn agor y ffenestri drwy’r amser.” (19 oed) |
Roedd gan Covid-19 yn y cartref effaith benodol ar blant a phobl ifanc pan fyddai'r prif ofalwr yn mynd yn sâl. Yn ogystal ag achosi pryder am eu salwch, roedd hyn hefyd yn cael effaith hyd yn oed yn fwy ar fywyd bob dydd a'r arferion presennol. Soniodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd am orfod ymgymryd â chyfrifoldebau gofalu a thasgau pan ddigwyddodd hyn..
I'r rhai sydd mewn llety gorlawn, roedd y diffyg lle yn ei gwneud hi'n anodd rheoli'r mesurau hunanynysu a argymhellwyd pan ddaliodd rhywun Covid-19. Roedd rhai'n cofio pobl yn defnyddio ystafelloedd ar adegau ar wahân neu'n symud ystafelloedd gwely (e.e. y brawd neu chwaer iach yn cysgu yn ystafell eu rhieni) fel bod y person sâl i ffwrdd o eraill. Fodd bynnag, roedd sefyllfaoedd lle nad oedd y gwahanu hwn yn bosibl. Roedd hyn yn arbennig o straen pan oedd aelod o'r teulu yn agored i niwed yn glinigol, ac roedd y diffyg lle yn ei gwneud hi'n anoddach eu hamddiffyn rhag y person a oedd yn sâl.
| “Ar un adeg cafodd fy nhad Covid, felly byddai’n cysgu mewn un ystafell ac yna byddai fy mam a fy mrawd yn cysgu yn yr un ystafell â fi, a oedd yn ofnadwy oherwydd fy mod i fel merch yn ei harddegau, ac yna roedd gen i fy mam a fy, dwi’n meddwl mai brawd saith oed oeddwn i ar y pryd yn byw yn yr un ystafell â fi ac roedd yn ofnadwy.” (19 oed)
“Cefais Covid ychydig o weithiau… roedd yn ddrwg, allwn i ddim mynd yn agos ato, felly byddai’n rhaid i ni fod mewn ystafell ar wahân. Os oeddwn i’n mynd i lawr y grisiau, byddai’n rhaid i [fy mrawd pump oed â lewcemia] fynd i ystafell wahanol, felly roedd yn anodd.” (16 oed) |
Cyfrifoldebau gofalu
Roedd yr ymchwil hon yn cynnwys cyfweliadau â phlant a phobl ifanc a oedd wedi cyfrifoldebau gofalu yn ystod y pandemig. Roedd gan rai cyfrifoldebau gofalu presennol cyn y pandemig a rhannodd sut y gallai cyfyngiadau symud a gwarchodaeth effeithio ar y rhain, gan gynyddu pwysau'r cyfrifoldeb a deimlir gan rai plant a phobl ifanc. Cymerodd rhai ar cyfrifoldebau gofalu newydd yn ystod y pandemig. Roedd hyn oherwydd bod oedolion yn sâl ac roeddent yn gofalu am yr oedolyn hwnnw a/neu aelodau eraill o'r teulu tra roeddent yn sâl. Roedd rhai plant a phobl ifanc hefyd yn cymryd cyfrifoldebau gofalu am frodyr a chwiorydd iau pan oedd yn rhaid i rieni weithio.
Roedd cyfrifoldebau gofalu plant a phobl ifanc a oedd yn bodoli eisoes yn cynnwys cefnogi rhieni, neiniau a theidiau, a brodyr a chwiorydd. Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd sut roeddent yn teimlo bod y cyfrifoldebau hyn wedi'u heffeithio gan gyfyngiadau pandemig a'r cyfyngiadau symud mewn gwahanol ffyrdd. Mewn rhai achosion, newidiodd y drefn arferol a chynyddodd yr amser a dreuliwyd yn gofalu am frodyr a chwiorydd gyda phawb gartref yn ystod yr wythnos. Disgrifiodd un plentyn gymryd cyfrifoldeb ychwanegol am helpu ei mam i fynychu apwyntiadau meddygol ar-lein ar gyfer ei brawd neu chwaer, gan nad oedd ei mam yn hyderus yn gwneud galwadau fideo ei hun.
| “Gwneuthum lawer mwy o ofalu nag a wnes i o’r blaen yn ystod y pandemig… Roedd rhaid i mi ofalu am [fy mrawd] llawer mwy a’i gadw’n ddi-hid a phopeth. Roedd yn braf oherwydd cefais dreulio amser gydag ef, ond roedd hefyd yn flinedig.” (14 oed) |
Arweiniodd aelodau teulu y tu allan i'r cartref yn methu ymweld at achosion lle bu'n rhaid i blant a phobl ifanc wneud mwy. Er enghraifft, cofiodd un plentyn dreulio mwy o amser nag arfer gyda'i nain oherwydd nad oedd ei hewythrod yn gallu dod draw, tra disgrifiodd person ifanc arall ei bod wedi cael ei heffeithio pan na allai ei brawd hŷn ddod yn ôl adref i helpu i ofalu am ei fam.
| “Roedd gan [fy mam] iselder a gorbryder ers pan oeddwn i’n blentyn ifanc iawn. Fy mrawd fyddai’n ymdrin â’r rhan fwyaf o’r gofal a’r cyfrifoldebau pan oeddwn i’n iau, yn amlwg, oherwydd ei fod wyth mlynedd yn hŷn na fi. Ond oherwydd nad oedd yn byw gartref pan ddechreuodd cyfyngiadau Covid, ni allai ddod adref yn gyfreithlon. Felly fe syrthiodd i mi… Dw i’n meddwl mai’r newid mwyaf [yn ystod y pandemig] oedd nad oedd fy mrawd yn gallu dod adref bob penwythnos a’i fod yn methu tynnu rhywfaint o’r baich oddi arna i.” (21 oed) |
Roedd bod yn gyfrifol am siopa am y cartref yn gofyn am ymdrech arbennig yn ystod y cyfnod clo. Cofiai plant a phobl ifanc yr amser ychwanegol a gymerai hyn, yn enwedig os oedd yn rhaid iddynt ymweld â gwahanol siopau i ddod o hyd i gyflenwadau neu os oedd yn rhaid iddynt hefyd ddiheintio'r siopa i amddiffyn aelod o'r teulu a oedd yn gwarchod eu hunain.
| “Cyn i mi allu mynd o gwmpas gyda, wyddoch chi, mynd ar fws i Asda a chyrraedd adref … byddai’n rhaid i chi deithio, fel, cyn belled â hynny ar fws [am bapur toiled]… roedd yn anodd iawn.” (18 oed)
“Fi oedd yn gwneud yr holl siopa. Roedd mor anodd cael slotiau dosbarthu bwyd. Dw i'n cofio. Oherwydd dyna'r peth cyntaf rydych chi'n meddwl amdano. Rydych chi fel, wel, mi wnaf i ei gael wedi'i ddanfon. Ond yna mae pawb wedi cael yr un syniad felly allwch chi ddim cael slot wedi'i archebu. Felly byddwn i'n cael tacsi i'r archfarchnad, Tesco neu ble bynnag, ac yn dod â'r siopa yn ôl ac yna'n diheintio popeth y tu allan, gan ei ddod i mewn i'r tŷ.” (21 oed) |
Disgrifiodd rhai effaith yr amser ychwanegol hwn a dreuliwyd ar ofalu o ran cael llai o amser iddyn nhw eu hunain; gan gynnwys amser i ddilyn gwersi neu wneud gwaith ysgol, er nad oeddent yn gweld eu hunain fel rhai oedd ar ei hôl hi i'w cyfoedion oherwydd cyfrifoldebau gofalu. Mae hyn yn tynnu sylw at y gwahaniaeth yn eu profiad pandemig o'i gymharu â phlant a phobl ifanc eraill a oedd yn teimlo'n ddiflas ac yn wynebu "amser gwag" heb fawr ddim i'w wneud yn ystod y cyfnod clo.
| “Doedd gen i ddim cymaint o ryddid, nid bod llawer o ryddid i’w gael ond, drwy’r amser roedd yn rhaid i mi fod yn gwneud rhywbeth i rywun neu’n helpu yma neu’n gwneud rhywbeth acw… [Roeddwn i’n teimlo] wedi fy nghyfyngu ac ychydig yn flinedig.” (22 oed)
“Ac roedd hynny [cyfrifoldeb gofalu] yn golygu nad oedd gen i amser i ymlacio mewn gwirionedd.” (14 oed) |
Thema allweddol ymhlith y rhai â chyfrifoldebau gofalu parhaus oedd yr effaith emosiynol ychwanegol o ofalu am anwyliaid yn ystod cyfnod y pandemig. Roedd rhai eisoes wedi arfer gofalu am aelod o'r teulu a oedd yn agored i niwed yn glinigol, ond nawr roedd yn rhaid iddynt ymdopi nid yn unig â'r cyfrifoldeb hwnnw ond hefyd â'r ofn y byddai eu hanwylyd yn mynd yn wael iawn gyda Covid-19. Archwilir hyn ymhellach yn Teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol.
| “[Yr hyn a newidiodd yn ystod y pandemig oedd] sylweddoli, iawn, fod bygythiad mewn gwirionedd i fywyd fy chwaer.” (20 oed)
“Roeddwn i’n bendant yn ofni am [fy mam]. Roeddwn i’n ofni am bawb.” (18 oed) |
Disgrifiodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd deimlo mwy o gyfrifoldeb nag o'r blaen wrth ofalu am aelodau o'r teulu a oedd ag anawsterau iechyd meddwl. Er ei bod hi'n anoddach iddynt gael mynediad at gymorth yn ystod y pandemig (gan wasanaethau iechyd meddwl a thrwy weld ffrindiau a theulu), rhoddodd hyn straen ychwanegol ar y plentyn neu'r person ifanc gan nad oedd y cyfrifoldeb yn cael ei rannu. Teimlai rhai hefyd fod profiad y cyfnod clo wedi effeithio ar iechyd meddwl eu hanwylyd, a oedd yn ychwanegu at deimladau o straen i'r plant a'r bobl ifanc hyn.
| “Rwy’n gwybod bod iechyd meddwl [fy mam] wedi cael trafferth mawr… Rwy’n credu ei fod yn anoddach hefyd oherwydd… fel, pan mae hi’n cael trafferth gyda’i hiechyd meddwl ac rwy’n gorfod ei chael hi i wneud apwyntiad ffôn gyda’r meddyg teulu ac nid yw hi’n cael y gofal wyneb yn wyneb hwnnw ac ni all ddarllen iaith y corff. Nid yw’n teimlo fel ei bod hi’n cysylltu ag unrhyw un… Rwy’n teimlo fy mod i wedi cymryd llawer o’i chyfrifoldeb rhiant oddi arni oherwydd roeddwn i’n teimlo y byddai’n rhoi mwy o le iddi ddelio â’i hiechyd meddwl ei hun.” (21 oed)
“Rwy’n credu, pe na bai’r pandemig yn wir a phe na bai [fy mrawd] wedi’i glymu… roedd fel pe bai ar ei ben ei hun gyda’i ffôn, mae wedi’i obsesiwnu’n fawr â thechnoleg… nawr mae’n mynd i glybiau, mae ganddo lawer o bethau gwahanol i’w gwneud, ond nid oedd yn gallu gwneud y rheini mwyach, felly fe wnaeth hynny ddifetha ei drefn arferol [a effeithiodd ar ei iechyd meddwl].” (12 oed) |
O ystyried y straen ychwanegol hwn, disgrifiodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd golli'r rhyddhad a ddarperir fel arfer gan yr ysgol, a'r cyfle i wneud rhywbeth heblaw gofalu. Mae hyn yn tanlinellu pwysigrwydd yr ysgol nid yn unig fel lle i ddysgu, ond hefyd fel ffynhonnell gefnogaeth a seibiant. Er bod rhai yn dal i gael amser i wneud hobïau gartref, neu o leiaf i dreulio amser ar eu pen eu hunain i ymlacio, roedd eraill yn teimlo bod hyd yn oed hyn yn anodd.
| “Fi wedi bod, fel, am y rhan fwyaf o fy mywyd yn y bôn, fel, yn ofalwr… Felly pan oeddwn i yn yr ysgol roedd fel seibiant enfawr o hynny. Oherwydd alla i ddim diffodd hynny gartref mewn unrhyw ffordd, siâp na ffurf.” (18 oed)
“Yr ysgol oedd fy amser i gael hobïau. Byddwn i’n mynd i bron bob clwb ar ôl ysgol oherwydd fy mod i fel, cael fi allan o’r cartref. Unrhyw beth sy’n fy nghael allan o’r tŷ.” (18 oed) |
Cafodd plant a phobl ifanc a oedd gynt yn darparu cefnogaeth i aelod o'r teulu nad oedd yn byw gyda nhw eu heffeithio gan y cyfyngiadau pandemig hefyd. Roedd rhai wedi rhoi'r gorau i ymweld â'u perthynas yn ystod y cyfnod clo, neu dim ond dosbarthu siopa iddyn nhw y gallent. Yn ogystal â cholli eu perthynas, roedd rhai'n cofio teimlo'n bryderus amdanyn nhw. Parhaodd rhai teuluoedd i gefnogi perthynas mewn cartref gwahanol – disgrifiodd un person ifanc ei bod hi'n dal i fynd i dŷ ei mam-gu i'w helpu rhwng sifftiau gofalwyr a meddwl am yr hyn y byddai hi'n ei ddweud pe bai'r heddlu'n ei hatal.
| “FiDw i'n agos iawn at fy mam-gu. Mae ganddi glefyd Parkinson. Roedd hi'n anodd iawn peidio â'i gweld hi bob dydd. Y peth mwyaf doniol yw ei bod hi ond yn byw drws i ffwrdd… Rydyn ni bob amser yn gwneud yr ymdrech ymwybodol honno i, wyddoch chi, fynd i'w gweld hi, ei gwisgo hi, ei bath hi, os oes angen unrhyw fwyd arni a phethau fel 'na. Felly roedd hynny'n anodd peidio â'i gweld hi.” (21 oed)
“Roedd yn rhaid i ni ofalu am fy nain o hyd… os byddai unrhyw un, pe bai’r heddlu wedi fy stopio, byddwn i wedi gorfod dweud ‘Dydw i ddim yn mynd adref oherwydd mae’n rhaid i mi fynd i ofalu am fy nain, mae’n ddrwg gen i’.” (20 oed) |
Cymerodd plant a phobl ifanc ymlaen cyfrifoldebau gofalu newydd yn ystod y pandemig pan oedd oedolion yn yr aelwyd yn sâl (gan gynnwys gyda Covid-19) ac roedd yn rhaid iddynt ofalu amdanynt. Chwaraeodd rhai rôl hefyd wrth ofalu am weddill yr aelwyd pan oedd y prif ofalwr yn sâl, fel coginio, glanhau, gofalu am frodyr a chwiorydd iau, a helpu brodyr a chwiorydd iau i fynychu gwersi ar-lein neu wneud gwaith ysgol. Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc deimlo pwysau'r cyfrifoldeb newydd hwn, yn enwedig y rhai mewn aelwyd rhiant sengl, a phrofi pryder a theimladau o bryder.
| “ACyn gynted ag y gwnes i wellhau [o Covid] roedd rhaid i mi ddechrau gofalu am fy mam-gu. Ac yna cyn gynted ag y gwnes fy mam-gu wellhau a dechreuodd fy mam deimlo'n sâl felly roedd rhaid i mi ofalu amdani hi… fel cylch cyson o, fel, mae'n rhaid i mi wneud yn siŵr bod pawb yn iawn.” (20 oed)
“Roedd rhaid i mi wneud y rhan fwyaf o’r coginio, y glanhau, a byddai’n rhaid i mi gario [fy mam] yn gorfforol i’r gawod i’w helpu hi allan a phopeth a’i rhoi i eistedd i lawr… roedd yn cymryd llawer o amser. A hefyd, fel draenio’n feddyliol, wyddoch chi.” (18 oed) “Mae’n debyg mai’r anoddaf am Covid oedd ar ôl i fy mam ddod yn ôl o’r ysbyty… oherwydd bod ganddi holl effeithiau Covid. Roedden ni wedi cymryd llawer o’i chyfrifoldebau yn y tŷ ac oherwydd ei bod hi mor flinedig, roedd hi’n eithaf fel… yn dreth arnom ni gartref. Yn amlwg dydw i ddim yn ei beio hi, ond o’m safbwynt i, roedd hi’n anodd iawn ei gweld hi’n mynd trwy hynny ac yna’n gorfod codi lle roedd hi’n gwneud y pethau.” (15 oed) |
Roedd camu i mewn i ofalu am frodyr a chwiorydd iau pan oedd yn rhaid i rieni weithio yn ystod y cyfnod clo hefyd yn ffactor a achosodd i blant a phobl ifanc gymryd cyfrifoldebau gofalu newydd. Roedd hyn yn cynnwys y rhai â rhieni oedd yn weithwyr allweddol ac yn mynd allan yn ystod y dydd, yn ogystal â'r rhai â rhieni oedd yn brysur yn gweithio o gartref. Disgrifiodd plant a phobl ifanc ei bod yn heriol ceisio cefnogi brodyr a chwiorydd iau gydag addysg gartref.
| “Fi oedd yn gyfrifol am, fel, cael fy mrawd a fy chwaer i'w gwersi ar amser… gwneud yn siŵr eu bod nhw'n deffro ar amser… mae e'n cysgu llawer felly roedd hynny'n frwydr.” (18 oed)
“Roedd yn ddiflas ac yn flinedig gorfod monitro [fy mrawd iau] drwy’r amser… ceisio ymrwymo iddo, yn enwedig gan fy mod eisiau gwneud pethau eraill. Roeddwn i eisiau peidio â gorfod ymdrechu fy hun a rhoi’r holl egni hwnnw i… geisio ei berswadio i astudio.” (16 oed) |
Dylid nodi, er gwaethaf heriau’r cyfrifoldebau newydd hyn, nad oedd y sôn am ymgymryd â chyfrifoldebau gofalu yn gwbl negyddol. Roedd rhai o’r rhai a gyfwelwyd yn teimlo bod agweddau cadarnhaol i’r profiad, fel dysgu sgiliau newydd ac osgoi diflastod. Mae hyn yn adlewyrchu’r canfyddiad mai anaml y byddai sôn am y pandemig yn gwbl gadarnhaol neu’n negyddol, ac mae hefyd yn adleisio sut y gallai dod o hyd i rywbeth gwerth chweil i’w wneud helpu rhai plant a phobl ifanc i ymdopi’n well yn ystod y pandemig.
| “Fi dysgais lawer hefyd o orfod gofalu am fy chwiorydd yn fawr iawn… dim ond pethau nad oeddwn i’n gwybod sut i’w gwneud… mae fy ffrindiau fel, ble ddysgoch chi sut i wneud hynny.” (14 oed)
“Dw i’n meddwl ei fod yn dda oherwydd fe wnaeth e dynnu fy meddwl oddi ar, wyddoch chi, yr hyn oedd yn digwydd mewn gwirionedd… Doeddwn i ddim yn ddiflas iawn yn ystod, wyddoch chi, yn ystod yr wythnos. Oherwydd, wyddoch chi, dw i’n deffro, mae’n rhaid i mi naill ai wneud yr ysgol, gwneud gwaith cartref, neu wylio fy chwaer neu wneud hyn a gwneud hynny. Felly [roedd gofalu am frodyr a chwiorydd iau] yn fy nghadw ar flaenau fy nhraed.” (19 oed) |
Tarfu ar gysylltiadau teuluol
Isod rydym yn manylu ar sut roedd plant a phobl ifanc yn teimlo eu bod wedi cael eu heffeithio gan amhariad ar gyswllt teuluol yn ystod y pandemig. Mae hyn yn cynnwys amhariad ar y cyswllt arferol â rhieni sydd wedi gwahanu, â theulu estynedig, a chyda theulu geni i'r rhai mewn lleoliad gofal. Rydym hefyd yn rhannu profiadau o sut yr effeithiwyd ar gyswllt i blant a phobl ifanc â rhiant mewn lleoliad cadw.
Tarfu ar gysylltiad â rhieni sydd wedi gwahanu
Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc yr oedd eu rhieni eisoes wedi gwahanu ar ddechrau'r pandemig eu bod wedi gweld llai o un rhiant yn ystod y cyfnod clo ac wedi colli'r cyswllt hwn. Roedd hyn yn arbennig o wir mewn achosion lle'r oedd trefniadau gwarchodaeth ar y cyd yn bodoli neu lle'r oedd plant wedi arfer ag ymweliadau rheolaidd â rhiant a/neu frodyr a chwiorydd a oedd yn byw mewn cartref ar wahân. Roedd rhai'n cydnabod bod y sefyllfa hon yn rhoi mwy o straen ar y rhiant yr oeddent yn byw gydag ef.
Er bod y llywodraeth wedi darparu eithriad penodol7 i'r rheolau "aros gartref" a oedd yn caniatáu i blant (dan 18 oed) symud rhwng cartrefi eu rhieni, mae ymatebion yn yr ymchwil hwn yn awgrymu bod symud a chyswllt yn dal i gael eu heffeithio yn ymarferol. Yn gyffredinol, adroddodd y rhai a gyfwelwyd eu bod yn gweld llai o'u rhiant nad oedd yn cyd-fyw am gyfnodau o amser; roedd rhai'n colli eu rhiant, tra bod eraill yn llai pryderus am y trefniant neu'n mwynhau aros mewn un cartref. Yn y cyd-destun hwn, daeth galwadau fideo yn offeryn cyfathrebu pwysig.
- 7 Ar 23 Mawrth 2020, cyhoeddwyd canllawiau a oedd yn nodi: Lle nad yw rhieni neu rywun sydd â chyfrifoldeb rhiant yn byw yn yr un aelwyd, gellir symud plant dan 18 oed rhwng cartrefi eu rhieni i barhau â'r trefniadau presennol ar gyfer mynediad a chyswllt. Aros gartref ac i ffwrdd o eraill cadw pellter cymdeithasol.pdf
| “FiByddwn i'n dweud wrth fy mam fy mod i wedi gweld llai oherwydd ei bod hi'n byw yn ei thŷ hi. Ond eto, gallwn i fynd yn ôl ac ymlaen. Dwi ddim yn meddwl y gallwn i ar ddechrau'r pandemig. Dwi'n credu ein bod ni wedi cael gwybod i aros yn un aelwyd neu rywbeth.” (20 oed)
“Mae fy mam a fy nhad wedi bod ar wahân ers blynyddoedd. Ie. Felly, allwn i ddim gweld fy nhad chwaith drwyddo oherwydd yn amlwg nid oedd caniatâd i gartrefi gymysgu chwaith. Felly, roedd rhaid i mi aros am ychydig fisoedd cyn y gallwn weld fy nhad.” (22 oed) “Bob hyn a hyn, byddai [fy nhad] yn dod, oherwydd ei fod yn byw tua wyth milltir i ffwrdd… felly byddai’n dod ac yn rhoi ychydig o losin i mi. Ond yna roeddwn i wir yn ei werthfawrogi, fel pe bai’n dod yr holl ffordd honno dim ond i roi rhywfaint o losin neu rywbeth i mi ac er mwyn iddo allu fy ngweld… Roedd yn fy ngwneud ychydig yn ofidus, dim ond methu â’i weld.” (12 oed) “Torrodd hyn fy nghalon, mewn gwirionedd, rwy’n dal i deimlo’n emosiynol, ei dad yn gorfod sefyll wrth y drws… Ddim yn gallu ei gofleidio… ei gusanu… roedd yn anodd iddyn nhw. Roedd yn bendant yn anodd i’w dad.” (Rhiant plentyn dros 12 oed) “Collais weld fy nhad am oesoedd oherwydd ei fod yn byw mewn [gwlad wahanol yn y DU] felly doeddwn i ddim yn gallu mynd… [am] ymhell dros ddwy flynedd. Doeddwn i ddim wedi gweld fy nhad ers oesoedd… Roedd hi’n amser hir… [siaradon ni] dros FaceTime.” (19 oed) “Felly roeddwn i’n arfer mynd i dŷ fy nhad bob yn ail benwythnos, fi a fy chwaer, yna pan ddaeth Covid roedd fy mam fel, ‘ond does dim rhaid i ti ei wneud mwyach’, roedd hynny’n dda.” (21 oed) |
Tarfu ar gysylltiad â'r teulu estynedig
Roedd treulio llai o amser gyda theulu y tu allan i'r cartref agos bron bob amser yn cael ei brofi'n negyddol, gyda phlant a phobl ifanc yn disgrifio teimlo'n rhwystredig, yn bryderus, ac yn teimlo colled. Roedd profiadau negyddol yn cynnwys colli neiniau a theidiau, colli gweld aelodau'r teulu'n tyfu i fyny (fel cefndryd, neu mewn rhai achosion, brodyr a chwiorydd mewn cartref gwahanol), a pheidio â gallu dod at ei gilydd i nodi achlysuron teuluol.
| “Fi cofio colli fy nheulu yn fawr iawn, iawn, iawn… Un diwrnod roeddwn i yng nghornel fy ystafell yn cofleidio mam, yn cwtsio i fyny gan ddweud, 'Rwyf eisiau iddo fod drosodd'.” (9 oed) “Roeddwn i’n teimlo’n ofnadwy gyda fy nain a nhaid yn amlwg, roeddwn i wir eisiau eu gweld nhw bob dydd oherwydd fy mod i wir yn eu colli nhw, ond yn amlwg allwn i ddim oherwydd nad oeddwn i eisiau lledaenu rhywbeth.” (19 oed)“Mae’n debyg fy mod i’n agosach at fy nghefndryd, ac mae’n debyg yn agosach at fy nheulu i gyd, mewn gwirionedd rydyn ni wedi colli ein gilydd gymaint dros y pandemig.” (13 oed)“Roedd gen i nai bach nad oedden ni’n gallu ei weld. Felly roedd hynny’n eithaf anodd. Fel, ei wylio’n tyfu i fyny trwy luniau a fideos: roedd hynny’n anodd… Fe gollon ni gyfran fawr ohono’n tyfu i fyny.” (16 oed)“Pan ddaeth y cyfnod clo i ben a dechreuais eu gweld nhw [perthnasau] eto, roeddwn i'n teimlo fel eu bod nhw wedi colli blwyddyn a hanner o fy mywyd.” (13 oed)“Pan ddywedodd Boris y gallai neiniau a theidiau fynd i weld pobl, daeth fy nain i aros a neidiodd i’r gwely, dechreuais i a fy chwaer grio gyda llawenydd a chysgodd hi gyda ni am un neu ddwy noson hefyd.” (9 oed) |
Daeth technoleg yn offeryn pwysig ar gyfer cynnal perthnasoedd teuluol. Roedd plant a phobl ifanc yn cofio defnyddio Skype, Zoom, a FaceTime i siarad â pherthnasau lle bo modd. Lle'r oedd aelodau'r teulu wedi'u lleoli mewn gwledydd eraill, roeddent eisoes wedi arfer â bod mewn cysylltiad yn rhithiol/o bell. Fodd bynnag, disgrifiodd rhai deimlo'n bryderus am beidio â gallu helpu aelodau eu teulu neu deimlo'n ansicr ynghylch pryd y byddent yn gallu eu gweld nesaf.
| “FiByddwn i'n dweud wrth fy mam fy mod i wedi gweld llai oherwydd ei bod hi'n byw yn ei thŷ hi. Ond eto, gallwn i fynd yn ôl ac ymlaen. Dwi ddim yn meddwl y gallwn i ar ddechrau'r pandemig. Dwi'n credu ein bod ni wedi cael gwybod i aros yn un aelwyd neu rywbeth.” (20 oed)
“Mae fy mam a fy nhad wedi bod ar wahân ers blynyddoedd. Ie. Felly, allwn i ddim gweld fy nhad chwaith drwyddo oherwydd yn amlwg nid oedd caniatâd i gartrefi gymysgu chwaith. Felly, roedd rhaid i mi aros am ychydig fisoedd cyn y gallwn weld fy nhad.” (22 oed) “Bob hyn a hyn, byddai [fy nhad] yn dod, oherwydd ei fod yn byw tua wyth milltir i ffwrdd… felly byddai’n dod ac yn rhoi ychydig o losin i mi. Ond yna roeddwn i wir yn ei werthfawrogi, fel pe bai’n dod yr holl ffordd honno dim ond i roi rhywfaint o losin neu rywbeth i mi ac er mwyn iddo allu fy ngweld… Roedd yn fy ngwneud ychydig yn ofidus, dim ond methu â’i weld.” (12 oed) “Torrodd hyn fy nghalon, mewn gwirionedd, rwy’n dal i deimlo’n emosiynol, ei dad yn gorfod sefyll wrth y drws… Ddim yn gallu ei gofleidio… ei gusanu… roedd yn anodd iddyn nhw. Roedd yn bendant yn anodd i’w dad.” (Rhiant plentyn dros 12 oed) “Collais weld fy nhad am oesoedd oherwydd ei fod yn byw mewn [gwlad wahanol yn y DU] felly doeddwn i ddim yn gallu mynd… [am] ymhell dros ddwy flynedd. Doeddwn i ddim wedi gweld fy nhad ers oesoedd… Roedd hi’n amser hir… [siaradon ni] dros FaceTime.” (19 oed) “Felly roeddwn i’n arfer mynd i dŷ fy nhad bob yn ail benwythnos, fi a fy chwaer, yna pan ddaeth Covid roedd fy mam fel, ‘ond does dim rhaid i ti ei wneud mwyach’, roedd hynny’n dda.” (21 oed) |
Tarfu ar gysylltiad â'r teulu estynedig
Roedd treulio llai o amser gyda theulu y tu allan i'r cartref agos bron bob amser yn cael ei brofi'n negyddol, gyda phlant a phobl ifanc yn disgrifio teimlo'n rhwystredig, yn bryderus, ac yn teimlo colled. Roedd profiadau negyddol yn cynnwys colli neiniau a theidiau, colli gweld aelodau'r teulu'n tyfu i fyny (fel cefndryd, neu mewn rhai achosion, brodyr a chwiorydd mewn cartref gwahanol), a pheidio â gallu dod at ei gilydd i nodi achlysuron teuluol.
| “[Roeddwn i'n teimlo] yn drist oherwydd na allwn i weld neb o fy nheulu, fy anwyliaid. Yn rhwystredig, yn flin fel petawn i gartref a dim ond galwadau fideo oedd gen i.” (10 oed) “Doeddwn i ddim yn gallu gweld fy nain a nhaid am hanner blwyddyn, roedd yn gwneud i ni eu colli. Dim ond trwy luniau neu ar alwad fideo y byddwn i’n eu gweld. Felly doeddwn i ddim yn gallu eu gweld yn gorfforol.” (11 oed)“Gwnaethon ni rai [ymarferion ymarfer ar-lein Joe Wicks] gyda’n gilydd, dim ond fi, fy mam a fy chwaer a wnaethon nhw, a byddai fy modryb a fy nghefndryd yn ei wneud hefyd a bydden ni’n FaceTime… neu’n cwisiau, roedd hwnnw’n un eithaf mawr… y pedwar [honnom] yn erbyn fy ewythrod, modrybedd, a chefndryd, yn cymryd wythnosau yn ein tro yn fod yn feistr cwisiau.” (21 oed) |
Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc yn eu harddegau a chyda pherthnasau oedrannus yn byw yn lleol siopa a danfon nwyddau bwyd iddynt yn ystod y pandemig, yn ogystal â sefyll y tu allan i'w cartrefi a siarad â nhw, neu gyfarfod yn yr ardd. Helpodd y gweithgareddau hyn nhw i ymdopi â'u tristwch am beidio â gallu treulio amser gyda'i gilydd.
| “Fe geision ni gadw pellter… felly byddai fy mam-gu yn dod draw gyda rhywfaint o siopa ac fe fydden ni’n eistedd yn yr ardd gyda, fel, gwydrau ar wahân o sudd lle byddai hi’n dod â’i chwpan ei hun a byddai fy mam draw yma. Roedd yn bell iawn. Ond doeddwn i ddim eisiau i fy mam-gu fod yn ynysig iawn. Roeddwn i’n eithaf poeni am hynny felly fe geision ni gadw fy mam-gu gyda ni hefyd.” (22 oed) |
Tarfu ar gysylltiad â theulu geni i'r rhai mewn lleoliad gofal
I blant a phobl ifanc mewn gofal maeth neu gartrefi plant oedd mewn cysylltiad â'u teulu geni, gan nad oeddent yn gallu ymweld â nhw8 teimlwyd mai cyfyngiadau Covid-19 oedd un o effeithiau mwyaf y pandemig. Tynnodd adroddiadau am hyn sylw at effeithiau tymor byr a pharhaol. Myfyriodd rhai fod hyn wedi cael effaith hirdymor ar eu perthynas â'u teulu geni gan eu bod wedi'u cadw ar wahân yn ystod cyfnod mor arwyddocaol ac yn teimlo'n llai agos at ei gilydd wedi hynny.
- 8 Gallai teulu ymweld â phlentyn mewn gofal yng nghartref eu plant neu fynychu canolfan gyswllt. Mae gan awdurdodau lleol (ALlau) ddyletswydd statudol i ganiatáu cyswllt rhesymol ond roedd canllawiau'r llywodraeth yn cydnabod na allai ALlau bob amser gydymffurfio â'u dyletswyddau statudol o dan adran 34 o Ddeddf Plant 1989 yn yr un modd ag yr oeddent wedi'i wneud o'r blaen. Er bod disgwyl i ALlau barhau i gysylltu â phlant mewn gofal a'u rhiant(rhieni) os oeddent yn ddiogel, nid oedd unrhyw warant y byddai hyn yn digwydd yn yr un modd ag yr oedd cyn y pandemig. Gweler hefyd y ddogfen friffio hon o Fai 2020 am fwy o fanylion: https://naccc.org.uk/wp-content/uploads/2020/10/Coronavirus-Separated-Families-and-Contact-with-Children-in-Care-FAQs-UK-October-2020.pdf
| “Roeddwn i'n arfer cael cysylltiad â fy mam a fy mrodyr a fy nain ond fe stopiodd hynny i gyd oherwydd Covid… Byddai wedi bod yn anodd oherwydd byddech chi yn yr un ystafell [yn y ganolfan gyswllt] ac mae'r ystafell tua hanner maint yr ystafell hon [lle mae'r cyfweliad yn digwydd]. Ond mae dodrefn o gwmpas ac os ydych chi'n cyffwrdd â'r un drws… roedd yn golygu y gallech chi ddal Covid neu rywbeth.” (14 oed)
“Yr unig beth yw, mae’n debyg, na allem weld ein teulu biolegol ein hunain oherwydd y cyfyngiadau a phethau fel hyn… [Byddwn i fel arfer wedi’u gweld nhw] bob rhyw ddau fis, ond doeddech chi ddim yn gallu oherwydd nad oedd yn hanfodol.” (20 oed) “Mae’n debyg mai cyswllt [oedd yr hyn a newidiodd fwyaf]. Felly cyswllt yw pan fyddwch chi wedi trefnu amser i weld eich teulu gyda math arall o aelod o staff. Felly fe stopiodd hynny yn ystod Covid… Mae’n debyg i mi ffonio [fy mam]… Ond ei gweld hi wyneb yn wyneb, na.” (20 oed) “Dim ond bod i ffwrdd o bobl fel aelodau fy nheulu, roedd hynny’n anodd iawn, fel fy mam. Roedd hynny’n anodd iawn oherwydd nad oeddwn i, fel roeddwn i’n cael trafferth cael llawer o gyswllt â hi beth bynnag ar y ffôn ond yn amlwg, fy unig ffordd i gysylltu â hi oedd ei gweld hi. Ac yn amlwg, doedden ni ddim yn gallu gwneud hynny, felly doedd gen i ddim cysylltiad â nhw am gryn dipyn o fisoedd, a oedd yn brifo’n fawr iawn… Roeddwn i’n teimlo’n ynysig ond yna weithiau rwy’n cael y gobaith hwnnw… [y] byddwn i’n gallu ailymuno â fy mam yn y pen draw.” (16 oed) “Cadwodd pobl atynt eu hunain [yn ystod y pandemig] ac yn fy achos i, cadwodd fy hen deulu atynt eu hunain. Ac rwy'n dychmygu bod hynny eto wedi creu eu swigod hyd yn oed yn gryfach eu hunain a byddwn i'n dweud i mi, i rywun o'r tu allan, byddwn i'n dweud ei bod hi hyd yn oed yn anoddach creu'r bond hwnnw eto gyda phobl yn y teulu hwnnw.” (17 oed) “Felly fel rhan o fod yn blentyn sy’n derbyn gofal mae gennych chi amser teuluol, felly byddai [enw] yn gweld ei deulu geni, felly dyna oedd un o bethau negyddol y pandemig ei bod hi bron yn amhosibl parhau â’r amser teuluol hwnnw… allwch chi ddim ynysu gyda’r bobl sy’n eich teulu geni oherwydd nad ydych chi’n byw gyda nhw.” (Gofalwr maeth plentyn dros 17 oed) |
Mewn rhai achosion, roedd plant a phobl ifanc yn cadw mewn cysylltiad ag aelodau'r teulu dros y ffôn, ond roeddent yn ei chael hi'n anodd, gan y gallai galwadau ffôn deimlo'n annigonol ac yn lletchwith. Disgrifiodd un person ifanc, a oedd mewn gofal maeth bryd hynny, y symudodd ei frawd neu chwaer i gartref plant ar ddechrau'r pandemig, nad oedd yn gallu cysylltu ag ef i ddechrau ac yna'n gorfod ymdopi â galwadau ffôn, a oedd yn ei chael hi'n anodd iawn o ystyried pa mor agos oeddent. Disgrifiodd plentyn arall, a oedd mewn gofal maeth bryd hynny, nad oedd yn mwynhau galwadau ffôn gyda'i dad ac yn teimlo'n bell oddi wrtho yn ystod y pandemig.
| “Wnaethon nhw ddim gadael i [fi a fy mrawd] gael cymaint o gysylltiad. Dw i'n meddwl ein bod ni wedi gwneud beth bynnag. Fe wnaethon ni ryw fath o beth ar yr Xbox a phethau felly… Ond dw i'n meddwl ar ddiwedd y pandemig eu bod nhw wedi dechrau trefnu, fel, galwadau ffôn deg munud a phethau felly… Dw i'n meddwl ei fod o gymorth ond fe wnaethon ni dyfu i fyny gyda'n gilydd felly dw i'n meddwl bod angen mwy na hynny arnon ni o hyd.” (19 oed)
“Roeddwn i’n casáu’r galwadau hynny… roedd galwadau ffôn gyda fy nhad, dydw i ddim yn hoffi’r galwadau hynny mewn gwirionedd. Fel ei weld yn bersonol, dydw i ddim yn meindio mewn gwirionedd, ond… doeddwn i ddim yn hoffi ei ffonio… Doedd e ddim yn teimlo’n iawn, a dweud y gwir, dydw i ddim yn cael gweld llawer ohono ac yna dydy’r galwadau hyd yn oed ddim yr un peth â mynd i’w weld yn bersonol… wedi’u pellhau rywsut.” (17 oed) |
Tarfu ar gysylltiad â rhieni mewn lleoliadau cadw
Cyfwelwyd hefyd â phlant a phobl ifanc gyda rhiant yn y carchar yn ystod y pandemig er mwyn archwilio eu canfyddiadau o sut yr effeithiwyd ar gyswllt a'u profiadau o gyfyngiadau ymweld. Dylid nodi bod yr agweddau ar y pandemig a effeithiodd ar y plant a'r bobl ifanc hyn o ddydd i ddydd, gan gynnwys peidio â mynd i'r ysgol, treulio amser gartref, a theimlo'n bryderus ynghylch dal Covid-19, yn fwy amlwg wrth drafod teimladau am y pandemig nag effaith cyfyngiadau ymweld. Fodd bynnag, rhannodd y rhai a gyfwelwyd eu canfyddiadau o newidiadau mewn cyswllt oherwydd y pandemig a'u teimladau am y rhain, a archwilir isod.
Roedd plant a phobl ifanc yn cofio ymweliadau wyneb yn wyneb yn cael eu hatal a gorfod dibynnu ar alwadau ffôn neu beidio â gallu cadw mewn cysylltiad o gwbl.
| “[Roedd fy nhad a minnau’n gallu cyfathrebu] ar y ffôn; byddai’n ffonio ffôn y tŷ. Bob dydd, yn y bôn. Ond wnes i ddim cael ei weld.” (14 oed)
“Roedd hi’n eithaf anodd mynd i mewn i weld [fy nhad]. Ac ar y diwedd roedden ni i gyd eisiau mynd i’w weld.” (13 oed) “Roedden ni’n arfer mynd i fyny bob wythnos. Fel, bob wythnos i ymweld. Ac am bum mlynedd aethon ni i fyny. Ac yna fe darodd Covid; dim byd. Fel, dim byd. Oherwydd hyd yn oed nhw’n cael trafferth cael – doedden nhw ddim hyd yn oed yn gallu cael y galwadau ffôn… Roedden nhw’n ceisio eu cael nhw allan i’r neuadd. Ond roedd cymaint ohonyn nhw’n ceisio cael y galwadau ffôn allan. Ac mae ganddyn nhw’r ffonau yn eu celloedd nawr ond yn ystod Covid doedd dim byd.” (Rhiant plentyn 13 oed) |
Cofiodd un person ifanc ei bod wedi rhoi’r gorau i dderbyn llythyrau gan ei mam a’i bod yn teimlo bod hyn oherwydd y risg o ledaenu haint.
Roedd y stori hefyd yn amrywio o ran pa mor hir nad oedd plant yn gallu ymweld â rhiant yn bersonol. Disgrifiodd un plentyn nad oedd wedi gallu ymweld am dros flwyddyn oherwydd bod ei thad yn y carchar mewn ardal lle roedd cyfnodau hirach o gyfyngiadau symud. Disgrifiodd plentyn arall gael mynediad at alwadau fideo ar ôl dwy flynedd a hanner o beidio â gallu ymweld yn bersonol.
| “Wnaethon ni ddim gweld [fy nhad] am dros flwyddyn… pryd bynnag yr oedden ni oddi ar y cyfyngiadau symud efallai ei fod wedi bod arno ond pryd bynnag yr oedden ni arno roedd e oddi arno.” (14 oed)
“Dwy flynedd a hanner gyfan oedd hi pan nad oedden ni’n gallu ei weld; dim ond dros y ffôn y gallwn ni siarad ag e; ac yna fe wnaethon nhw gyflwyno ymweliad porffor, sydd fel galwad FaceTime drwy’r carchardai.” (15 oed) |
Unwaith i ymweliadau wyneb yn wyneb ailddechrau, disgrifiodd plant a phobl ifanc yr effeithiwyd arnynt gan fesurau cadw pellter cymdeithasol ar gyfer ymwelwyr â charchardai, gan gynnwys gwisgo masgiau, eistedd ar wahân, a pheidio â gallu cyffwrdd.
| “Ar y dechrau roedd yn rhaid i ni wisgo mwgwd ac roedd hi’n wirioneddol stwfflyd yno. Felly roedd gwisgo’r mwgwd yn anodd. Felly fe wnes i gais am fwgwd, fel, peth eithriad. Fe’i cefais. Felly cefais fy synnu. Ond cefais ymweld â [fy nhad] heb fwgwd wedyn… Doedden ni ddim yn gallu ei gofleidio am ychydig… doedden ni ddim hyd yn oed yn gallu ei gyffwrdd… Roedd yn rhyfedd. Fel, rhywun yno, allwch chi ddim hyd yn oed ryngweithio â nhw… Doeddech chi ddim yn gallu symud y gadair yn agosach.” (18 oed)
“Yn amlwg oherwydd y cyfnod clo, doedden ni ddim yn gallu mynd i weld [fy nhad] o gwbl, ac ar y diwedd roedden ni’n gallu ei weld ond doedd dim cyffyrddiad corfforol, dim mynd i fyny a’i gofleidio na dim byd tebyg, felly yn y bôn roeddech chi’n eistedd yn yr ystafell ar eich cadeiriau ac yn siarad ac yna’n gadael. Dyna’r cyfan y gallen ni ei wneud.” (15 oed) “Roedden ni’n [eistedd] mor bell i ffwrdd. Roedd fel pe bai o filltiroedd i ffwrdd… y ffordd roedden nhw wedi’i sefydlu. Ac mae hynny’n trechu’r pwrpas i’r plant. Dylai’r plant allu cwtsio a phethau fel ‘na. Ac yn y pen draw fe wnaeth – roedden nhw’n caniatáu i’ch plant fynd i gwtsio ond doedden nhw ddim yn cael tynnu eu masgiau i ffwrdd a phethau fel ‘na.” (Rhiant plentyn 13 oed) |
Disgrifiodd un plentyn orfod cymryd troeon gyda'i chwaer i weld ei rhiant pan oedd nifer y ymwelwyr a ganiatawyd wedi'i gyfyngu, gyda'i chwaer wedyn yn ei chael hi'n anodd addasu pan ddaeth ymweliadau'n amlach eto.
| “Roedd cymaint o gyfyngiadau; dim ond un ymweliad y mis oeddech chi'n cael ei ganiatáu. Mae gennym ni chwaer hŷn, felly roedd hi fel pe bai hi'n ei weld un mis, ac un mis byddem ni'n ei weld… Gwnaeth hynny i hi a dad gael dadl mewn gwirionedd [pan aeth pethau'n ôl i normal], oherwydd ei bod hi wedi dod i arfer â pheidio â gallu ei weld nes iddi feddwl, wel, dyna fy nhrefn arferol nawr nad oeddwn yn gallu ei weld. Roedd ganddi dipyn o frwydr.” (15 oed) |
Ar wahân i'r achos hwn, roedd y rhai a gyfwelwyd yn ansicr ynghylch sut roedd yr amhariad ar ymweld wedi effeithio arnynt hwy a'u perthynas â'u rhiant ac roeddent yn teimlo bod pethau wedi mynd "yn ôl i normal" yn y diwedd. Fodd bynnag, cydnabu un plentyn y gallai ei thad fod wedi colli allan trwy beidio â'i gweld.
| “Dydw i ddim yn gwybod [am yr effaith] mewn gwirionedd… tyfais i fyny llawer a chafodd [fy nhad] ddim cyfle i’w weld.” (14 oed) |
Sylwadau terfynol
Mae'r canfyddiadau hyn yn tynnu sylw at sut, ar draws y rhai a gyfwelwyd, roedd tensiwn gartref yn un o'r ffactorau allweddol a wnaeth y pandemig yn anoddach i blant a phobl ifanc ymdopi ag ef, yn enwedig lle chwalodd perthnasoedd. Mewn rhai achosion, crëwyd hyn gan amgylchiadau'r pandemig a chyfyngiadau'r cyfyngiadau symud, ac mewn rhai achosion fe'i gwaethygwyd ganddynt. Gallai tensiynau cartref hefyd gael eu dwysáu gan ddiffyg lle byw, gan wneud y pandemig yn arbennig o heriol i'r rhai mewn llety gorlawn. Mae effaith tensiwn gartref hefyd yn thema allweddol wrth edrych ar lesiant ac iechyd meddwl yn ystod y pandemig a sut y teimlwyd bod perthnasoedd teuluol dan straen ac amlygiad i straen oedolion yn effeithio ar hyn.
Mae'r ymchwil hon hefyd yn dangos sut y gallai cyfrifoldebau gartref fod yn heriol i blant a phobl ifanc yn ystod y pandemig, yn enwedig y rhai oedd yn gofalu am aelodau o'r teulu (ac mewn rhai achosion hefyd yn gwarchod eu hunain, fel y bydd yn cael ei archwilio yn y bennod ar Teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigolYn ogystal â'r tasgau ymarferol a gyflawnir gan blant a phobl ifanc, gallai'r cyfrifoldebau hyn hefyd bwyso'n drwm yn emosiynol o ystyried y diffyg cefnogaeth o'r tu allan i'r aelwyd, colli seibiant o fywyd cartref a ddarperir gan yr ysgol, a'r ofn parhaus y gallai anwylyd fynd yn ddifrifol wael gyda Covid-19. Roedd y pwysau hwn o gyfrifoldeb ac amlygiad i straen oedolion yn golygu bod rhai plant a phobl ifanc wedi "tyfu i fyny'n gyflym" yn ystod y pandemig.
Mae hanesion gan blant a phobl ifanc mewn amrywiaeth o amgylchiadau yn tynnu sylw at effaith aelodau coll o'u teulu nad oeddent yn byw gyda nhw yn ystod y pandemig. Yn gyffredinol, gallai methu â gweld teulu estynedig fod yn ffynhonnell tristwch a phryder, ond roedd yr aflonyddwch a grëwyd gan gyfyngiadau'r pandemig yn arbennig o ddifrifol i'r rhai mewn lleoliad gofal yr effeithiwyd ar eu trefniadau cyswllt â'u teulu geni ac i'r rhai â rhieni mewn lleoliad cadw nad oeddent yn gallu ymweld â nhw. Mae hanesion gan blant a phobl ifanc â rhieni wedi gwahanu hefyd yn tynnu sylw at sut y gwnaethon nhw brofi seibiannau mewn cysylltiad â'r rhiant nad oeddent yn byw gydag ef yn ystod y cyfnod clo, a allai gael effaith negyddol ar fywyd teuluol a pherthnasoedd.
Yn ogystal â myfyrio ar yr heriau, mae'n bwysig nodi sut y gallai amgylchedd teuluol cefnogol helpu plant a phobl ifanc i ymdopi a theimlo'n hapusach yn ystod y pandemig. Mae'r ymchwil hwn yn tynnu sylw at sut roedd cael cwmni teulu a gwneud pethau gyda'i gilydd yn agwedd gadarnhaol ar brofiad y pandemig i rai, yn enwedig y rhai oedd o oedran ysgol gynradd yn ystod y pandemig ac yn debygol o fod yn fwy dibynnol ar deulu nag ar ffrindiau. Mae adroddiadau'n awgrymu sut y chwaraeodd rhieni ran wrth gychwyn gweithgareddau a chreu eiliadau cofiadwy, hyd yn oed lle profwyd y rhain ochr yn ochr â heriau eraill. O ystyried yr heriau o ddiflastod ac unigrwydd a drafodwyd gan blant a phobl ifanc mewn perthynas ag iechyd meddwl, mae'n debyg bod bod mewn amgylchedd teuluol cefnogol yn ystod y pandemig wedi bod yn ffactor pwysig wrth ddiogelu lles, er yn un nad oedd plant a phobl ifanc o reidrwydd yn ymwybodol ohono.
3.2 Galar
Trosolwg
Mae'r adran hon yn archwilio profiadau o brofedigaeth yn ystod y pandemig. Mae hyn yn cynnwys profedigaeth oherwydd Covid-19 yn ogystal ag achosion eraill. Mae'r canfyddiadau'n tynnu ar hanesion gan y rhai y bu farw eu rhiant neu brif ofalwr, yn ogystal â'r rhai a oedd â ffrindiau, cefndryd, neiniau a theidiau, ac eraill yn eu bywyd a fu farw yn ystod y pandemig. Mae'r adran hon yn tynnu sylw at sut y gwnaeth cyfyngiadau pandemig hi'n anoddach ymdopi â salwch difrifol a phrofedigaeth, yn emosiynol ac yn ymarferol.
Crynodeb o'r Bennod |
|
| Profiadau o brofedigaeth yn ystod y pandemig
Myfyrdodau ar gael galar yn ystod y pandemig Sylwadau terfynol |
|
Profiadau o brofedigaeth yn ystod y pandemig
Isod rydym yn manylu ar brofiadau plant a phobl ifanc o brofedigaeth yn ystod y pandemig, gan gynnwys profi marwolaeth prif ofalwr. Rydym hefyd yn rhannu hanesion am weld anwyliaid cyn iddynt farw, ysbytai a chyfyngiadau ymweld, angladdau a galaru, a chael eu heffeithio gan alar eraill.
Profi marwolaeth prif ofalwr
Ym mhob achos yn yr ymchwil hwn, lle'r oedd gan blant a phobl ifanc riant neu brif ofalwr a fu farw yn ystod y pandemig, roedd y rhiant neu'r prif ofalwr hefyd yn byw gyda'r person ifanc pan ddaeth yn sâl a marw. Nid oedd rhai o'r rhai a gyfwelwyd yn dymuno trafod y profiadau hyn yn fanwl, ond disgrifiodd rhai agweddau penodol ar gyfyngiadau'r pandemig a effeithiodd arnynt hwy a'u teulu.
Thema allweddol o hanesion y plant a'r bobl ifanc hyn oedd eu teimladau o ddiymadferthedd yn ystod misoedd olaf bywydau eu rhieni, a allai fod wedi'u gwaethygu gan amgylchiadau'r pandemig ac effaith y cyfyngiadau. Rhannodd un person ifanc sut yr oedd yn teimlo'n ddiymadferth i gefnogi ei fam yn ystod misoedd olaf ei bywyd, a pha mor drist yr oedd yn teimlo oherwydd nad oeddent wedi gallu gwneud y pethau yr oeddent eu heisiau gyda'r amser oedd ganddynt ar ôl. Teimlai hefyd fod cyfyngiadau yn ei gwneud hi'n anodd dod at ei gilydd a galaru fel teulu ar ôl i'w fam farw, a oedd yn ei wneud yn fwy trallodus. Disgrifiodd person ifanc arall pa mor ofidus oedd hi nad oedd aelodau o'r teulu yr oedd ei fam yn agos atynt wedi gallu ymweld â hi cyn iddi farw.
| “Doeddwn i ddim yn gallu gwneud llawer amdano… bu farw fy mam yn ystod y cyfnod clo. Ac, fel, aeth hi’n sâl… Rydych chi eisiau, fel, ei helpu hi gymaint â phosibl neu, fel, gwneud cymaint o bethau gyda hi â phosibl ond doeddech chi ddim yn gallu, mewn gwirionedd, oherwydd roedd yn rhaid i chi aros yn eich swigod bach neu aros dan do… Roedd yn rhaid i ni fod yn ofalus rhag ofn iddi ddal Covid yna gallai fod wedi bod yn waeth.” (21 oed)
“Mae teulu fy mam yn byw… rhyw dair awr o daith mewn car i ffwrdd, ac rwy'n cofio, felly roedd hi'n agos iawn at ei chwaer ac rwy'n agos iawn ati hi hefyd, ac roedd hi eisiau dod i weld mam ac rwy'n cofio dad yn dweud na oherwydd, 'o beth os yw hi wedi cael Covid', sydd ychydig yn wirion wrth edrych yn ôl oherwydd bu farw dair wythnos yn ddiweddarach… ond roedd yn beth mor fawr i'w ofyn, fel bod y syniad o gael Covid bryd hynny yn gwbl annirnadwy.” (19 oed) |
Cafodd cyfyngiadau’r pandemig effaith benodol hefyd yn sgil profedigaeth. Yn ogystal â pheidio â gallu gweld ffrindiau a theulu’n rhydd, esboniodd un person ifanc sut roedd yn ei chael hi’n anodd bod gartref dan glo yn y tŷ lle bu farw ei fam.
| “Byddai wedi bod yn braf, dw i’n tybio, gallu [gadael y tŷ] oherwydd dw i’n tybio ei bod hi’n anodd pan mae hi fel pe bai marwolaeth yn eich tŷ chi, felly dw i’n tybio y byddai wedi bod yn braf gallu gadael y tŷ ychydig yn amlach… [gyda] un o fy ffrindiau byddem ni’n mynd am droeon wedi’u cadw’n bell yn gymdeithasol, felly roedd gen i hynny o hyd mewn ffordd, nid cymaint ag y byddwn i wedi’i wneud.”(19 oed) |
Yn yr achosion hyn, roedd y rhai a gyfwelwyd yn ymwybodol bod eu rhiant yn sâl iawn yn ystod y cyfnod clo. Fodd bynnag, disgrifiodd un person ifanc y bu farw ei dad yn sydyn iawn oherwydd Covid-19 ei sioc a'i anghrediniaeth am hyn, yn ogystal â'i werthfawrogiad am y gefnogaeth a gafodd yn ddiweddarach gan deulu, ffrindiau a'r ysgol. Mynegwyd sioc at gyflymder marwolaethau o Covid-19 hefyd gan eraill a oedd wedi colli yn ystod y pandemig, a drafodir isod.
| “[Fy nhad] gafodd Covid ac yna roedd yn gwella. Ie, cafodd Covid, gwella, ac yna, ie, wn i ddim beth ddigwyddodd. Roedd hi ar nos Sul yn unig. Fe wnaethon ni orffen yr hyn rydyn ni fel arfer yn ei wneud ar ddydd Sul, bwyta gyda'n gilydd… dechreuodd grynu, cael confylsiynau ac ie, dim ond… bu farw yn fy mreichiau.” (21 oed) |
Gweld anwyliaid cyn iddyn nhw farw
Roedd cyfyngiadau pandemig ar deithio, mesurau clo, a phellhau cymdeithasol yn golygu, pan fyddai anwyliaid y tu allan i'r cartref yn mynd yn sâl, nad oedd plant a phobl ifanc yn aml wedi'u gweld ers peth amser eisoes. Gallai peidio â gallu gweld anwyliaid, hyd yn oed cyn iddynt fynd yn sâl, yn ogystal â phan oeddent yn sâl, arwain at deimladau o euogrwydd, dicter, tristwch, datgysylltiad, a dryswch ynghylch yr hyn a ddigwyddodd pan fuont farw.
| “Doedden ni ddim wedi’i weld ers misoedd cyn hyn [bu farw] felly dim ond yr wythnos cyn iddo ddigwydd y cawson ni wybod mewn gwirionedd.” (20 oed) |
Roedd rhai plant a phobl ifanc hefyd yn teimlo bod y digwyddiadau wedi digwydd yn gyflym iawn, gyda llawer yn mynegi sioc, dryswch, euogrwydd ac anghrediniaeth. Yn benodol, cyfeiriodd rhai at farwolaethau o Covid-19 yn digwydd yn gyflym, gyda'u hanwyliaid yn "iawn un wythnos ac wedi mynd yr wythnos ganlynol". Disgrifiasant y profiad hwn fel un "swrrealaidd" ac nad oeddent yn "gallu credu'r hyn oedd wedi digwydd".
| “Bu farw o fewn pythefnos neu dair wythnos. Roedd yn gyflym iawn… Roeddwn i’n dal yn eithaf ifanc felly doeddwn i ddim yn deall beth oedd yn digwydd. Roeddwn i fel, sut mae hyn wedi digwydd o fewn pa dair wythnos.” (22 oed)
“Roeddwn i’n teimlo’n euog oherwydd yn amlwg, allwn ni ddim mynd i’w gweld hi cyn iddi farw felly roedd hi fel, roedd yn sioc ac [cyn hynny] roeddwn i’n teimlo’n unig oherwydd allwn i ddim mynd i’w gweld hi… Ac yn amlwg, bu farw hi… Doedd e ddim yn teimlo’n real. Roedd hi’n dal i deimlo fel ei bod hi yma ond allwn ni ddim ei gweld hi.” (16 oed) |
Un effaith nodedig o gyd-destun y pandemig oedd bod rhai plant a phobl ifanc wedi disgrifio pryder am oblygiadau moesol torri rheolau’r cyfnod clo a’r effaith y gallai’r rhain ei chael ar bobl o’u cwmpas. Teithiodd rhai i weld anwylyd cyn iddynt farw oherwydd eu bod yn teimlo bod hyn yn bwysicach – tra bod rhai wedi penderfynu peidio ag ymweld â’u hanwyliaid er mwyn eu “cadw’n ddiogel” neu nad oeddent yn gallu ymweld o gwbl. Rhannodd y rhai a gyfwelwyd deimladau tebyg o “beidio â gallu ffarwelio” ag anwyliaid yn y ffordd y byddent wedi dymuno.
| “Pan fu farw taid, dyna pryd nad oedden ni’n cael ymweld â’r [cartref gofal] ac rwy’n cofio i ni fynd unwaith a dim ond, wyddoch chi, fe wnaethon ni roi rhywbeth iddo drwy’r ffenestr. Fe wnaethon ni dorri’r rheolau. Wyddoch chi pan fyddwch chi’n meddwl, fel… mae’r Prif Weinidog yn ei wneud, pam na allwn ni?” (16 oed)
“Yn ystod y cyfnod clo, aeth [mam-gu] yn sâl gyda Covid-19, ac fel nad oedd hi'n dda am dechnoleg, doedd hi ddim yn gallu ffonio pobl… wnaethon ni ddim hyd yn oed gael ffarwelio â hi. Pan gawson ni wybod ei bod hi wedi marw [yn y cartref gofal] roedd yn wirioneddol ofidus… Roedd yn ystod y cyfnod clo cyntaf ac roeddwn i'n ifanc iawn… Bu farw hi, ac ni fyddaf byth yn cael ei gweld hi eto… Y tro diwethaf i mi ei gweld hi roeddwn i'n meddwl 'wela i chi wythnos nesaf', ac yna doedd dim wythnos nesaf.” (17 oed) |
Profiadau o ysbytai a chyfyngiadau ymweld
Siaradodd y rhai a gyfwelwyd am beidio â gallu ymweld â'u hanwyliaid yn yr ysbyty a pha mor anodd oedd hyn iddynt. Disgrifiodd rhai deimlo'n bryderus ac yn drist wrth feddwl am eu hanwyliaid ar eu pen eu hunain.
| “Fel arfer, os yw rhywun yn yr ysbyty, rydych chi'n mynd i'w gweld nhw bob dydd a gweld sut maen nhw'n gwneud, ond ni allai neb wneud hynny.” (14 oed)
“Oherwydd mai Covid oedd o, ni chafodd [gwraig a phlant fy ewythr] hyd yn oed y cyfle i, wyddoch chi, ei weld yn yr ysbyty na dim byd felly… Ni chawsom gyfle i ddweud dim wrth fy ewythr o gwbl. Ac, wyddoch chi, ni chawsant hwy chwaith, mewn gwirionedd. Roedd yn rhaid iddyn nhw aros gartref a dim ond, wyddoch chi, gobeithio am y gorau.” (20 oed) |
Lle'r oedd plant a phobl ifanc yn ymwybodol bod eu rhieni neu aelodau eraill o'r teulu yn ei chael hi'n anodd cael gwybodaeth o ysbytai, teimlwyd bod hyn yn gwneud y farwolaeth yn anoddach i'w derbyn ac yn eu gadael gyda llawer o gwestiynau heb eu datrys.
| “Doedden ni ddim yn gallu mynd i weld [mam-gu yn yr ysbyty] dim ond oherwydd nad oedden ni’n cael caniatâd i wneud hynny… Doedd neb wir yn deall beth oedd yn digwydd, a dydw i ddim yn meddwl ein bod ni’n cael gwybod yn iawn beth oedd o’i le gyda hi mewn gwirionedd. Ac yna’r peth nesaf, cawson ni alwad, ac mae hi wedi marw… Roedd hi’n anodd iawn dod i delerau â… roedd y cyfan yn ansicr fel nad oedd neb wir yn gwybod beth oedd wedi digwydd.” (22 oed) |
Siaradodd rhai plant a phobl ifanc am anwylyd yn mynd i'r ysbyty am gyflwr iechyd nad oedd yn gysylltiedig â Covid-19 ac yn dal Covid-19 yn yr ysbyty cyn iddynt farw. Esboniodd un person ifanc fod ei hanwylyd yn ofni mynd i'r ysbyty am driniaeth canser ond dywedwyd wrtho am fynd gan ei feddyg - ond yn anffodus yna daliodd Covid-19 a bu farw. Yn yr achosion hyn, roeddent yn cael trafferth gyda'r farwolaeth oherwydd eu bod yn teimlo y gellid bod wedi'i hosgoi.
| “Cafodd fy ewythr… salwch cyn Covid ac yna pan aeth i’r ysbyty, daliodd Covid, ac yna’n anffodus, bu farw o’i herwydd.” (12 oed) |
Profiadau o angladdau a galaru
Teimlai plant a phobl ifanc fod y pandemig wedi cael effaith enfawr ar eu proses galaru a'u profiad o angladdau, yn enwedig methu â dathlu bywyd anwylyd yn y ffordd y byddent wedi dymuno a methu â chysuro ei gilydd.
Roedd y rhai a gyfwelwyd yn cofio peidio â gallu mynychu angladdau am wahanol resymau. Roedd gan rai deulu a oedd wedi marw dramor felly ni chaniatawyd iddynt deithio; roedd eraill yn byw mewn gwahanol ddinasoedd yn y DU ac ni allent deithio rhwng lleoedd oherwydd cyfyngiadau'r cyfnod clo. Soniwyd hefyd am gyfyngiadau ar faint cynulliadau, lle'r oedd rhieni neu aelodau hŷn o'r teulu yn mynychu angladd, ond nid y plant na'r bobl ifanc yn y teulu. Mae'n werth nodi bod rhai plant iau yn teimlo, er nad oeddent yn siŵr a oeddent am fynd i angladd, y byddent wedi hoffi cael y dewis i allu gwneud hynny.
Siaradodd y rhai a fynychodd angladd anwyliaid am ba mor rhyfedd oedd teimlo gyda'r cyfyngiadau ar waith, gan dynnu sylw'n aml at y ffaith nad oedd yn "teimlo'n iawn" neu nad oedd yn helpu'r broses o alaru.
| “Aeth rhai pobl [i angladd mam-gu], roedden nhw fel petaen nhw’n gorfod sefyll ar ochrau gyferbyn â’r ystafell ac roedd hi’n rhywbeth ar gau ac prin oedd dim byd, fel petai [pobl] yn dweud rhai pethau a dyna ni mewn gwirionedd. Doedd e ddim yn teimlo’n iawn mewn ffordd fel, dw i ddim yn meddwl bod unrhyw un wedi cael unrhyw fath o gloi o’i marwolaeth.” (22 oed) |
Weithiau roedd yr ymdeimlad hwn o ddieithrwch o amgylch angladdau yn cael ei waethygu gan wrthdaro mewn teuluoedd ynghylch angladdau a chyfyngiadau: pwy ddylai ddod ac a ddylent gadw pellter cymdeithasol. Esboniodd un person ifanc, y bu farw ei chefnder ifanc oherwydd methiant y galon yn ystod y pandemig, fod ei thaid neu nain wedi'i chofleidio yn yr angladd a bod hyn yn golygu llawer iddi. I'r gwrthwyneb, disgrifiodd un person ifanc y bu farw ei riant aelodau eraill o'r teulu yn "ymddiheuro" yn angladd ei fam. Yn yr achos hwn, achosodd y cyfyngiadau wrthdaro a phoen pellach i'r person ifanc, a oedd eisiau i'r teulu ei gysuro. Cofiai un arall ei theulu yn llym ynglŷn â chadw pellter cymdeithasol yn angladd ei hen nain ac yn teimlo bod hyn yn anghywir.
| “Yr un peth rwy'n ei gofio serch hynny yw bod fy nain, a oedd yn wythdeg oed ar y pryd, wedi dod ataf a dweud 'Does dim ots gen i am Covid, rhowch gwtsh i mi', ac rwy'n credu yn y cyfnod hwnnw bod llawer o bobl yn y ... yn fy nheulu wedi mynd 'wyddoch chi beth, dydy cael Covid ddim mor ddrwg â dim ond eisiau darparu'r gefnogaeth honno' ... Trodd y trefnwyr angladdau i ffwrdd; doedden nhw ddim yn poeni ein bod ni'n torri pellter cymdeithasol. Roedden nhw mewn gwirionedd fel, ie, teg ddigon.” (18 oed)
“Roedden nhw’n dal yn ofalus iawn yn ei gylch. Ac nid oedd yn braf iawn… roedden ni’n fath o fod yno, fel, gallech chi roi eich pryderon o’r neilltu ac o leiaf rhoi cwtsh i ni neu rywbeth. Ond roedden nhw’n ymbellhau’n fawr ac nid oedden nhw wir eisiau unrhyw gyswllt… ac felly gwnaeth hynny’r cyfnod cyfan ychydig yn anoddach.” (21 oed) “[Yr angladd] oedd mewn synagog… Dim ond tua 20 o bobl oedd yn cael dod. Roedd yn neuadd eithaf mawr, tua 20 o bobl yn dod. Ac fel petawn i ychydig o seddi i ffwrdd o fy mam a fy nain. Hyd yn oed fe gyrhaeddodd bwynt lle roedd fy modryb, fy mam a'r rheiny mor ofidus fel pe na bai pobl yn poeni am y pellter cymdeithasol… Pam ar y ddaear ydych chi'n disgwyl i rywun eistedd ar wahân i anwylyd sy'n amlwg wedi cynhyrfu… Yn fy marn i, fel fi'n bersonol, does dim ots gen i os oes gan rywun Covid, os ydyn nhw fel pe baen nhw wedi cynhyrfu ac ati, rydw i'n mynd i fynd atyn nhw, eu cofleidio, dweud wrthyn nhw fod popeth yn iawn, a chydymdeimlo â nhw.” (21 oed) |
Lle nad oedd plant a phobl ifanc yn gallu mynychu angladdau na seremonïau, disgrifiasant enghreifftiau o geisio gwneud lle i brosesu galar mewn ffyrdd eraill. Roedd enghreifftiau'n cynnwys ymweld â bedd a gadael blodau ar ôl i gyfyngiadau gael eu codi neu wasgaru lludw anwylyd hyd yn oed os nad oeddent yn gallu mynychu seremoni amlosgi.
| “Doeddwn i ddim yn gallu mynychu’r angladd fy hun… Roedd cyfyngiadau’n golygu mai dim ond un person o bob teulu oedden nhw’n ei ganiatáu. A hyd yn oed wedyn roedd rhaid i bawb gadw pellter mawr… Dim ond blwyddyn ar ôl i bopeth ddigwydd y cawson ni ymweld â’r fynwent….” (20 oed) |
Profwyd “angladdau Zoom” hefyd gan rai o’r rhai a gyfwelwyd. Disgrifiwyd gwylio angladd ar Zoom fel profiad rhyfedd a “dystopiaidd”.
| “Dydy mynd i angladd digidol ddim o gwbl fel mynd i angladd go iawn… Fel arfer mae yna drefn arferol, fel arfer rydych chi'n mynd i'r angladd, rydych chi'n crio gyda phobl eraill… Doedd e ddim yr un peth, wnes i ddim gwneud unrhyw beth y byddwn i fel arfer wedi'i wneud… Dim defodau ac fel na welais i unrhyw un o aelodau'r teulu y byddwn i fel arfer wedi'u gweld… Dwi ddim yn meddwl i mi erioed lwyddo i alaru'n iawn… roedd mor swreal a datgysylltiedig.” (20 oed)
“Doeddwn i ddim yn credu bod fy ewythr wedi marw mewn gwirionedd. Felly, roedd y ffaith nad oedd angladd [wyneb yn wyneb] yn dal i wneud i mi feddwl, o mae o’n iawn mewn gwirionedd, mae o yn yr ysbyty, yn cael gofal.” (19 oed) |
Esboniodd un person ifanc mai dim ond wyth o bobl oedd yn angladd ei fam, a bod rhaid i bob un ohonynt gadw pellter cymdeithasol, a bod eraill wedi gwylio'r gwasanaeth ar Zoom. Yn yr achos hwn, teimlai'r person ifanc ei fod yn fendith gudd oherwydd nad oedd am orfod delio â grwpiau mawr o bobl, er ei fod yn teimlo'n drist dros y rhai na allent fynychu.
Yn dyst i alar pobl eraill
Gallai gweld galar eraill o’u cwmpas yn ystod y pandemig effeithio ar blant a phobl ifanc hefyd. Roedd rhai plant a phobl ifanc yn cofio eraill o’u cwmpas yn cael eu heffeithio gan brofedigaeth ac yn disgrifio gweld eu rhieni’n cael trafferth, gyda phrofedigaeth a’r profiad pandemig yn fwy cyffredinol, ac yn poeni amdanynt. Nododd rhai fod gofalwyr yn “cysgu i mewn yn hwyrach” neu’n “fwy cyflym” gyda nhw neu’n ymddangos yn “iselder”.
Rhoddodd y rhai a gyfwelwyd enghreifftiau hefyd o gamu i mewn a chymryd cyfrifoldebau gartref pan oedd rhieni'n cael trafferth ymdopi ac nad oedd eraill yn gallu ymweld i helpu. Disgrifiwyd hyn gan y rhai a oedd yn cael trafferth eu hunain yn ogystal â'r rhai a gydnabu fod eu rhieni wedi'u heffeithio'n ddyfnach nag yr oeddent hwy. Yn ogystal â chyflawni tasgau ymarferol, roedd plant a phobl ifanc hefyd yn ymgymryd â'r dasg o gysuro eraill.
| “Roedd fy mam yn fwy cynhyrfus [am ffrind agos i’r teulu yn marw] oherwydd ei bod hi’n agosach ati. Dw i jyst yn cofio’r peth yn digwydd… nid nad oeddwn i’n cynhyrfu ond doeddwn i ddim, fel – fel, wnaeth e ddim cymryd drosodd fi os yw hynny’n gwneud synnwyr.” (12 oed)
“Gan fy mod yn un o’r bobl iau yn y tŷ, roedd yn rhaid i mi gamu ymlaen nawr bod fy rhieni braidd yn analluog… Doedd dim lle na dim amser na dim gallu gwirioneddol i alaru yn unrhyw un o’r ffyrdd roeddwn i wedi’u gwneud o’r blaen.” (20 oed) |
Mynegodd rhai plant a phobl ifanc euogrwydd hefyd am beidio â gallu rhoi cefnogaeth i berthnasau a ffrindiau oedd yn galaru yn y ffordd y byddent wedi hoffi.
| “Roeddwn i eisiau cefnogi [fy ffrind galarus] ond roedd yn anodd oherwydd unwaith eto, fel, wyddoch chi, doedden ni ddim yn gallu gweld neb hefyd… Dim ond ystumiau bach oedden nhw. Dim ond, fel, gollwng, fel, bwyd drosodd. Fel, galwadau ffôn gyda ni i gyd.” (22 oed)
“Pan darodd Covid [fy nghymydog drws nesaf a ffrind i’r teulu], nid oedd yn ddigon cryf i ymdopi ag ef, nid oeddem yn gallu mynd i mewn i’w weld na dim byd oherwydd Covid, felly roedd yn eithaf anodd… Roeddem yn gallu ymweld â’r bedd ychydig fisoedd yn ddiweddarach… Daethom â blodau felly roedd hynny’n braf… Nid oedd yr un peth â mynd i’r angladd efallai ond… mae’n rhywbeth. Roeddem yn agos at ei wraig hefyd… Fe geisiom ei helpu, ond roedd hi’n ymddangos ychydig yn fwy trist.” (14 oed) |
Myfyrdodau ar gael galar yn ystod y pandemig
I rai, profi marwolaeth anwylyd yn ystod y pandemig oedd eu profiad cyntaf o brofedigaeth. Dywedodd rhai eu bod yn teimlo eu bod yn rhy ifanc i ddeall yn iawn beth oedd yn digwydd ar y pryd ond wrth edrych yn ôl gallent weld ei bod yn anodd iddynt. I blant a phobl ifanc a oedd eisoes yn cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl, roedd cael galar mewn amgylchiadau mor eithriadol yn teimlo fel peth arbennig o anodd i ymdopi ag ef.
| “Roeddwn i’n eithaf ifanc hefyd. Pe bai’n digwydd nawr, dw i’n meddwl y byddwn i’n ei ddeall ychydig yn well ond doeddwn i ddim yn gwybod beth oedd Covid mewn gwirionedd oherwydd yn amlwg, cefais wybod eich bod chi’n mynd yn sâl ac yna cefais wybod bod pobl yn marw… Ac yna fy nhaid a’m neiniau a fu farw… Wnes i ddim ymdopi ag e o gwbl. Doeddwn i ddim yn gwybod beth i’w wneud.” (16 oed) |
I rai, fe wnaeth marwolaeth anwylyd ail-lunio sut roedden nhw'n gweld y pandemig. Roedd yn foment lle sylweddolon nhw pa mor ddifrifol y gallai Covid-19 fod, lle roedden nhw wedi meddwl yn flaenorol nad oedd yn peri llawer o bryder. Roedd rhai'n teimlo'n fwy pryderus neu'n bryderus ynghylch dal Covid-19, yn ogystal â mwy o ofn yn gyffredinol.
| “Ffrindiau cydfuddiannol a phobl roedden ni’n ymwybodol ohonyn nhw… bydden ni’n eu gweld nhw ar un adeg drwy ffenestr ac yn chwifio atyn nhw neu beth bynnag ac yna dair wythnos yn ddiweddarach roedden nhw wedi marw… Doedd dim modd ei resymoli… Dw i’n cofio bod ofn. Dim ond ofn am gyflwr y byd. Roeddwn i’n meddwl, a fydd hi bob amser fel hyn? Dw i’n meddwl bod llawer o [bobl ifanc] wedi gwneud hynny.” (19 oed)
“Fy ffrind, bu farw hi… Pan oeddwn i’n siarad â hi, roedd hi’n swnio fel ei bod hi’n iawn ac yn gwella… Yn sydyn roedd hi fel, o, mae hi wedi marw. Arweiniodd at i mi deimlo’n bryderus iawn… Roeddwn i’n ofni colli pobl eraill… Roeddwn i’n ofnus iawn, yn ceisio gwneud yn siŵr na fyddwn i byth yn cael [Covid], oherwydd doeddwn i ddim, yn amlwg, doeddwn i ddim eisiau marw a doeddwn i ddim eisiau i’r bobl o’m cwmpas farw… A doeddwn i ddim eisiau iddo ddigwydd i unrhyw un o fy mherthnasau eraill, fel fy mam a fy nhad a fy mrodyr.” (17 oed) |
Roedd methu â gweld ffrindiau hefyd yn golygu bod plant a phobl ifanc yn teimlo llai o gefnogaeth yn eu galar, er bod cadw mewn cysylltiad ar-lein, neu yn bersonol (unwaith y dechreuodd y cyfyngiadau godi) neu drwy'r ysgol (unwaith y bu iddynt fod ar agor i'r unigolyn hwnnw) wedi lliniaru hyn i ryw raddau.
| “Doedd gen i neb go iawn i fod yno i mi yn gorfforol a hyd yn oed os oedd gen i ffrindiau a theulu ac anwyliaid a fy nghariad ar y pryd, wyddoch chi, er ein bod ni… wedi ymddiried yn ein gilydd, doedd e ddim yr un peth o hyd.” (20 oed)
“Roeddwn i eisiau cefnogi [fy ffrind a gollodd ei thad i drawiad ar y galon sydyn] ond roedd yn anodd oherwydd unwaith eto, fel, wyddoch chi, doedden ni ddim yn gallu gweld neb… pan ddechreuon ni, fel, ddod allan yn araf… [dechreuon ni] cael picnic a dim ond… mynd am droeon… Doedd dim llawer y gallen ni ei wneud ond roedden ni’n gweithio gyda’r hyn oedd gennym ni.” (22 oed) “Rwy’n cofio ar y pryd [roeddwn i newydd golli fy ewythr a] es i’r ysgol ac, yn amlwg, roedd fy ffrindiau’n gallu dweud… Roedden nhw yno i mi drwy’r diwrnod cyfan a’r wythnos gyfan honno hefyd. Wyddoch chi?… Rwy’n ddiolchgar iawn eu bod nhw yno i mi. Oherwydd roedd hwnnw’n gyfnod emosiynol iawn… Doeddwn i ddim wedi profi unrhyw fath o alar o’r blaen… a doeddwn i ddim yn disgwyl iddo fy nharo mor galed… Rwy’n credu bod y sefyllfa [pandemig] yr oeddwn ynddi wedi gwaethygu hynny a’i wneud yn llawer gwaeth hefyd.” (20 oed) |
Lle roedd plant a phobl ifanc wedi profi colled neu farwolaeth drawmatig yn eu teulu neu eu rhwydwaith cymdeithasol, roedd hyn weithiau'n gysylltiedig â theimlo dicter at y llywodraeth. Roedd rhai'n teimlo'n flin am dorri rheolau gan "bobl uwch i fyny" ac yn cyfeirio at Partygate.9Mynegodd y rhai a gyfwelwyd ddicter hefyd wedi'u cyfeirio at "wadwyr Covid" a "gwrth-frechlynwyr", yr oeddent yn teimlo eu bod yn parhau â chelwyddau ac nad oeddent yn deall difrifoldeb yr hyn yr oeddent wedi bod drwyddo, a'r risg wirioneddol dan sylw.
- 9 Mae Partygate yn cyfeirio at yr honiadau o gynulliadau a phartïon yn digwydd yn Downing Street ac mewn mannau eraill yn y llywodraeth yn ystod cyfnodau clo Covid-19 yn 2020, a oedd yn groes i'r rheoliadau a oedd mewn grym ar y pryd. https://www.instituteforgovernment.org.uk/article/explainer/partygate-investigations
| “[Fe] wnaeth i mi deimlo’n ffiaidd o ddifrif gan y bobl oedd yn rhedeg ein gwlad. Eu bod nhw’n gallu dweud celwydd yn amlwg yn wynebau, wyddoch chi, y bobl maen nhw i fod i’w hamddiffyn a gofalu amdanom ni ar ddiwedd y dydd.” (22 oed)
“Roeddwn i braidd yn flin am y ffaith na allwn i fynd [i angladd fy mam-gu] oherwydd, fel, na chefais i’w gweld hi tra roedd y cyfyngiadau symud. Ac roeddwn i’n teimlo’n flin, fel, na chefais i’w gweld hi yn y ffordd roeddwn i eisiau… [Roeddwn i’n teimlo] yn flin yn bennaf oherwydd na chefais i’w gweld hi tra roedd hi’n sâl ac roedd [pobl yn y llywodraeth] i gyd yn [cael partïon] a wnes i – na chefais i gael, fel, sgyrsiau olaf gyda hi. Fel, gallwn i fod wedi cael sgyrsiau. Ond wnes i ddim… Ac roeddech chi’n teimlo’n flin am y ffaith eu bod nhw’n gwneud hynny ond yn euog am y ffaith na allech chi fynd i weld rhywun – felly roeddech chi’n teimlo’n euog ond gallen nhw fynd i wneud pethau fel [cael partïon]. Felly roedden ni’n teimlo’n flin.” (16 oed) “Byddwn i’n dweud fy mod i’n teimlo’n flin ac yn rhwystredig… ym mis Hydref 2021 collais fy ewythr oherwydd Covid. Bryd hynny, dechreuais deimlo’n flin iawn tuag at… pobl heb empathi tuag at Covid, wyddoch chi, gwadwyr Covid, er enghraifft, neu, fel, gwrth-frechwyr… mae darllen hynny ar-lein, wyddoch chi, yn creu llawer o ddrwgdeimlad.” (20 oed) |
Sylwadau terfynol
Mae'r canfyddiadau hyn yn dangos effaith newidiol y pandemig ar rai plant a phobl ifanc a'r anawsterau a wynebwyd gan y rhai a gafodd brofedigaeth yn ystod y cyfnod hwn. Maent yn tanlinellu sut roedd profi profedigaeth yn ffactor allweddol a wnaeth y pandemig yn anoddach i blant a phobl ifanc. Yn benodol, mae'r canfyddiadau hyn yn tynnu sylw at sut roedd plant a phobl ifanc yn teimlo bod rhoi a derbyn cefnogaeth yn gyfyngedig pan nad oeddent yn gallu gweld pobl wyneb yn wyneb neu lle'r oedd cyswllt corfforol wedi'i gyfyngu mewn angladdau. Roedd perthnasoedd cefnogol â ffrindiau yn arbennig o bwysig yn y cyd-destun hwn. Mae hanesion o gefnogi eraill yn eu galar yn ystod y pandemig hefyd yn adlewyrchu pwysau'r cyfrifoldeb a gymerwyd gan rai plant, yn ymarferol ac yn emosiynol.
Mae hefyd yn nodedig bod cyd-destun y pandemig wedi creu penbleth i rai o'r rhai a gyfwelwyd – pwyso a mesur yr euogrwydd a'r ofn o dorri rheolau er mwyn gweld anwylyd, yn erbyn yr euogrwydd o beidio â'u gweld ac ofni y gallent farw ar eu pennau eu hunain. Yn gysylltiedig â hyn, mae teimlo'n flin – at eraill yn y gymdeithas, ac at y llywodraeth – yn dod i'r amlwg fel thema allweddol.
3.3 Cyswllt a chysylltiad cymdeithasol
Trosolwg
Mae'r adran hon yn archwilio sut yr effeithiwyd ar gyswllt a chysylltiad cymdeithasol yn ystod y pandemig a'r hyn a wnaeth plant a phobl ifanc i gadw hyn. Rydym yn tynnu sylw at sut y gwnaeth y cyfyngiadau symud amharu ar gyswllt â ffrindiau a sut y llwyddodd plant a phobl ifanc i gadw mewn cysylltiad â'i gilydd ar-lein a dod o hyd i gymunedau newydd i fod yn rhan ohonynt. Rydym hefyd yn archwilio sut y gallai plant a phobl ifanc brofi pryderon ynghylch cymdeithasu ar ôl i'r cyfyngiadau gael eu llacio a'r effaith y byddai hyn yn ei chael arnynt.
Crynodeb o'r Bennod |
|
| Tarfu ar gyfeillgarwch a pherthnasoedd
Cynnal cyswllt cymdeithasol a chysylltiad Pryderon am gymdeithasu pan fydd cyfyngiadau'n cael eu llacio Sylwadau terfynol |
|
Tarfu ar gyfeillgarwch a pherthnasoedd
Isod rydym yn archwilio atgofion plant a phobl ifanc o effaith y cyfyngiadau symud ar gyswllt cymdeithasol, eu profiadau o amharu ar gyfeillgarwch a pherthnasoedd, a sut arweiniodd y pandemig at bryderon ynghylch cymdeithasu i rai.
Effaith y cyfnod clo
Roedd methu gweld ffrindiau a chyfoedion yn sydyn pan ddechreuodd y cyfyngiadau symud yn atgof cryf i blant a phobl ifanc. Cafodd hyn ei gofio fel teimlad arbennig o ddramatig i'r rhai a oedd ar fin gadael eu hysgol yn haf 2020, fel y rhai a oedd yn mynd o'r ysgol gynradd i'r ysgol uwchradd, yn symud ymlaen i'r chweched dosbarth neu'r coleg, neu'n gadael yr ysgol, a sylweddolodd efallai na fyddent yn gweld rhai o'u cyd-ddisgyblion eto.
| “Sylwais fod pawb yn dweud 'hwyl fawr, welwn ni chi ymhen ychydig fisoedd neu ychydig wythnosau neu rywbeth' ac roeddwn i'n meddwl 'beth sy'n digwydd?'… Cymerodd gwpl o wythnosau i mi sylweddoli nad oeddwn i'n mynd i fynd yn ôl am ychydig fisoedd neu wythnosau… Roeddwn i'n meddwl ei fod yn iawn, ond roeddwn i ychydig yn drist oherwydd nad oeddwn i'n cael gweld fy ffrindiau bob dydd.” (9 oed)
“Doeddech chi ddim yn gallu gwneud dim byd amdano oherwydd yn amlwg roedd [gweld eich ffrindiau] fel petai yn erbyn y gyfraith a phethau fel hyn. Ond iddo ddigwydd mor gyflym hefyd, roedd yn wirioneddol annifyr… roedd y rheolau yno mor gyflym felly, fel, roedd yn rhaid i chi, fel, addasu iddo ac, fel, yn gyflym iawn hefyd.” (12 oed) “Roeddwn i'n ei golli… gweld fy ffrindiau, yn bennaf. Roeddwn i'n agos iawn at ferch yn fy ysgol gynradd. Fel, agos iawn. Ac yna wnes i ddim ei gweld hi ers oesoedd. A bod yn drist iawn ar y diwrnod olaf. Lluniadu lluniau i'n gilydd. Roeddwn i fel, Bydda i'n eich cofio chi.” (11 oed) “Roeddwn i’n teimlo fel na chawson ni byth gyfle i ffarwelio â phawb, mewn gwirionedd. Roedd mor gyflym.” (22 oed) “Wnes i erioed gael ffarwelio â rhai o’r bobl bwysicaf yn fy mywyd ar y pryd. Dydw i ddim wedi’u gweld nhw eto a wnes i erioed gael ffarwelio.” (20 oed) |
I rai plant a phobl ifanc, newidiodd yr hapusrwydd cychwynnol am fod i ffwrdd o'r ysgol yn rhwystredigaeth pan sylweddolasant faint roeddent yn colli gweld ffrindiau yn ystod y diwrnod ysgol – gan adlewyrchu pwysigrwydd yr ysgol fel lle ar gyfer rhyngweithio cymdeithasol yn ogystal â dysgu.
| “Doeddwn i ddim yn mwynhau’r ysgol felly ar y dechrau roeddwn i’n eithaf hapus… Ar ddiwedd Covid roeddwn i eisiau gweld fy ffrindiau eto.” (10 oed)
“Doeddwn i ddim yn hoffi hynny amser cinio nac amser egwyl, allwn i ddim chwarae gyda fy ffrindiau, roeddwn i wedi fy nghlymu gartref. Pe bawn i yn yr ysgol, byddwn i wedi chwarae gyda fy ffrindiau, ond roeddwn i gartref.” (9 oed) “Rydw i ychydig yn fwy, fel, ddiolchgar a diolchgar bod yr ysgol [yn bersonol nawr] – oherwydd, fel, rydw i'n cofio bod yng nghanol Covid yn eistedd yno mor ddiflas. Felly nawr rydw i'n meddwl fy mod i'n llawer mwy, fel, ddiolchgar a diolchgar. Ac, fel, cyn i Covid fod yn beth nad oeddwn i wir yn mwynhau mynd i'r ysgol… roedd fel tasg… Ond nawr mae gen i, fel, oherwydd bod gen i, fel, lawer o ffrindiau rydw i'n mynd i mewn yno ac yn mwynhau fy hun mewn gwirionedd. Ac, fel, mae'n hwyl.” (14 oed) |
Yn y cyd-destun hwn, roedd rhai o'r rhai a gyfwelwyd yn gallu mynychu ysgolion wyneb yn wyneb10 disgrifiodd eu bod yn ddiolchgar am y cyswllt cymdeithasol hyd yn oed os oeddent yn dal i fod ar wahân i'w ffrindiau agosaf.
- 10 Cafodd addysgu wyneb yn wyneb ar gyfer grwpiau penodol o blant a phobl ifanc ei weithredu mewn ysgolion yn y DU yn ystod pandemig Covid-19 i leihau lledaeniad y feirws. Yng nghyd-destun pandemig 2020-21 yn y DU, caniatawyd i blant gweithwyr allweddol a phlant agored i niwed barhau i fynychu'r ysgol yn ystod y cyfnod clo. Cafodd y plant hyn eu grwpio mewn 'swigod' penodol i gyfyngu ar ryngweithio tra'n dal i ganiatáu iddynt gael mynediad at addysg a gofal wyneb yn wyneb.
| “Roedd un bachgen yn fy nosbarth go iawn a aeth i ysgol gweithwyr allweddol gyda mi ac rwy'n teimlo bod fy nghyfeillgarwch ag ef wedi dod yn llawer, llawer, fel, agosach. Oherwydd roeddwn i bob amser yn ffrindiau ag ef ond nid mor agos. Dechreuon ni siarad llawer, llawer mwy nag y byddem ni wedi'i wneud, mwy na thebyg.” (14 oed)
“Dw i’n meddwl nad oedd llawer o fy ffrindiau yno oherwydd nad oedd eu rhieni’n weithwyr allweddol, felly roedd hynny braidd yn ofidus. Ond dw i’n meddwl ei fod wedi rhoi cyfle i mi, yn enwedig fel yn yr ysgol gynradd… i gymdeithasu gyda phobl nad ydw i fel arfer yn siarad â nhw, a gwneud ffrindiau y tu allan iddyn nhw fel y byddwn i fel arfer yn siarad â nhw. Felly roedd hynny’n eithaf braf.” (14 oed) |
Yn arbennig, roedd rhai o'r rhai a gyfwelwyd yn myfyrio bod rhai athrawon wedi canfod ffyrdd o helpu myfyrwyr i ryngweithio mwy â'i gilydd ar-lein, hyd yn oed tra roeddent ar wahân yn gorfforol. Roedd enghreifftiau o hyn yn cynnwys gwersi ar-lein estynedig neu grwpiau ymneilltuol, a helpodd i liniaru effeithiau llai o gymdeithasu yn yr ysgol.
| “Yr unig beth drwg, trist am addysg gartref yw peidio â gweld fy ffrindiau… [Ond] wnaeth cyfeillgarwch ddim effeithio arna i gymaint â hynny… oherwydd byddem yn gweld ein gilydd… unwaith yr awr oherwydd y galwadau a wnaethom.” (10 oed)
“Roedd ei athrawes ysgol yn dda iawn oherwydd, pan ddechreuon nhw’r addysg gartref, byddai hi’n dweud fel petai’r sesiwn hon wedi gorffen, byddaf yn ôl mewn awr, a byddai hi’n eu gadael ar-lein i siarad. Felly roedden nhw’n cael sgwrsio rhyngddynt eu hunain am ychydig, a oedd yn braf.” (Rhiant y plentyn uchod, 10 oed) |
Effeithiodd canslo gweithgareddau trefnus a gynhaliwyd y tu allan i'r ysgol, gan gynnwys clybiau chwaraeon a sefydliadau ieuenctid fel y Brownis a'r Sgowtiaid, hefyd ar gyswllt cymdeithasol. Disgrifiodd plant a phobl ifanc golli ffrindiau yr oeddent wedi arfer eu gweld yn y lleoliadau hyn, ac roedd rhai'n colli'r cysylltiad o wneud gweithgaredd gydag eraill a chyfeillgarwch bod mewn tîm.
| “Roeddwn i’n rhan o dîm dydd Sul ac yn ystod y pandemig roedd yn rhaid iddyn nhw roi’r gorau i bob math o hyfforddiant pêl-droed. Doeddech chi ddim yn cael mynd i gemau. Fe ddaeth i ben yn llwyr. Daeth y gynghrair gyfan i ben, ac rwy’n cofio meddwl sut ydw i’n mynd i oresgyn pa mor bwysig yw hi i chwarae pêl-droed a mynd i chwarae pêl-droed gyda phobl eraill ac yn erbyn pobl eraill.” (17 oed)
“Doeddwn i ddim yn gallu chwarae pêl-droed gydag unrhyw un o fy ffrindiau a fy nhîm pêl-droed… Doeddwn i ddim yn gallu siarad ag unrhyw un o fy ffrindiau yn Taekwondo.” (10 oed) |
Profiadau o amharu ar gyfeillgarwch a pherthnasoedd
Roedd myfyrdodau ar brofi'r aflonyddwch hwn i gyfeillgarwch a pherthnasoedd yn amrywio yn ôl oedran. Roedd plant oedd yn yr ysgol gynradd ar ddechrau'r pandemig yn myfyrio mai'r effaith fwyaf arnynt oedd anallu i weld eu ffrindiau a chwarae gyda nhw yn ystod y cyfnod clo. Fodd bynnag, gan nad oedd llawer o'r grŵp hwn yn gallu cyfathrebu llawer ag unrhyw un o'u cyfoedion, ac nad oedd gan bob un ohonynt eu ffôn eu hunain, nid oeddent yn teimlo fel pe baent yn colli allan o'r un safbwynt. O'r herwydd, wrth ddychwelyd i'r ysgol, dywedwyd yn aml fod cyfeillgarwch wedi dychwelyd i sut yr oeddent cyn y pandemig. Er eu bod yn colli eu ffrindiau ar y pryd, nid oeddent yn ymwybodol o unrhyw effaith barhaol.
| “Dw i’n meddwl bod y bobl yn fy mlwyddyn i i gyd wedi cael eu heffeithio ganddo, cymaint â fi. Felly, dw i’n meddwl ein bod ni i gyd yn ei chael hi’n eithaf hawdd gwneud ffrindiau.” (11 oed)
“Doedd gan neb Snapchat. Gan nad oedd gennym ni ffonau… Dwi ddim yn meddwl i mi roi’r gorau i fod yn ffrindiau gydag unrhyw un; dim ond na chawsom ni weld ein gilydd erioed.” (14 oed) “Ar y pryd doedd gennym ni ddim ffonau go iawn, ond pryd bynnag y byddem ni’n gweld ein gilydd drwy ddosbarthiadau Zoom a phethau felly roedd yn gymaint o hwyl.” (12 oed) |
I blant hŷn a phobl ifanc, yn enwedig y rhai oedd yn yr ysgol uwchradd yn ystod y pandemig, roedd cael mynediad at ffôn yn ffactor pwysig wrth ymdopi â tharfu’r cyfyngiadau symud. Dywedwyd bod peidio â chael mynediad at ffôn pan oedd gan gyfoedion eraill fynediad at y ffôn yn anodd, gan ei gwneud hi’n anodd cadw mewn cysylltiad â ffrindiau a chadw i fyny â’r hyn yr oeddent yn ei wneud, gan arwain at deimladau o golli allan. Mewn rhai achosion, nid oedd gan y rhai heb ffôn y dyfeisiau a/neu’r Wi-Fi i gael mynediad at wersi ar-lein chwaith, felly roeddent wedi’u heffeithio ddwywaith o ran cyswllt cymdeithasol.
| “Doedd gen i ddim ffôn. A phan wyt ti ym Mlwyddyn 7, dyna pryd wyt ti i fod i wneud dy holl ffrindiau a’u cadw. Felly tra roedd pawb yn tecstio eu ffrindiau a phopeth, roeddwn i yno, yn sownd.” (15 oed)
“Collais gwpl [o ffrindiau] mae’n debyg oherwydd nad oeddwn i erioed wedi cadw mewn cysylltiad â nhw mewn gwirionedd… Roeddwn i’n arfer tecstio yma ac acw ond… doedd gen i erioed ffôn mewn gwirionedd felly allwn i ddim tecstio nhw mewn gwirionedd.” (19 oed) “Roeddwn i wedi fy llethu, yn bryderus, ac yn poeni’n gyson am yr hyn roedd pobl eraill yn ei feddwl amdanaf oherwydd fy mod i wedi mynd trwy’r holl amser hwn o beidio â gweld neb, ac yna roedd pawb wedi newid [pan aethon ni’n ôl i’r ysgol]. Doedd gen i ddim ffôn na chyfryngau cymdeithasol ar y pryd, felly doeddwn i ddim yn cadw i fyny â’r holl dueddiadau a’r cyfan. Felly, daethon nhw i gyd yn ôl a’r holl bethau newydd hyn ac [roedd] yn hollol wahanol a doeddwn i ddim yn deall dim ohono. Roeddwn i’n teimlo fel hen berson.” (18 oed) “Gyda fy nghyfeillgarwch, collais gysylltiad â fy ffrindiau am, fel, amser hir, fel ychydig fisoedd, fel nad oedd unrhyw ffordd y gallwn gysylltu â nhw na’u gweld felly roeddwn i’n teimlo’n eithaf unig… Doedd gen i ddim ffôn bryd hynny… Yn sydyn roedd yn rhaid i ni roi’r gorau i fynd i’r ysgol, ac roedd yn rhaid i ni ddechrau dysgu ar-lein, ond allwn i ddim dysgu ar-lein oherwydd nad oedd gen i’r offer cywir i’w gyrchu.” (13 oed) |
Mewn rhai achosion, disgrifiodd plant a phobl ifanc hefyd deimlo eu bod wedi’u gadael allan er gwaethaf cael ffôn, lle nad oedd cyfoedion yn eu cynnwys mewn sgyrsiau ar gyfryngau cymdeithasol. O ganlyniad, roeddent yn ymwybodol o golli allan ar sgyrsiau ac yn teimlo eu bod wedi’u heithrio o gyfeillgarwch.
| “Roeddwn i’n defnyddio FaceTime gyda [ffrindiau] ond roeddwn i’n teimlo fy mod i wedi cael fy ngadael allan yn aml. Roedden nhw’n arfer gwneud sgyrsiau grŵp, felly bydden nhw’n cael un gyda’r pedair merch i gyd, un gyda thair merch, un gyda thair merch wahanol… Byddai’n rhyfedd iawn fel ‘na. A byddai fel pe bai’r un nad oeddech chi ynddo’r gorau a phethau fel ‘na. Dydy e ddim yn braf iawn. Bydden nhw’n bwriadu treulio amser hebdda i a bydden nhw’n fodlon torri’r swigod i rai pobl ac yn methu â gwneud hynny gyda fi.” (14 oed) |
Disgrifiwyd yr amhariad ar gyswllt cymdeithasol a'r ddibyniaeth ar gyswllt dros y ffôn hefyd fel rhywbeth anodd i blant a phobl ifanc nad oedd ganddynt grŵp cyfeillgarwch sefydledig i gadw mewn cysylltiad â nhw yn ystod y cyfnod clo, gan gynnwys y rhai oedd yn newydd i'w hysgol.
| “Gan nad oedd gen i ffrindiau yn mynd i gyfnod y cyfyngiadau symud, doeddwn i ddim yn gallu cael, doeddwn i ddim yn gallu cael mynediad at rifau ffôn pobl eraill… Hynny yw, weithiau byddwn i'n cael fy ychwanegu at yr holl grwpiau hyn fel jôc yn unig a byddai pobl yn cael fy rhif ffôn ac yn dechrau gwneud galwadau prank arna i a phethau felly, a oedd yn fy mhoeni'n fawr iawn oherwydd roeddwn i fel, os nad ydych chi'n mynd i drafferthu bod yn ffrind i mi, peidiwch â ffonio fi.” (16 oed) |
Roedd myfyrdodau ar effaith y tarfu hwn hefyd yn amrywio yn ôl oedran. Roedd plant a phobl ifanc oedd o oedran ysgol uwchradd yn ystod y pandemig yn fwy ymwybodol o effeithiau parhaol na'r rhai a oedd wedi bod yn yr ysgol gynradd. Myfyriodd rhai fod eu grwpiau cyfeillgarwch wedi crebachu dros y pandemig pan na allent weld ffrindiau wyneb yn wyneb, gan arwain at gyfeillgarwch llai ond cryfach yn dod i'r amlwg ar ôl y pandemig. Roedd y plant a'r bobl ifanc hyn yn cofio colli mwy o ffrindiau ymylol wrth greu cysylltiadau llawer agosach â'r ffrindiau y byddent yn siarad â nhw bob dydd. Er bod rhai wedi myfyrio y gallai hyn fod wedi digwydd heb y pandemig, teimlwyd hefyd y gallai'r pandemig fod wedi cyflymu newidiadau i grwpiau cyfeillgarwch.
| “Cryfhaodd rhai [cyfeillgarwch]; gwanhaodd rhai – dim ond dau ffrind rydw i'n siarad â nhw nawr y siaradais â nhw yn ystod y pandemig. Roedd grŵp o chwech ohonom ni, mae'n debyg, a dim ond dau ohonyn nhw rydw i'n siarad â nhw nawr. Aethom o weld ein gilydd bob dydd, rhannu popeth gyda'n gilydd, i beidio. Ond dw i'n meddwl y gallai fod wedi bod yn dwf personol yn ogystal â'r pandemig. Felly, rydyn ni'n tyfu fel pobl ac yn tyfu allan o'n gilydd hefyd.” (21 oed)
“Dw i’n meddwl ei fod wedi cryfhau rhai cyfeillgarwch yn bendant. Ond rydych chi’n gweld pwy sy’n gwneud ymdrech gyda chi pan mae pethau’n anodd.” (22 oed) |
Wrth edrych yn ôl ar y profiad, myfyriodd rhai plant a phobl ifanc hefyd ei bod yn anoddach cynnal cyfeillgarwch a bod yn gefnogol i'w gilydd pan oedd pobl yn cael eu cadw ar wahân wrth fynd trwy gyfnod anodd.
| “Roedd cyfeillgarwch yn gallu parhau i ryw raddau ond roedden nhw’n rhyfedd oherwydd roedd pawb yn byw eu bywydau eu hunain, ac roedd pawb yn gwneud eu peth eu hunain, a doedd gan neb ddim byd yn gyffredin heblaw am y ffaith nad oedden ni i gyd yn cael mynd allan.” (21 oed)
“Rwy’n credu, oherwydd bod pawb mor obsesiynol ar eu problemau eu hunain, ei bod hi’n anodd iawn ceisio cydnabod problemau rhywun arall a cheisio bod yno iddyn nhw. Ac yn dibynnu ar ddifrifoldeb faint roedd rhywun yn ei swigod personol, yr hyn roedden nhw’n mynd drwyddo mewn gwirionedd, byddai’n bendant hyd yn oed yn anoddach i’r person hwnnw geisio cadw mewn cysylltiad â llawer o bobl eraill.” (22 oed) |
Dywedwyd hefyd fod glynu wrth gyfyngiadau pandemig mewn gwahanol ffyrdd yn effeithio ar gyfeillgarwch. Roedd rhai plant a phobl ifanc yn cofio cyfyngiadau pandemig yn arwain atynt yn teimlo'n cael eu gadael allan pan oedd ffrindiau eraill mewn swigen gyda'i gilydd, neu lle'r oedd eu rhieni'n fwy llym wrth ddilyn cyfyngiadau nag eraill (ond nid o reidrwydd yn gwarchod eu hunain).
| “Fe wnaeth fy mhoeni’n ddiweddarach yn ystod y cyfnod clo pan oedd gennym ni swigod, oherwydd gallai dau berson dreulio amser gyda’i gilydd ar yr un pryd ac fe wnaeth i mi deimlo’n eithaf allan oherwydd bydden nhw’n treulio amser gyda’i gilydd ac allwn i ddim ymuno.” (14 oed)
“Roedd [fy ffrindiau] arfer bod eisiau mynd allan drwy’r amser, bydden nhw’n dweud ‘o, rydych chi wedi cadw pellter cymdeithasol’ ac nid oedd fy mam byth yn ymddiried ynom ni ac nid oedd hi byth yn gadael i mi fynd allan.” (19 oed) |
Cynnal cyswllt cymdeithasol a chysylltiad
Isod rydym yn disgrifio sut y gwnaeth plant a phobl ifanc gadw mewn cysylltiad â ffrindiau ac fynd ati i ddod o hyd i gymunedau newydd ar-lein yn ystod y pandemig. Rydym hefyd yn rhannu myfyrdodau gan blant a phobl ifanc ar yr hyn a ddysgon nhw am gyfeillgarwch yn ystod y cyfnod hwn.
Cadw mewn cysylltiad â ffrindiau
Ystyriwyd bod cyswllt ar-lein, gan gynnwys drwy alwadau fideo, negeseuon, cyfryngau cymdeithasol a gemau, yn hanfodol ar gyfer cadw mewn cysylltiad â ffrindiau. Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd ddod o hyd i ffyrdd newydd o gadw mewn cysylltiad, neu gynyddu eu defnydd o gyswllt ar-lein a sefydlwyd cyn y pandemig.
Un o'r prif ffyrdd y gwnaeth plant a phobl ifanc gadw mewn cysylltiad oedd trwy gemau. Roedd hyn yn arbennig o wir am fechgyn – mor ifanc ag wyth oed yn ystod y pandemig – ac roedd yn cynnwys galwadau byw a negeseuon wrth chwarae gêm fideo gyda'i gilydd. Rhoddodd y dull cyfathrebu hwn rywbeth hwyliog ac ysgogol i blant a phobl ifanc ei wneud yn ystod y pandemig, a chaniatáu iddynt barhau i ryngweithio â'u ffrindiau'n rheolaidd. Roedd cael yr un consol gemau â'u ffrindiau yn bwysig gan fod cyfeillgarwch yn tueddu i droi o amgylch gêm a llwyfan penodol dros y cyfnod clo. Creodd plant a phobl ifanc gysylltiadau cryf â'r rhai yr oeddent yn chwarae gemau gyda nhw ac mewn rhai achosion collasant gysylltiad â'r rhai nad oeddent yn chwarae gyda nhw.
| “Gofynnais am glustffon gyda meicroffon am fy mhen-blwydd oherwydd mai dyna oedd yr unig ffordd y gallwn i siarad ag unrhyw un o fy ffrindiau, oherwydd roedd gan bob un ohonyn nhw feicroffon, felly byddem ni’n mewngofnodi i’r gemau ac yn chwarae am awr neu ddwy y dydd… Dw i’n meddwl ei fod wedi fy helpu’n fawr, os ydw i’n onest iawn, oherwydd dw i’n hoffi… bryd hynny roedd gen i opsiynau cyfyngedig iawn o ran sut y gallwn i siarad â fy ffrindiau.” (12 oed)
“Fe wnaeth o wneud fy nghyfeillgarwch yn well, a dweud y gwir… Fel gallu chwarae gyda fy ffrindiau drwy’r amser… Oherwydd i Covid daro… [Dechreuais i] chwarae ar-lein [ar PlayStation]… ac yna adeiladu ar y cyfeillgarwch hwnnw… oherwydd, oherwydd ein bod ni fel grŵp o ffrindiau, roedd y cyfan fel gyda’n gilydd mewn gwirionedd.” (12 oed) “Gyda ffrindiau, wrth gwrs, rydyn ni ar ein gêm bob dydd, felly dw i'n meddwl ein bod ni mor agos â phosib yn ystod y cyfnod clo, dyna'r un peth. Dw i'n meddwl bod ein cyfeillgarwch wedi ein gwneud ni'n llawer cryfach yn ystod y [cyfnod] hwnnw… Roeddwn i'n siarad â nhw bob dydd, fel popeth sy'n digwydd, diweddariad gêm newydd, 'o Dduw, welsoch chi hynny?'… ac yna roedden ni'n cysylltu, oherwydd wrth gwrs bob nos roedden ni'n chwarae tan tua phedair y bore.” (19 oed) “Roedden ni i gyd yn arfer chwarae llwythi o Xbox. Roedd gêm y flwyddyn honno y daeth allan: Warzone. Roedd yn enfawr. Roeddwn i'n teimlo fel pe bai pawb yn chwarae honno. Felly doedd hi ddim mor ddrwg… yn amlwg doeddwn i ddim gyda nhw ond doeddwn i ddim yn teimlo fel, 'o, dydw i ddim wedi siarad â nhw ers oesoedd' oherwydd roedden ni'n siarad â'n gilydd bob nos.” (18 oed) “Llawer o bobl eraill o fewn y grŵp ffrindiau, roedd hi fel nad oeddech chi’n… siarad â nhw mewn gwirionedd ac roedd ganddyn nhw gonsolau gwahanol ar gyfer chwarae arnyn nhw fel gemau ar-lein… felly roedd hi fel nad oeddwn i hyd yn oed yn chwarae gyda nhw fel ‘na… [Roedd gen i PS4 ac] os oedd gennych chi Xbox roedd yn wahanol… Ac yna pan gyrhaeddais i’r ysgol… roedd pawb wedi newid cymaint a doeddwn i ddim wedi cadw mewn cysylltiad â nhw, felly roedd hi fel pe bawn i’n mynd yn ôl i’r ysgol gyda phobl hollol wahanol.” (18 oed) |
Roedd plant a phobl ifanc hefyd yn defnyddio galwadau fideo, negeseuon, a chyfryngau cymdeithasol i gadw mewn cysylltiad â ffrindiau a chariadon a merched ac yn gwerthfawrogi gallu cael cyswllt rheolaidd â nhw. Roedd merched yn arbennig yn hoffi cadw mewn cysylltiad trwy alwadau grŵp ar-lein, FaceTime a Zoom.
| “Rwyf hefyd yn meddwl bod [amser sgrin] yn ffynhonnell o hapusrwydd, nid fel siarad â fy ffrindiau, felly ie hapusrwydd… Byddem yn ffonio cryn dipyn oherwydd rwy'n credu eu bod nhw i gyd wedi cael profiadau eithaf, wel gwahanol iawn, ond hefyd yn eithaf tebyg i mi oherwydd eu bod nhw i gyd yn blant yn unig… felly doedd ganddyn nhw ddim ffynhonnell adloniant mewn gwirionedd.” (11 oed)
“Pe na bai gen i’r cyfrifiadur hwnnw ac os na allwn i siarad â [fy ffrindiau] yna dydw i ddim yn gwybod beth fyddwn i wedi’i wneud. Oherwydd rwy’n teimlo bod hynny mor bwysig i aros mewn cysylltiad â’ch ffrindiau a phethau.” (18 oed) “Gyda chyfeillgarwch, rwy'n teimlo fy mod wedi dod yn agosach at fy ffrindiau oherwydd cefais gyfle i siarad â nhw'n fwy ar-lein, os yw hynny'n gwneud synnwyr. Roedd fel pe bai gen i berthynas well â nhw oherwydd byddwn i'n siarad â nhw hyd yn oed yn fwy, fel, y tu allan i'r ysgol.” (18 oed) “Byddwn i’n dweud bod y grŵp ffrindiau cyfan wedi glynu at ei gilydd ers Covid, ac rwy’n credu bod Covid wedi ein gwneud ni’n gryfach fel grŵp oherwydd ein bod ni i gyd wedi cadw mewn cysylltiad mwy â’n gilydd, gan wirio sut mae ein gilydd.” (18 oed) “Dywedodd [fy nghariad a minnau] wrth ein gilydd 'Rwy'n gwybod na allwn ni weld ein gilydd ac rydym am gadw hyn i weithio… os gwelwch yn dda, gadewch i ni geisio sicrhau ein bod ni'n addo i'n gilydd y byddwn ni'n siarad bob dydd, boed hynny'n alwad, galwad fideo, newid pethau. Gwnewch yn siŵr bod hyn yn gweithio.' Ac rwy'n credu'n amlwg eich bod chi'n tecstio ychydig yn fwy pan fyddwch chi wedi diflasu… gwnaethom yn siŵr ein bod ni'n dweud 'wel, sut oedd eich diwrnod? Beth wnaethoch chi gyda'ch diwrnod? Beth ddysgoch chi heddiw?' Gwnaethom yn siŵr bod gennym ni hynny… mae'n debyg ei fod wedi ein gwneud ni'n gryfach.” (22 oed) |
Mewn rhai achosion, symudodd y gweithgareddau trefnus yr oedd plant a phobl ifanc yn cymryd rhan ynddynt, fel dosbarthiadau dawns a sefydliadau ieuenctid, ar-lein hefyd ond roedd y rhyngweithiadau hyn yn llai llwyddiannus. Cofiai rhai ohonyn nhw obeithio gallu gweld ffrindiau fel hyn, ond gan eu bod nhw wedi cael y profiad yn rhwystredig, yn teimlo'n siomedig, yn methu rhyngweithio â phobl eraill, ac wedi cael grwpiau Zoom yn "wallgof".
| “Wnes i ddim cael mynd i ddawnsio [yn ystod y cyfnod clo]… Gwnes i ddosbarthiadau dawns ar-lein… Wnes i ddim cael gweld fy ffrindiau a wnes i ddim cael rhyngweithio â phobl mewn gwirionedd, na gweld fy athrawon dawns. Hefyd, roedd Zoom braidd yn gamgymeriad, oherwydd pan oedd cymaint i fynd arno, roedd yn gamgymeriad braidd.” (11 oed)
“[Gyda’r Brownis ar Zoom] weithiau doeddwn i ddim yn gwybod beth oeddwn i’n ei wneud oherwydd eu bod nhw naill ai’n gwneud camgymeriadau neu doeddwn i ddim yn gallu deall beth oedden nhw’n ei ddweud.” (13 oed) |
Dod o hyd i gymunedau newydd ar-lein
Roedd llwyfannau ar-lein hefyd yn cynnig cyfleoedd ar gyfer cysylltiad cymdeithasol y tu hwnt i grwpiau cyfeillgarwch presennol. Disgrifiodd plant a phobl ifanc yn eu harddegau yn ystod y pandemig fwynhau cysylltiad cymdeithasol trwy lwyfannau fel House Party, Discord, a Yubo – er bod rhai hefyd yn cydnabod bod hyn yn eu rhoi mewn perygl o niwed ar-lein, a archwilir yn Ymddygiadau ar-leinRoedd rhai yn gwerthfawrogi gallu dod yn rhan o gymuned ehangach ar-lein, o gwrdd ag eraill drwy chwarae gemau i ymuno â grŵp ffydd.
| “Yn amlwg, dydych chi ddim i fod i siarad â dieithriaid ar y rhyngrwyd ond roedd mynd i mewn i gemau lle rydych chi'n chwarae fel carfan yn llawer o hwyl, a hyd yn oed os mai pobl nad ydych chi'n eu hadnabod ydyn nhw… Mae'n eich helpu chi ychydig bach yn gymdeithasol, yn gwneud i chi deimlo'n rhan o'r byd o'ch cwmpas.” (16 oed)
“Rwy'n teimlo fel [y pandemig] pan ddes i mewn cysylltiad â, mewn cysylltiad â fy niwylliant… Rwy'n teimlo nad oeddwn i wir wedi fy nghyd-fynd â fy niwylliant cymaint bryd hynny, yn ystod Covid cyfarfûm â chymaint o bobl oedd o'r un cefndir ethnig â mi, fel ar-lein… Rwy'n teimlo nad oeddwn i wir yn rhan o gymuned cyn y pandemig ac mae'n rhyfedd oherwydd byddai pobl yn meddwl ei fod, wyddoch chi, i'r gwrthwyneb oherwydd yn amlwg, roedd yr eglwysi wedi cau a phethau fel 'na. Ond rwy'n teimlo fel… bod yn berson ifanc… pan fyddwch chi'n cael eich rhoi yn y sefyllfa honno, rydych chi'n manteisio ar, fel, y rhyngrwyd a, wyddoch chi, pethau rhithwir… Cyfarfûm â rhywun ar Instagram a oedd… yn rhedeg fel grŵp ar y pryd… Gofynnon nhw i mi fel, 'o, hoffech chi ymuno' oherwydd eu bod nhw'n gwybod fy mod i hefyd yn Gristion. Roeddwn i fel, 'ydw, byddaf yn ymuno'. Felly, pan ymunais ac roedden nhw fel, wyddoch chi, mae gennym ni gyfarfodydd Zoom, wyddoch chi, dim ond siarad am astudiaethau, pethau fel 'na, wyddoch chi, ac yna drwy hynny dyna sut Cyfarfûm â phobl.” (20 oed) |
Myfyrdodau cadarnhaol ar gyfeillgarwch
Mynegodd rhai o'r grwpiau oedran hŷn a gyfwelwyd, 14-18 oed ar ddechrau'r pandemig, fod y pandemig wedi cael effaith gadarnhaol ar gyfeillgarwch yn y pen draw. Oherwydd y diffyg pethau i dynnu eu sylw, teimlai rhai plant a phobl ifanc eu bod yn gallu myfyrio ar bwysigrwydd cyfeillgarwch a'r hyn yr oeddent yn ei werthfawrogi mewn pobl. Arweiniodd hyn atynt yn gallu canolbwyntio ar berthnasoedd cadarnhaol yn hytrach na threulio eu hamser gyda phobl yr oeddent yn teimlo nad oeddent yn rhannu eu gwerthoedd neu a oedd yn gwneud iddynt deimlo'n ddrwg amdanynt eu hunain. Credai rhai eu bod wedi aeddfedu llawer trwy'r cyfnod clo ac yn awr yn ymdrin â chyfeillgarwch yn wahanol, gan wneud penderfyniadau gwell nag yr oeddent wedi'u gwneud o'r blaen.
| “Mae wedi newid fy holl grwpiau cyfeillgarwch – dydw i ddim yn ffrindiau gydag unrhyw un roeddwn i'n arfer bod yn ffrindiau gyda nhw oherwydd ei fod yn dangos lliwiau gwir pobl… Rydw i newydd gael ffrindiau agosach nawr. Dangosodd mewn gwirionedd pwy oedd yn ffrindiau agos a phwy nad oedd.” (22 oed)
“Dw i’n meddwl ei fod yn gwneud i chi werthfawrogi’r bobl rydych chi wir, wir, yn eu hoffi ac yn dod ymlaen yn dda iawn â nhw.” (21 oed) “Dw i’n meddwl ei fod wedi fy ngwneud yn fwy ymwybodol o sut i wneud ffrindiau… Dw i’n teimlo fy mod i wedi dod yn llawer mwy allblyg mewn gwirionedd. A byddwn i’n dechrau’r sgwrs yn gyntaf os yw rhywun arall yn swil… Dw i’n llawer mwy awyddus i wneud ffrindiau oherwydd nawr dw i’n gwybod sut beth yw bod mor ynysig mewn ffordd.” (17 oed) |
Arweiniodd y ddibyniaeth ar gyfathrebu ar-lein yn ystod y pandemig hefyd at rai plant a phobl ifanc oedran ysgol uwchradd yn cydnabod ei bod hi bellach yn bwysicach gallu gweld ei gilydd wyneb yn wyneb.
| “Dw i’n meddwl ei fod wedi gwneud i ni werthfawrogi ein gilydd yn fwy, oherwydd wedyn unwaith y cafodd y rheolau cloi eu llacio a ninnau’n cael gweld ein gilydd, wedi’n cadw pellter cymdeithasol, byddem yn mynd am lawer o droeon a reidiau beicio na fyddem fel arfer wedi meddwl eu gwneud. Felly dw i’n meddwl ei fod wedi gwneud i ni wneud pethau na fyddem yn eu gwneud. Ac felly roedd hynny’n braf.” (16 oed) |
Pryderon am gymdeithasu pan fydd cyfyngiadau'n cael eu llacio
Gallai tarfu ar gyfeillgarwch ac ar gyswllt cymdeithasol yn fwy cyffredinol yn ystod y cyfnod clo greu pryderon i blant a phobl ifanc o bob oed wrth ddychwelyd i'r ysgol ac roedd rhai'n teimlo'n "llethol" gan hyn. Disgrifiodd rhai deimlo'n ynysig yn gymdeithasol yn ystod y cyfnod clo ac yn ei chael hi'n anodd gwneud ffrindiau neu ailddechrau cyfeillgarwch wedi hynny. Roedd hyn yn arbennig o wir am y rhai mewn cyfnodau o drawsnewid addysgol, fel symud o'r ysgol gynradd i'r ysgol uwchradd.
| “[Roedd y syniad o fod yn ôl yn yr ysgol] braidd yn llethol – doeddwn i ddim wir yn disgwyl iddo ddigwydd mor fuan. Roeddwn i'n meddwl y bydden nhw'n cymryd eu hamser gydag e ond wnaethon nhw ddim.” (12 oed)
“Roeddwn i wir yn cael trafferth gyda chyfeillgarwch. Doedd gen i ddim ffrindiau. Felly, dyna reswm arall pam nad oeddwn i eisiau mynd i'r ysgol o gwbl. A faint roeddwn i wrth fy modd yn ystod y cyfnod clo. Hynny yw, ar y dechrau, byddwn i'n anfon negeseuon at rai pobl ond yna, pan fydden ni wedi mynd yn ôl [i'r ysgol], gallech chi weld pwy oedd wedi bod yn siarad â'i gilydd yn ystod y cyfnod clo a gallech chi weld pa gyfeillgarwch oedd yn dal yn gryf… tra roeddwn i'n neidio o grŵp cyfeillgarwch i grŵp cyfeillgarwch.” (16 oed) |
Mewn rhai achosion, roedd plant a phobl ifanc wedi mwynhau'r amser ar eu pennau eu hunain yn ystod y cyfnod clo ond roeddent yn ymwybodol y gallai eraill beidio â deall hyn a bod eu cyfeillgarwch wedi cael ei effeithio.
| “Roedd hi’n braf i mi [yn ystod y cyfnod clo] cael ychydig o adfywiad o gymdeithasu. Ar ôl ychydig, roeddwn i’n colli mynd allan a chwarae o gwmpas gyda fy ffrindiau, ond y rhan fwyaf ohono, roedd hyn yn dda, roeddwn i ei angen. Mae angen dadwenwyno arna i o bobl.” (20 oed)
“Roedd yna rywfaint o densiwn oherwydd mai fi yw’r math o berson… doeddwn i ddim wir yn siarad â llawer o bobl, felly roedd llawer o bobl yn ei gymryd yn bersonol… ond doedd e ddim yn… bersonol, roeddwn i eisiau bod ar fy mhen fy hun.” (15 oed) “Dim ond cael pobl o’m cwmpas eto doeddwn i ddim yn ei hoffi o gwbl, roeddwn i’n hoffi bod yn dawel ac yn heddychlon gartref.” (13 oed) |
Roedd rhai plant a phobl ifanc, mor ifanc â saith oed yn ystod y pandemig, yn cofio teimlo'n bryderus am y newid o ryngweithio ar-lein yn ôl i gyfathrebu wyneb yn wyneb. Disgrifiodd rhai deimlo'n llai hyderus mewn sefyllfaoedd cymdeithasol a'u bod wedi colli eu sgiliau cymdeithasol.
| “Oherwydd eich bod chi wedi arfer treulio llawer o amser yn siarad â'ch ffrindiau ar-lein; rydych chi'n meddwl ei fod yn haws na siarad wyneb yn wyneb mewn gwirionedd. Oherwydd eich bod chi wedi arfer ag e.” (11 oed)
“Dw i’n cofio fy mod i’n arfer gwneud Beavers ar sgwrs fideo [yn ystod y pandemig]… sgwrs fideo oedd y Beavers cyntaf i mi ei wneud mewn gwirionedd. Felly dw i’n cofio pan ddechreuais i’r peth yn iawn roeddwn i’n poeni sut beth fyddai o ac os – beth os nad ydw i’n ei hoffi. Oherwydd dim ond ar sgwrs fideo roeddwn i’n ei wneud ac roedd hyn, fel, yn fywyd go iawn… Fel, dydw i erioed wedi cwrdd â’r bobl eraill a aeth yno mewn gwirionedd.” (9 oed) “Roeddwn i ychydig yn nerfus oherwydd nad oeddwn i wedi siarad yn bersonol â [ffrindiau newydd]. Felly roedd rhywbeth lletchwith. Felly roeddwn i fel, o, wn i ddim a ddylwn i ddweud hyn… oherwydd rydych chi'n gwybod sut mae tecstio a siarad. Weithiau mae tecstio pobl yn wahanol iawn i sut maen nhw'n siarad. Felly roedd yn rhaid dod i arfer ag e.” (17 oed) “Rwy’n teimlo bod [y pandemig] wedi gwneud i mi deimlo’n ddibynnol iawn ar allu cymdeithasu ar-lein, pan ddaeth hi’n amser mynd yn ôl yn bersonol eto roedd… fy sgiliau cymdeithasol wedi diflannu’n llwyr fwy neu lai. Ac roedd hi’n anodd iawn cymdeithasu yn bersonol gyda phobl eto, a chwrdd â phobl newydd yn bersonol yn hytrach nag ar-lein.” (16 oed) |
Mewn rhai achosion, teimlwyd bod y pryderon hyn wedi parhau y tu hwnt i'r pandemig. Siaradodd plant a phobl ifanc hefyd am yr hyn a ddisgrifiasant fel teimladau o bryder cymdeithasol a effeithiodd arnynt yn y tymor hwy. neu deimlo eu bod wedi dod yn fwy mewnblyg.
| “Rwy'n gwybod bod hyn yn mynd i swnio mor anghywir ond oherwydd y ffordd roeddwn i'n teimlo doeddwn i ddim hyd yn oed eisiau siarad ag unrhyw un. Felly wyddoch chi'r troeon y cefais gyfle i siarad â phobl a gweld pobl? Doeddwn i ddim eisiau. Felly rwy'n teimlo eu bod nhw'n meddwl nad oedd gen i ddiddordeb mewn bod yn ffrindiau gyda nhw mwyach. Felly collais lawer o gyfeillgarwch dim ond oherwydd colli'r dewrder i fynd allan.” (22 oed)
“Rwy'n teimlo bod rhwystr wedi'i greu gan Covid ac mae'n fy atal rhag siarad â phobl mor rhydd ag yr oeddwn i'n arfer gallu. Mae wedi gwneud i mi deimlo'n fwy ymwybodol o lawer o bethau.” (17 oed) “Pan ddaethom yn ôl ar ôl y cyfnod clo, roedd fel pe bai fy mhersonoliaeth wedi troi braidd, yr holl bobl roeddwn i wedi treulio amser gyda nhw bryd hynny, roedd pawb yn eu hadnabod, fe wnes i ddiflannu’n raddol, a dechrau gwneud fy mhrosiect fy hun… Ac fe gymerodd gwpl o fisoedd da i mi ailadeiladu cyfeillgarwch go iawn gyda phobl sy’n ffitio’r personoliaeth newydd, dydw i ddim eisiau dweud y bersonoliaeth newydd ond y fi newydd, ie… effeithiodd y cyfnod clo arna i’n gymdeithasol… felly, es i o fod yn, wel, dw i’n meddwl allblyg, i fod yn fewnblyg iawn, a oedd yn golygu’r holl bobl hyn y byddwn i fel arfer yn gallu chwerthin o gwmpas gyda nhw a jôcio o gwmpas gyda nhw a gwneud y rhan fwyaf o bethau, roeddwn i’n ei chael hi’n eithaf anodd i’w gwneud… Oherwydd roeddwn i’n teimlo nad fi oedd yr un person a ddaeth yn ffrindiau gyda nhw… Felly, roedd yn rhaid i mi ddod o hyd i bobl newydd sy’n ffitio’r fi newydd.” (16 oed) “Rydw i wastad wedi bod, pan oeddwn i’n iau, roeddwn i wastad yn berson eithaf cymdeithasol. Fyddwn i ddim yn meindio cwrdd â phobl newydd. Mae hynny’n iawn. Ond ar ôl Covid roedd e’n newid ychydig bach – fe newidiodd e ychydig bach… oherwydd doeddwn i ddim hyd yn oed wedi arfer mynd allan, heb sôn am gwrdd â phobl newydd.” (18 oed) |
Disgrifiodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd a oedd ar fin mynd i'r brifysgol yn ystod neu ar ôl y pandemig sut yr effeithiodd colli cymdeithasu wyneb yn wyneb ar eu hyder ynghylch cymdeithasu a gwneud ffrindiau newydd yn y brifysgol. Disgrifiodd un person ifanc sut y dewisodd fynd i'r brifysgol yn agosach at adref gan ei bod yn poeni am fod ymhell i ffwrdd a pheidio â gwneud unrhyw ffrindiau yn y brifysgol. Teimlai fod hyn yn rhannol oherwydd y pryderon ynghylch cymdeithasu a ddaeth yn sgil y pandemig, yn ogystal â ffactorau eraill.
| “Dw i’n meddwl, oherwydd fy mod i wedi mynd i’r brifysgol ar ôl bron ddwy flynedd o beidio â chymdeithasu, roeddwn i wedi anghofio sut i gymdeithasu, felly roedd hynny’n eithaf anodd.” (20 oed) |
Sylwadau terfynol
Mae'r canfyddiadau hyn yn dangos pa mor aflonyddgar oedd y cyfyngiadau symud i blant a phobl ifanc o ran gweld ffrindiau, nid yn unig y rhai yr oeddent yn eu gweld bob dydd yn yr ysgol ond hefyd gyd-chwaraewyr ac eraill yr oeddent wedi arfer eu gweld yn ystod gweithgareddau trefnus. Maent yn tynnu sylw at bwysigrwydd yr ysgol fel lle ar gyfer rhyngweithio cymdeithasol yn ogystal â dysgu ac maent hefyd yn dangos cyfraniad clybiau chwaraeon, grwpiau ieuenctid, a gweithgareddau trefnus eraill wrth roi cyfleoedd i blant a phobl ifanc gysylltu ag eraill mewn amseroedd arferol.
Yn wyneb yr aflonyddwch hwn, roedd gallu cynnal perthnasoedd â ffrindiau yn ffynhonnell bwysig o gefnogaeth yng nghanol heriau'r pandemig. Mae disgrifiadau plant a phobl ifanc o hyn yn tynnu sylw at ba mor bwysig oedd cyswllt ar-lein yn ystod y pandemig, gan eu galluogi i gadw mewn cysylltiad â ffrindiau, cadw'r cyfeillgarwch hwn a gwneud rhai newydd, gan gynnwys trwy gemau yn ogystal â thrwy negeseuon, galwadau fideo, ac ar gyfryngau cymdeithasol. Gallai'r rhai nad oedd ganddynt yr un dyfeisiau â chyfoedion eraill eu hoedran gael trafferth cael eu gadael allan, yn enwedig y rhai yn yr ysgol uwchradd yn ystod y pandemig nad oedd ganddynt ffôn ac a oedd yn ymwybodol o golli allan ar ryngweithiadau a theimlo ar wahân i'w grŵp ffrindiau.
Er na ailddechreuodd rhai cyfeillgarwch ar ôl toriad mewn cysylltiad, teimlwyd nad oedd rhai o'r rhain o bosibl wedi para beth bynnag. Nodweddwyd effeithiau hirach y pandemig yn llai o ran cyfeillgarwch penodol yn cael eu heffeithio ac yn fwy mewn perthynas â phlant a phobl ifanc yn colli hyder yn eu gallu i ryngweithio ag eraill neu wneud ffrindiau newydd. Mae adroddiadau'n tynnu sylw at sut roedd rhai plant a phobl ifanc yn cael trafferth gyda'r posibilrwydd o weld ffrindiau a chyfoedion ar ôl y cyfnod clo, gan gynnwys lle gallai'r rhai a oedd wedi llwyddo i gynnal perthynas ar-lein ddal i deimlo'n ofnus o ryngweithio wyneb yn wyneb. Creodd hyn bryderon penodol ynghylch dychwelyd i'r ysgol, yn enwedig i'r rhai a oedd yn gwneud newidiadau addysgol. Mewn rhai achosion, roedd plant a phobl ifanc yn teimlo'n bryderus am gyswllt cymdeithasol yn ehangach, gan effeithio ar eu hyder i fod gydag eraill, ac yn gweld hyn fel canlyniad uniongyrchol i'w profiad o'r pandemig.
3.4 Addysg a dysgu
Trosolwg
Mae'r adran hon yn archwilio profiadau plant a phobl ifanc o addysg a darfuwyd yn ystod y pandemig. Mae'r adran hefyd yn tynnu sylw at ffactorau a helpodd i leihau'r tarfu er mwyn caniatáu i rai plant a phobl ifanc barhau a gwneud cynnydd mewn dysgu. Roedd profiadau plant a phobl ifanc mewn addysg ar draws y gwahanol weinyddiaethau datganoledig yn y DU yr un fath yn fras. Fodd bynnag, rydym wedi tynnu sylw, lle bo'n berthnasol, at enghreifftiau lle daeth gwahaniaethau i'r amlwg o gyfweliadau.11
Mae'r adran hon hefyd yn trafod profiadau plant a phobl ifanc ag anghenion addysgol arbennig (AAA) gwahanol12Yn aml, roedd yr heriau a wynebai'r unigolion hyn yn ymddangos fel fersiynau dwysach o'r anawsterau a brofwyd gan eu cyfoedion heb anghenion addysgol arbennig. Fodd bynnag, rydym hefyd yn archwilio agweddau penodol ar yr aflonyddwch a wynebwyd ganddynt (er enghraifft o amgylch cymorth AAA) a heriau ychwanegol eraill sy'n benodol i anghenion dysgu unigolion.
Roedd gan blant a phobl ifanc ag AAA amrywiaeth eang o wahanol anghenion a nodweddion. Roedd y grŵp hwn yn cynnwys plant a phobl ifanc ag amrywiaeth o anghenion cyfathrebu a rhyngweithio yn ogystal ag anghenion gwybyddiaeth a dysgu. Derbyniodd rhai gymorth trwy Gymorth AAA ac eraill trwy gynlluniau cymorth statudol.13Ni chafodd eraill unrhyw gefnogaeth ffurfiol. Mynychodd plant a phobl ifanc yn y grŵp hwn amrywiaeth o wahanol fathau o ysgolion. Mynychodd y rhan fwyaf ysgol brif ffrwd, tra bod rhai wedi mynychu ysgolion arbennig neu mewn Darpariaeth Amgen.14.
Roedd y grŵp hwn yn cynnwys plant a phobl ifanc â diagnosis a'r rhai heb ddiagnosis, gan gynnwys plant a phobl ifanc a gafodd ddiagnosis ar ôl y pandemig. Roedd enghreifftiau o'r diagnosisau a adroddwyd gan blant a phobl ifanc neu eu rhieni yn cynnwys anhwylder sbectrwm awtistiaeth (ASD), anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd (ADHD), dyslecsia, dyspracsia ac oedi datblygiadol byd-eang.15 Mae'n bwysig nodi'r rôl a chwaraeodd rhieni yn ystod y cyfweliadau â phlant a phobl ifanc ag AAA. Mae canfyddiadau sy'n ymwneud â'r unigolion hyn yn tynnu mwy ar fewnwelediad rhieni nag mewn adrannau eraill yn yr adroddiad hwn ac felly maent yn cynnwys mwy o ddyfyniadau gan rieni. Mewn rhai achosion, mae hyn oherwydd bod rhieni wedi siarad mwy yn ystod y cyfweliad lle'r oedd gan blant a phobl ifanc anawsterau cyfathrebu. Mewn achosion eraill, nid oedd plant a phobl ifanc yn gallu gwneud sylwadau ar eu darpariaeth AAA ond cyfrannodd eu rhiant fanylion am hyn.
- 11 Gweler Atodiad F am ddadansoddiad manwl o'r cyfnodau addysgol nodweddiadol a'r oedrannau cyfatebol ar draws pedair gweinyddiaeth ddatganoledig y DU i'w defnyddio fel canllaw. Mae rhai dyfyniadau gan blant a phobl ifanc yn cynnwys cyfeiriadau at eu blwyddyn ysgol.
12 Noder bod termau gwahanol yn cael eu defnyddio ar gyfer AAA ar draws y pedair gweinyddiaeth ddatganoledig: https://covid19.public-inquiry.uk/documents/module-8-provisional-outline-of-scope/
13 Mae'r rhain yn cynnwys Cynlluniau Iechyd a Gofal Addysgol (EHC) yn Lloegr, cynlluniau datblygu unigol (CDU) yng Nghymru, Cynlluniau Cymorth Cydlynol (CSPs) yn yr Alban a datganiad o anghenion addysgol arbennig yng Ngogledd Iwerddon.
14 Mae Darpariaeth Amgen yn cynnwys: addysg a drefnir gan awdurdodau lleol ar gyfer disgyblion na fyddent, oherwydd gwaharddiad, salwch neu resymau eraill, yn derbyn addysg addas fel arall; gellir defnyddio darpariaeth amgen hefyd gan ysgolion ar gyfer plant sydd wedi’u gwahardd (gwaharddiad cyfnod penodol) ac ar gyfer plant sy’n cael eu cyfeirio gan ysgolion i ddarpariaeth oddi ar y safle i dderbyn addysg sydd â’r bwriad o wella eu hymddygiad.
15 Drwy gydol yr adran hon, nodwch, pan fydd prif angen plant a phobl ifanc wedi'i labelu, fod hyn yn seiliedig ar y term perthnasol a ddefnyddiwyd gan yr ymatebydd neu ei riant ar adeg recriwtio. O ystyried mai disgrifiad hunan-adroddwyd o'i anghenion yw hwn, efallai nad yw hyn yn adlewyrchu terminoleg swyddogol.
Crynodeb o'r Bennod |
|
| Profiadau dysgu pandemig
Heriau i ddysgu Galluogi dysgu yn ystod y pandemig Addasu i normau newydd Sylwadau terfynol |
|
Profiadau dysgu pandemig
Isod rydym yn archwilio'r ffyrdd y cafodd addysg plant a phobl ifanc ei tharfu yn ystod y pandemig. Rydym yn trafod sut brofiad oedd gan y rhai a gyfwelwyd o beidio â mynd i'r ysgol oherwydd cyfyngiadau symud y DU. Yna rydym yn archwilio profiadau dysgu o gartref, ac o wersi ar-lein i'r rhai a'u mynychodd.
Tarfu ar ysgol a dysgu
Achosodd pandemig Covid-19 aflonyddwch digynsail i ysgolion y DU, gan orfodi symudiadau i ddulliau dysgu amgen. Cysylltodd rhai plant a phobl ifanc eu tarfu addysgol â chyfnodau clo neu drawsnewidiadau penodol, fel symud ysgolion neu baratoi ar gyfer arholiadau, gyda'r digwyddiadau hyn yn aml yn gwneud eu hatgofion yn fwy byw. Roedd eraill yn cofio eu profiadau yn fwy cyffredinol, heb eu clymu i gyfnod penodol.
Roedd y cyfyngiadau symud cyntaf yn y DU a'r aflonyddwch mewn ysgolion yn golygu bod y rhan fwyaf o blant a phobl ifanc wedi treulio'r rhan fwyaf o gyfnod cynnar y pandemig gartref yn hytrach nag yn yr ysgol neu goleg chweched dosbarth.16 17 Rhannodd y rhai a gyfwelwyd heriau a ddeilliodd o'r aflonyddwch hwn, gan gynnwys colli cyswllt cymdeithasol wyneb yn wyneb â chyfoedion ac athrawon a pheidio â gallu cymryd rhan mewn profiadau a cherrig milltir ysgol nodweddiadol. Disgrifiodd plant a phobl ifanc heriau tebyg a oedd yn digwydd eto mewn cyfnodau clo dilynol. Cafodd eu profiadau diweddarach eu llunio hefyd gan ffactorau eraill gan gynnwys eu blwyddyn ysgol a'u llwyth gwaith.
16 Erbyn 20 Mawrth, roedd pob ysgol yn y DU wedi'i tharfu, gan olygu eu bod wedi cau ar gyfer yr holl addysgu wyneb yn wyneb, ac eithrio plant gweithwyr allweddol a phlant a ystyrir yn agored i niwed. Gyda phlant gartref, roedd addysgu'n digwydd o bell. Aeth plant a phobl ifanc oedran ysgol o dreulio pump i chwe awr yn dysgu mewn amgylchedd ysgol, gyda gwaith cartref, i dreulio'r amser hwnnw gartref yn lle. Dysgu yn ystod y pandemig: adolygiad o ymchwil o Loegr – GOV.UK (www.gov.uk)
17 Archwilir profiadau'r rhai mewn addysg uwch ac addysg bellach yn ystod y pandemig ar wahân isod.
- 16 Erbyn 20 Mawrth, roedd pob ysgol yn y DU wedi'i tharfu, gan olygu eu bod wedi cau ar gyfer yr holl addysgu wyneb yn wyneb, ac eithrio plant gweithwyr allweddol a phlant a ystyrir yn agored i niwed. Gyda phlant gartref, roedd addysgu'n digwydd o bell. Aeth plant a phobl ifanc oedran ysgol o dreulio pump i chwe awr yn dysgu mewn amgylchedd ysgol, gyda gwaith cartref, i dreulio'r amser hwnnw gartref yn lle. Dysgu yn ystod y pandemig: adolygiad o ymchwil o Loegr – GOV.UK (www.gov.uk)
17 Archwilir profiadau'r rhai mewn addysg uwch ac addysg bellach yn ystod y pandemig ar wahân isod.
Mae'r ymatebion yn dangos bod y seibiant hwn o'r ysgol a gwaith ysgol wedi'i groesawu gan blant a phobl ifanc yng nghyfnodau cynnar y cyfnod clo cyntaf. Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd rai effeithiau cadarnhaol o beidio â bod mewn amgylchedd ysgol yn y cyfnod hwn, gan gynnwys teimlo'n fwy hamddenol a chael gwell gorffwys.
| “Roedd bod gartref yn hwyl ac roedd yn teimlo fel gwyliau am ddim felly byddwn i’n mynd ar fy ffôn neu’n gwneud y pethau roeddwn i eisiau eu gwneud.” (15 oed)
“[Roeddwn i'n well ganddo] y gallwn [wneud dysgu gartref] pryd bynnag y byddwn i'n dymuno yn ystod y diwrnod ac nid dim ond mewn amser penodol a phan nad oeddwn i eisiau dysgu byddwn i'n ei wneud y noson cynt ac yna byddwn i'n cael y diwrnod canlynol yn rhydd.” (13 oed) |
Disgrifiodd plant a phobl ifanc o bob oed y gostyngiad mewn cyswllt cymdeithasol â chyfoedion fel effaith fawr gyntaf cyfyngiadau ysgolion y pandemig. Gwnaeth hyn rai i ymddieithrio o addysg ac effeithiodd ar ddeinameg cyfeillgarwch.Disgrifiodd plant oedran ysgol gynradd a'u rhieni hefyd golli cyfleoedd rheolaidd i chwarae.
| “Doeddwn i ddim yn hoffi hynny amser cinio nac amser egwyl, allwn i ddim chwarae gyda fy ffrindiau, roeddwn i wedi fy nghlymu gartref. Pe bawn i yn yr ysgol, byddwn i wedi chwarae gyda fy ffrindiau, ond roeddwn i gartref.” (9 oed) |
Yr ail brif agwedd ar addysg aflonydd a drafodwyd gan y rhai a gyfwelwyd oedd diffyg cefnogaeth ac adborth personol o ddydd i ddydd gan athrawon. Fel y trafodwyd isod, roedd plant a phobl ifanc yn fwy dibynnol ar rieni i'w helpu gyda'u dysgu o ganlyniad. Mae ymatebion yn dangos bod amrywiad eang yn y graddau y gwnaeth ysgolion ac athrawon gysylltu â disgyblion yn ystod y cyfnod clo cychwynnol. Er enghraifft, gallai hyn amrywio o ddim cefnogaeth, i alwadau ffôn rheolaidd gyda rhieni i gysylltu, i athrawon yn gollwng deunyddiau yn eu cartrefi.
| “Byddai ein tiwtoriaid o’n dosbarthiadau yn ein ffonio ni ac yn gofyn a oedden ni’n iawn, a oedd popeth yn ein teulu’n iawn. Gwirio ein hiechyd meddwl a’n hiechyd corfforol… Roedd hynny’n dda iawn oherwydd roedd yn dangos, fel, yn amlwg eu bod nhw’n gofalu.” (15 oed)
“Ac eithrio cwpl o gyfarfodydd Zoom [doedd gen i ddim cysylltiad â fy athro/athrawes].” (10 oed) “Cymerodd amser maith cyn i ni gael unrhyw gyswllt o’r diwedd… Roeddwn i braidd yn bryderus bod yr ysgol, meddyliais i, wyddoch chi, mae ganddyn nhw ddyletswydd gofal yn sicr, dydyn nhw ddim yn gwybod pa gartref mae’n byw ynddo, doedd dim math o wiriad arno ac o ystyried nad oedd yn mynychu’r dosbarthiadau. Oherwydd i mi gysylltu â nhw yn y diwedd, dywedais i, dim ond i roi gwybod i chi fod [fy mab] yn iawn, mae’n iawn, rydyn ni’n gwneud ein rhai ein hunain, ond doedden nhw ddim yn ymddangos â diddordeb fel dw i’n meddwl efallai y dylen nhw fod wedi” (Rhiant y plentyn uchod, 10 oed) “Roeddwn i’n eistedd yno heb ysgol, yn chwarae Animal Crossing am chwe mis fel petai. Doedd gen i ddim gwaith o gwbl ers chwe mis, a doedd dim athro byth wedi ffonio fi. Roeddwn i’n gorfod gwneud yr hyn roeddwn i eisiau.” (13 oed) |
Roedd rhai o'r rhai a gyfwelwyd yn credu bod y diffyg monitro hwn wedi effeithio ar eu cynnydd. Er enghraifft, disgrifiodd rhai deimlo'n arbennig o ddiffyg cefnogaeth yn ystod dysgu o bell ac ar-lein. Dywedodd y plant a'r bobl ifanc hyn eu bod yn ei chael hi'n anodd dweud neu ddangos a oeddent wedi dysgu'r hyn oedd ei angen arnynt yn llwyddiannus.
| “Fel y gallai [yr athrawon] o leiaf fod wedi ceisio eich ffonio chi a gofyn sut rydych chi’n gwneud… Dw i’n meddwl y bydden nhw’n edrych [i weld] os gwnaethoch chi hynny oherwydd bod yn rhaid i chi atodi rhywbeth i e-bost.” (12 oed)
“Yr ysgol ar-lein… Fe wnaeth i mi syrthio ar ei hôl hi’n fawr iawn o ran hynny, fel pe na bai unrhyw gefnogaeth ar-lein i fod yn onest… [a] oherwydd y ffaith nad oedd gennym lawer o gymorth yn ystod yr ysgol ar-lein, fwy neu lai fi a chwpl o ffrindiau byddem yn chwarae Roblox 24/7. Dw i’n cofio edrych ar fy amser sgrin ac roedd yn ddwy awr ar bymtheg.” (17 oed) |
Yr agwedd fawr olaf ar aflonyddwch a drafodwyd gan blant a phobl ifanc oedd colli profiadau ysgol allweddol, defodau newid bywyd, a digwyddiadau cymdeithasol. Disgrifiodd y rhai a symudodd o addysg gynradd i addysg uwchradd neu a oedd yn aros i ddathlu cwblhau arholiadau mawr y cyfnod hwn fel un arbennig o anodd. Gallai gweithgareddau a gollwyd, fel diwrnodau chwaraeon, tripiau ysgol, gwasanaethau gadael, a dathliadau ar ôl arholiadau wneud i blant a phobl ifanc deimlo'n rhwystredig ac wedi'u hamddifadu o atgofion ystyrlon.
| “Roedd braidd yn rhwystredig oherwydd roeddwn i eisiau gwneud fy nrama blwyddyn chwech. Oherwydd byddai pawb bob amser yn edrych ymlaen at hynny… Dw i'n meddwl bod llawer o ysgolion cynradd wedi'u gwneud nhw, ond gwnaeth fy ysgol gynradd lawer o ddigwyddiadau i flwyddyn chwech yn y tymor diwethaf, oherwydd, wyddoch chi, maen nhw'n gadael yr ysgol. Ac roedd llawer o bartïon ffarwelio i'r lleill - i flynyddoedd blaenorol. Ac roedd rhai ohonyn nhw wedi defnyddio limos, wedi mynd i fowlio neu beth bynnag. Ond doedd dim o hynny yn fy ysgol i.” (15 oed)
“Rwy'n teimlo fy mod i wedi colli cymaint o gyfleoedd, cymaint o hwyl, cymaint o weithgareddau y gallwn fod wedi'u gwneud ym mlwyddyn chwech ac rwy'n credu fy mod i wedi colli allan ar fy mlynyddoedd hollbwysig, sef blwyddyn saith, dechrau'r ysgol uwchradd fel na allem ni, wnaethon ni ddim dechrau'r ysgol uwchradd fel arfer. Mae dechrau gwisgo masgiau a pheidio â gallu mynd wrth ymyl ein gilydd ar ddechrau blwyddyn saith, mor frawychus. Yn gyntaf oll, mynd i'r ysgol uwchradd. Yn ail oll, mynd gyda masg a dau fetr ar wahân hefyd, mae'n frawychus iawn a dim ond gyda'ch dosbarth y gallech chi fynd. Mae hynny hyd yn oed yn fwy brawychus.” (15 oed) “Roeddwn i’n teimlo fel na chawson ni byth gyfle i ffarwelio â phawb [ar ddiwedd yr ysgol], mewn gwirionedd. Roedd mor gyflym. Ac roedd rhai o’r athrawon wedi bod i ffwrdd oherwydd eu bod nhw’n gwarchod eu hunain cyn i’r ysgolion gau hyd yn oed… Roedd rhai athrawon a gafodd wybod am warchod eu hunain ac ni ddaethant yn ôl byth.” (15 oed) |
Roedd yr agweddau ar addysg a darfwyd a drafodwyd gan blant a phobl ifanc yn amrywio yn dibynnu ar eu hoedran yn ystod y pandemig. Tynnodd cyfweliadau sylw at dair cyfnod pontio pwysig a darfwyd: o'r ysgol gynradd i'r ysgol uwchradd, yr ysgol uwchradd i gyfnod o asesu ffurfiol, a diwedd yr ysgol uwchradd, gyda themâu penodol yn y ffordd yr effeithiwyd ar blant a phobl ifanc yr oedrannau hyn.
Dulliau dysgu newydd
Esboniodd plant a phobl ifanc, ar ôl cyhoeddi'r cyfyngiadau symud cyntaf yn 2020, fod yr amser a dreuliwyd ganddynt ar waith ysgol wedi gostwng yn sylweddol wrth i ysgolion addasu i addysgu hybrid a gwersi ar-lein. Ar draws ysgolion, dulliau o ddysgu yn ystod y cyfyngiadau symud18 Roedd y pethau a drafodwyd gan bobl ifanc yn amrywio'n fawr a dywedwyd eu bod yn newid dros amser oherwydd cyd-destun y cyfnod clo ac wrth i'r dulliau hyn gael eu haddasu.
- 18 Gan gynnwys darparu adnoddau all-lein ac ar-lein, defnyddio gwersi a galwadau o bell, ac a ddarparwyd dyfeisiau.
Mae ymatebion gan y rhai a gyfwelwyd yn dangos tair prif ffordd y strwythurodd ysgolion ddysgu o bell (gweler Ffigur 4 isod) drwy gydol y cyfnod hwn. Profodd y rhan fwyaf o blant a phobl ifanc ryw gyfuniad o'r dulliau hyn, ac roedd yn ymddangos bod ysgolion yn symud rhwng y tri dros y cyfnodau clo ac ar gyfer gwahanol grwpiau blwyddyn. Efallai bod y defnydd o'r strwythurau gwahanol hyn wedi'i gysylltu ag adnoddau ysgolion, a'u gallu i sefydlu dulliau dysgu o bell.
Yn gyffredinol, adroddodd plant a phobl ifanc batrwm o dderbyn ychydig iawn o ddarpariaeth strwythuredig yn gynnar yn ystod y cyfnod clo cyntaf. Gwellodd hyn dros amser, er bod rhai plant wedi adrodd am ddarpariaeth fach iawn tan hydref 2020. Dywedwyd bod ysgolion wedi rhannu deunyddiau dysgu i ddechrau i gefnogi dysgu parhaus, megis aseiniadau ad hoc a phecynnau gwaith ac adnoddau i rieni gyflwyno gwersi. Dros gyfnod y cyfnod clo cyntaf, ymddangosodd bod profiadau o lwyfannau dysgu ar-lein, fel Google Classroom, Microsoft Teams, a Zoom ac apiau fel Seesaw, Showbie a Show My Homework i gwblhau gwaith cartref ac ymuno â gwersi yn dod yn fwyfwy cyffredin.
Ffigur 4: Adroddiadau plant a phobl ifanc o sut roedd ysgolion yn strwythuro dysgu o bell
| Enw | Disgrifiad | Amseru |
|---|---|---|
| 1. Amserlenni llai neu hyblyg | Amserlenni mwy hyblyg, yn aml gyda gwersi ffurfiol byrrach a mwy o ymreolaeth dros pryd y cwblhawyd tasgau. | Drwy gydol, ond yn enwedig yn ystod cyfnod cynnar y cyfyngiadau symud tra roedd ysgolion yn addasu dulliau. Y rhai a ddisgrifir amlaf. |
| 2. Diwrnodau wedi'u hamserlennu gan yr ysgol | Diwrnodau ysgol wedi'u hamserlennu, gyda rhai gwersi byw neu strwythuredig, yn amrywio o ran dwyster. | O ddiwedd y cyfnod clo cyntaf. Wedi'i adrodd yn amlach gan fyfyrwyr uwchradd a'r rhai oedd â gwell adnoddau yn eu hysgolion. |
| 3. Astudiaeth annibynnol neu hunan-dywysedig | Gweithio ar aseiniadau heb fawr ddim mewnbwn gan yr ysgol, neu ddysgu wedi'i yrru gan y plentyn neu'r teulu. | Yn eang ar draws y cyfnod, yn enwedig i fyfyrwyr yn eu blynyddoedd arholiad neu mewn ysgolion â chapasiti cyfyngedig ar gyfer addysgu byw. |
Mewn amserlenni llai neu hyblyg, mae ysgolion fel arfer yn gosod tasgau ar gyfer yr wythnos neu'r diwrnod a gallai plant ddewis sut a phryd i'w cwblhau. Roedd llawer llai o wersi neu sesiynau cofrestru wedi'u hamserlennu nag cyn y pandemig. Disgrifiodd plant a phobl ifanc y rhain fel y rhai mwyaf cyffredin ar ddechrau'r cyfnod clo cyntaf.
| “Ym mlwyddyn chwech yn fy ysgol gynradd ac ym mlwyddyn saith yn fy ysgol uwchradd roedden nhw’n gwneud ysgol ar-lein a gwersi ar-lein a phethau… Ond roedd llai o waith a llai o wersi’n digwydd. Felly roedd cryn dipyn o gysgu a chwarae gemau fideo… Yn enwedig yn ystod y pandemig cyntaf.” (15 oed) |
Yn ystod dyddiau a drefnwyd gan yr ysgol, roedd yn ymddangos bod myfyrwyr yn dilyn eu hamserlen ysgol reolaidd, gyda gwersi'n dechrau tua 9am ac yn gorffen tua 3pm, gyda gwersi byw ar-lein byrrach a mwy o waith annibynnol. Roedd yn ymddangos bod y rhain yn fwy amlwg o ddiwedd y cyfnod clo cyntaf ymlaen ac yna mewn cyfnodau clo dilynol, yn enwedig i fyfyrwyr ysgol uwchradd a lle dywedwyd bod gan ysgolion fynediad at lwyfannau dysgu ac adnoddau i gynnal addysgu ar-lein. Roedd y profiad hwn yn arbennig o amlwg ymhlith plant a phobl ifanc a gyfwelwyd a fynychodd ysgolion annibynnol.
| “Byddai gennych chi gyfarfodydd Zoom, cyfarfodydd Google, yr holl bethau yna. A byddai fy athrawon yn gwneud gwersi a phethau ar-lein drwy’r dydd.” (15 oed) |
Yn olaf, disgrifiodd plant a phobl ifanc astudiaeth annibynnol neu hunan-dywys, lle'r oedd ysgolion yn gosod aseiniadau a disgwylid i fyfyrwyr eu cwblhau'n annibynnol. Awgrymodd ymatebion gan blant a phobl ifanc fod rhai'n teimlo bod y dull hwn yn angenrheidiol ar gyfer eu hysgolion ar y dechrau oherwydd diffyg parodrwydd. Mae ymatebion hefyd yn dangos y gallai ysgolion a ddilynodd hyn hefyd fod wedi gwneud hynny oherwydd bod ganddynt fynediad cyfyngedig at lwyfannau neu adnoddau i gynnal addysgu ar-lein. Disgrifiodd pobl ifanc sy'n paratoi ar gyfer arholiadau diwedd uwchradd - fel Lefel A neu Gymwysterau Cenedlaethol yn yr Alban - hyn hefyd, gan nodi bod arferion dysgu annibynnol (er enghraifft o amgylch adolygu) eisoes ar waith cyn y pandemig.
| “Dim ymgysylltiad gan athrawon, mewn gwirionedd. Ysgol gynradd nac uwchradd. Ie. Bydden nhw’n gosod y gwaith ac yna byddech chi’n mynd ymlaen ag e ar eich pen eich hun”. (15 oed) |
Roedd yn ymddangos bod sut roedd plant a phobl ifanc yn teimlo am ddulliau dysgu newydd wedi'i ddylanwadu'n fawr gan eu cyfnod addysg (megis cynradd neu uwchradd, gan gydnabod bod terminoleg a strwythurau ysgolion yn amrywio ledled y DU) a disgwyliadau eu hysgolion o ran faint o waith a pha fath y dylent fod yn ei gwblhau yn y cyfnod hwn.
I rai plant oedran ysgol gynradd oedd yn dysgu gyda'u rhieni, treulio amser gyda'i gilydd, teimlo'n agos, a derbyn cefnogaeth yn bethau cadarnhaol clirFodd bynnag, disgrifiodd eraill yn yr oedran hwn ei bod hi'n anodd aros yn frwdfrydig heb strwythur ac atgoffa'r ysgol.
| “Ym mlwyddyn chwech… roedd gennym ni’r llyfr yn unig, ac ar Google Classroom roedden nhw’n dweud cwblhewch y tudalennau hyn ac yna byddech chi’n eu marcio eich hun ac yna, felly doedd dim llawer o gyswllt â’r athrawon yn amlwg, felly, roedd yn fwy fel ymarfer yr hyn roeddwn i eisoes wedi’i wneud.” (14 oed) |
Roedd rhai o'r rhai a gyfwelwyd, a oedd yn y cyfnod cynradd a chynnar yn yr uwchradd yn ystod y pandemig, yn gweld eu gwaith ysgol fel "rhywbeth i'w wneud" a osodwyd gan eu hysgol, yn hytrach na theimlo eu bod nhw wir yn dysgu rhywbeth. Dywedwyd bod hyn yn arbennig o wir ar ddechrau'r cyfnod clo cyntaf. Disgrifiodd y plant hyn sut nad oedd y taflenni gwaith syml na'r tasgau ar-lein yn teimlo'n gysylltiedig â gwersi blaenorol ac fel arfer nid oeddent yn cael eu marcio. Canfu rhai plant a'u rhieni y gallai nifer y taflenni gwaith i'w hargraffu, eu cwblhau a dychwelyd lluniau ohonynt deimlo'n "llethol" ac yn "ddibwrpas". Teimlai eraill a gyfwelwyd fod ysgolion yn cynnig yr isafswm iddynt: er enghraifft, trafododd un plentyn sut y darparwyd un daflen waith yr wythnos iddo yn unig.
| “Roedd y taflenni gwaith yn ddiflas iawn, yn hir iawn, roedden nhw’n teimlo’n hirach na’r arfer dw i’n meddwl” (10 oed)
“Dw i’n meddwl, fel petaech chi’n cael llyfryn felly byddai’n rhaid i chi fynd a byddai’n rhaid i chi godi’r llyfryn hwn o’r tu allan i’r drws ac roedd yr enw arno ond doedd e ddim yn glir, doedd e ddim yn glir [beth oedd yn rhaid iddyn nhw ei wneud]. Roedd gan lawer o rieni drafferth ag e, roedd yn beth adnabyddus ei fod e, roedd e’n ofnadwy.” (Rhiant plentyn 11 oed) “Doedd gennym ni ddim… addysgu na dim byd, bydden ni’n cael taflenni gwaith, yn cael ein disgwyl i ni fwrw ymlaen â nhw mewn gwirionedd, ond fel petai dim canllawiau o gwbl mewn gwirionedd.” (17 oed) |
Roedd yn ymddangos bod plant a phobl ifanc oedd mewn addysg uwchradd ond heb eto gyrraedd y cam o baratoi ar gyfer arholiadau ffurfiol yn teimlo eu bod wedi’u heffeithio’n arbennig gan gael cyfleoedd dysgu mwy cyfyngedig ar y cam hwn. Dywedasant nad oeddent yn ymdrin â phynciau ac amcanion dysgu ar y lefel yr oeddent yn teimlo oedd ei hangen, neu eu bod wedi methu’r rhain yn llwyr, ac yn credu bod hyn wedi cyfrannu atynt yn “syrthio ar ei hôl hi” o ran eu lefel ddisgwyliedig o gynnydd academaidd.
| “Roeddwn i’n teimlo ei bod hi’n anodd fy nghymell fy hun i’w wneud ac roeddwn i’n teimlo nad oedd o fudd mawr mewn gwirionedd oherwydd ei fod yn fwy… fel nad oedden nhw’n rhoi gwaith na dysgu priodol i chi, roedd hi’n fwy o gwisiau a gemau ac roeddwn i’n teimlo nad oedd o gymorth mawr mewn gwirionedd.” (16 oed)
“Rwy’n dysgu orau pan fydd gen i beth corfforol o’m blaen y gallaf weld rhywun yn ei wneud, felly, roedd gorfod eistedd gartref yn ceisio dysgu’r holl wybodaeth newydd sbon hon am yr holl bynciau hyn sy’n newydd i mi… heb allu gweld unrhyw un yn ei wneud yn anodd iawn.” (16 oed) |
Disgrifiodd pobl ifanc oedd ar ben uchaf yr ysgol uwchradd a oedd i sefyll arholiadau ffurfiol yn ystod y pandemig brofiadau mwy amrywiol. Roedd hyn yn cynnwys teimlo llawer mwy o bwysau ar adegau yn ystod y cyfnod clo cyntaf i gyflwyno gwaith cartref a mynychu gwersi ar-lein er mwyn peidio â mentro methu eu harholiadau.
| “Roedd mor llawn straen yn yr ysgol oherwydd doedd neb yn gwybod a oedden ni’n mynd i wneud [arholiadau] ai peidio… roedden nhw’n gwneud pob prawf fel pe bai hwnnw’n mynd i gael ei ddefnyddio ar gyfer eich graddau. Felly, mae’n rhaid i chi wneud yn dda ym mhopeth, os ydych chi eisiau gwneud yn dda.” (22 oed) |
Yn arbennig, disgrifiodd rhai pobl ifanc mewn addysg uwchradd uwch, a hefyd rhai o'r rhai ag AAA penodol, sut roedd rhai agweddau ar ddysgu annibynnol yn well na dysgu yn yr ysgol ac ar-lein. Roedd y manteision a ddisgrifiwyd ganddynt yn cynnwys osgoi aelodau dosbarth aflonyddgar mewn gwersi ar-lein, cwblhau gwaith yn fwy effeithlon a'r dull hwn yn fwy addas (i rai) ar gyfer ailedrych ar gynnwys a oedd eisoes wedi'i ddysgu.
| “Yn ystod y cyfnod clo, dw i’n cofio y byddwn i’n ei wneud ac yna byddwn i’n meddwl, o wow. Yn lle diwrnod cyfan o, fel, saith awr yn yr ysgol, dw i newydd wneud fy holl waith mewn, fel, 30 munud.” (18 oed)
“Ar y dechrau roedden nhw’n ceisio darganfod beth oedden nhw’n ei wneud, oherwydd, a bod yn deg â’r athrawon, doedden nhw ddim wedi’u hyfforddi ar gyfer hyn, oedden nhw? Ond dw i’n meddwl, tuag at y cyfnodau clo diweddarach, eu bod nhw wedi rhoi cyflwyniad i ni i’r gwaith a gadael i ni fynd a gwneud ein peth ni, ac a bod yn deg, mae’n debyg bod hynny wedi gweithio ychydig yn well. Dweud wrthym ni beth i’w wneud ac yna’i wneud. Oherwydd mae mor anodd addysgu pan mae gan hanner y dosbarth gamerâu ymlaen. Fel, y sŵn cefndir yn digwydd. Felly fe wnaethon nhw roi gwaith i ni ei wneud a pharhau ac yna dweud wrthym ni am fynd i ffwrdd a’i wneud ac yna ei gyflwyno’r diwrnod wedyn. Roedd gennym ni Google Docs lle roedd yn rhaid i ni gyflwyno’r gwaith ar hynny… Doeddwn i ddim yn poeni amdano mewn gwirionedd oherwydd dyna’r unig ffordd roeddwn i wir yn mynd i gael y gwaith wedi’i wneud. Allwch chi ddim addysgu ystafell ddosbarth ar Zoom mewn gwirionedd, fel, i’r plant [sydd] yn 16, 17 oed; dydy e ddim wir yn mynd i weithio.” (20 oed) |
Y tu hwnt i amserlenni a chanllawiau ysgolion, roedd yn ymddangos bod y ffyrdd y disgrifiodd plant a phobl ifanc strwythuro eu diwrnodau yn ystod dysgu o bell yn cael eu heffeithio gan amgylchedd eu cartref., a pha mor ymgysylltiedig oeddent â dysgu cyn y pandemig.
Dysgu o gartref
Un her allweddol a amlygwyd gan blant a phobl ifanc oedd ceisio cwblhau gwaith, canolbwyntio, a rheoli eu hamser a'u hwyliau gartref yn hytrach nag yn yr ysgol. Y prif anawsterau a ddisgrifiwyd ynghylch dysgu gartref oedd dilyn trefn ddysgu gyson, aros yn frwdfrydig, a chanolbwyntio a chadw ffocws.
Mae'r Heriau i ddysgu Mae'r adran, isod, yn archwilio profiadau'r rhai yr oedd yr heriau hyn yn arbennig o ddwys iddynt, yn ogystal â'r rhai a ddisgrifiodd heriau penodol yn y cyd-destun hwn.
Ymhlith plant oed ysgol gynradd a gyfwelwyd, roedd yn ymddangos bod rhai wedi cael trafferth os oedd disgwyl iddynt weithio heb strwythur neu atgofion o amgylchedd ysgol, gan gynnwys amseroedd egwyl i gymdeithasu, neu glychau ar ddiwedd gwersi. Disgrifiodd un plentyn yn yr ysgol gynradd yn ystod y pandemig sut y gwnaeth y cyfuniad o ddiffyg pwysau a pheidio â bod mewn amgylchedd ysgol gydag amserlen benodol arwain at iddi syrthio’n ddifrifol ar ei hôl hi yn ei llwyth gwaith.
| “Doedd dim llawer o waith ar y dechrau oherwydd doedd neb yn gwybod beth oedd yn digwydd a doedd neb yn gwybod pa mor hir y byddai'n para. Felly roedd hi'n rhywbeth fel gwneud yr hyn y gallwch chi… Es i ar ei hôl hi gyda gwaith ysgol ym mlwyddyn 5, dwi'n meddwl mai dyna'r amser pan fyddwch chi wir yn dysgu sut i reoli pethau ac, fel, mae'n mynd yn anoddach. Ac fe gollais i hynny braidd ac rwy'n cofio fy mod i mor hôl hi nes bod yn rhaid i'm hathrawes e-bostio fy rhieni a dweud “dydy hi ddim wedi gwneud dim byd”. Roedden ni'n defnyddio rhywbeth o'r enw Mathletics yn yr ysgol ac roedd gen i… 56 o aseiniadau nad oeddwn i wedi'u gwneud - felly [cefais] amserlen i'm mam ac roedd yn rhaid i mi wneud o leiaf tri ar benwythnos ac roedd yn rhaid i mi wneud fy holl waith mewn un diwrnod. Ac rwy'n cofio dweud 'o Dduw. Pam na wnes i hyn ar y pryd?' Oherwydd roedd cymaint o ymdrech i ddal i fyny.” (13 oed) |
Ar draws oedrannau, o'i gymharu â dysgu yn yr ysgol, trafododd plant a phobl ifanc deimlo'n llai atebol am eu gwaith ysgol, yn rhannol oherwydd diffyg adborth rheolaidd, a oedd yn ei gwneud hi'n anoddach i rai deimlo'n frwdfrydig.
Trafododd plant a phobl ifanc hefyd anawsterau wrth ganolbwyntio wrth ddysgu gartref oherwydd diflastod o dreulio cyfnodau hir mewn un lle, a thynnu sylw cyson fel cyfryngau cymdeithasol a gemau (gweler Ymddygiadau ar-leinO ganlyniad, trafododd rhai o'r rhai a gyfwelwyd eu bod yn teimlo bod astudio eu hunain yn anodd iawn ac yn ddigymhelliant, a chydnabuant fylchau yn ymddangos yn ddiweddarach yn eu gwybodaeth am y pwnc o ganlyniad i beidio â chwblhau gwaith.
| “Fel, rydych chi'n deffro ar ddiwrnod gwaith [ar gyfer] ysgol, ac nid ydych chi wir yn llwyddo i fynd trwy'r diwrnod yn yr ysgol oherwydd eich bod chi mor demtasiwn i wneud yr hyn sy'n eich cadw'n hapus. Yn lle hynny, rydych chi'n sownd o flaen y sgrin ac mae'ch llygaid yn dechrau brifo, yn enwedig yn yr haf. Yn ystod y dydd roedd yn rhaid i chi aros y tu mewn ar [eich] cyfrifiadur… dim ond edrych ar y sgrin, dim ond gwrando. Ac mae'n anodd iawn gwrando, oherwydd gartref mae gennych chi gymaint mwy o bethau i dynnu eich sylw nag sydd gennych chi yn yr ysgol. Felly, mae'n anodd cadw ffocws.” (17 oed)
“Byddai pobl yn ateb yr alwad [wers o bell] yn y gwely. Byddai pobl yn y drydedd wers wyddoniaeth a byddent yn llythrennol â’r camera i ffwrdd ac yn postio ar eu straeon Instagram neu eu straeon Snapchat yn llythrennol yn gwylio The Only Way is Essex neu rywbeth felly. Fel, doedd neb yn gwneud dim byd. Dw i’n meddwl ei bod hi’n anodd iawn bod yn frwdfrydig pan fyddwch chi gartref. Mae cymaint mwy dw i eisiau ei wneud. Fel, dw i eisiau glanhau fy ystafell eto. Dw i eisiau mynd trwy fy nillad. Dw i eisiau gwneud fy ngholur. O, wn i ddim. Nawr dw i eisiau chwarae gyda fy nghi.” (19 oed) |
Gallai dod o hyd i le a thawelwch i ganolbwyntio a mynychu gwersi i ffwrdd o aelodau eraill o'r cartref fel brodyr a chwiorydd iau fod yn anodd hefyd. Roedd hyn yn arbennig o wir am rai sy'n byw mewn llety gorlawn..
| “Roedd ychydig yn anoddach oherwydd bod llawer o bethau’n tynnu sylw o gwmpas. Oherwydd ei fod mewn amgylchedd cartref, nid oedd mor dawel, ac oherwydd nad oedd yr athrawon yno i wneud i ni gyd yn dawel, ac roedd pethau eraill yn digwydd yn y tŷ ar y pryd. Fel aelodau eraill o’r teulu yn gwneud eu peth eu hunain yn yr ystafelloedd eraill a phethau felly. Felly roedd ychydig yn uwch.” (12 oed) |
Gyda llai o athrawon ar gael i gefnogi plant a phobl ifanc yn uniongyrchol, roedd y rhai oedd yn dysgu o gartref yn fwy dibynnol ar rieni. Pan nad oedd rhieni ar gael, honnodd rhai plant oed ysgol gynradd eu bod yn ei chael hi'n arbennig o anodd deall a chwblhau tasgau. Gallai hyn eu gwneud yn rhwystredig a rhoi'r gorau i'r gwaith o ganlyniad.
| “[Yn amlwg, doedd yr athrawon ddim yn gallu ei egluro’n iawn. Fel, doedden nhw ddim yn gallu ein helpu ni oherwydd nad oedden nhw yno.” (12 oed) |
Dywedwyd bod rhieni’n cael trafferth cefnogi eu plant hefyd. Er enghraifft, esboniodd un plentyn sut, ar ôl ffurfio grŵp WhatsApp gyda rhieni eraill i gael cymorth iddyn nhw gydag aseiniad anodd, roedd ei rhieni wedi derbyn neges llym gan bennaeth yr ysgol, yn mynnu y dylai plant fod yn datrys cwestiynau’n annibynnol.
| “Roedd yn anodd iawn oherwydd weithiau doedden ni ddim yn deall ac roedd cymaint o bobl mewn un dosbarth [ar-lein]… Dw i’n cofio cael fy ngorfodi ar un o’r pethau mathemateg hyn ac yna creu ein rhieni [grŵp WhatsApp ar wahân gyda rhieni] yn dweud fy mod i wedi ei chael hi’n anodd ac yna cael eu ceryddu… [gan y pennaeth] oherwydd nad oedden ni’n cael gwneud hynny.” (10 oed) |
Roedd enghreifftiau o blant a phobl ifanc a soniodd fod eu rhieni wedi cael anhawster i’w cefnogi yn eu dysgu gartref oherwydd nad oeddent yn gyfarwydd â system addysg benodol eu plentyn. Roedd hyn yn cynnwys rhieni nad Saesneg oedd eu hiaith gyntaf. Yn ogystal, soniodd rhai plant a phobl ifanc a fynychodd ysgolion Cymraeg a Gwyddeleg am gael rhieni Saesneg eu hiaith, a oedd yn ei chael hi’n anodd helpu gyda’u gwaith cartref yn y Gymraeg neu’r Wyddeleg. Myfyriodd y plant a’r bobl ifanc hyn hefyd ar yr anawsterau o ddychwelyd i’r ysgol ar ôl bod gartref yn siarad Saesneg am gyhyd.
| “Fi yw’r plentyn hynaf, ac roedd fy rhieni’n fewnfudwyr, felly ers hynny, wel, wnes i ddim fy ngeni yma ond ers i mi ddod i’r DU tua chwech oed neu beth bynnag, fe wnes i bron bopeth iddyn nhw, felly hyd yn oed yn ystod y Covid roeddwn i’n teimlo nad oedd neb yn gallu fy helpu gyda gwaith ysgol fel petawn i ar fy mhen fy hun yn y bôn. Roedd rhaid i mi ddatrys y peth yn y bôn.” (21 oed)
“Helpodd Mam fi gymaint ag y gallai, ond oherwydd fy mod i mewn ysgol Gymraeg… Felly, yr unig beth y gallai Mam fy helpu ag ef oedd Saesneg… Doeddwn i ddim yn gallu, doeddwn i ddim yn gallu cael mwy o help ganddi hi mewn gwirionedd. Oherwydd nad yw hi’n deall Cymraeg… Ac yna pan es i yn ôl i’r ysgol, cymerodd beth amser i mi ddechrau siarad Cymraeg eto oherwydd fy mod i’n siarad cymaint o Saesneg gartref.” (16 oed) |
Fodd bynnag, dylid nodi bod y rhai a gyfwelwyd hefyd wedi trafod agweddau cadarnhaol ar ddysgu gartref. Roedd rhai plant oed ysgol gynradd yn mwynhau gallu dysgu gyda rhieni, tra bod rhai oedd o oed ysgol uwchradd yn credu eu bod wedi elwa o lai o wrthdyniadau gan gyd-ddisgyblion. Trafododd rhai plant a phobl ifanc ag AAA hefyd y manteision yr oeddent yn teimlo eu bod wedi'u cael o weithio mewn amgylchedd cartref. Archwilir yr agweddau hyn yn fanylach isod, yn Galluogi dysgu yn ystod y pandemig.
| “Roeddwn i’n ei ffafrio gartref oherwydd yn yr ystafell ddosbarth mae hi braidd ddim yn gyfyng, ond mae yna lawer o blant eraill yno… [gartref] gallech chi fynd i’ch lle eich hun a chael mwy o seibiannau, oherwydd [yn yr ysgol] allwch chi ddim cymryd y cyfan i mewn ac yna, mae’n debyg, o, gadewch i ni symud i’r wers nesaf nawr, mewn dwy eiliad… Gartref roedd yn well… oherwydd yna dydy’r cyfan ddim wedi’i gymysgu yn eich ymennydd, yr holl bethau, y cyfan ar unwaith. Ond pan fyddwch chi gartref, yna… gall eich pen ei gymryd i mewn, ie.” (11 oed) |
Profiadau o addysgu a dysgu ar-lein
Wrth i ddysgu o bell drwy adnoddau digidol a gwersi ar-lein ddod yn norm drwy gydol y pandemig, roedd agweddau plant a phobl ifanc tuag at y gwersi hyn i’w gweld yn newid dros amser. Trafododd y rhai a gyfwelwyd sut, yn enwedig yn gynnar, roedd gwersi ar-lein yn llawer llai heriol na dosbarthiadau wyneb yn wyneb. Yn y cam cychwynnol hwn, roeddent fel arfer yn mwynhau’r agwedd hon ohonynt oherwydd eu bod yn teimlo’n fwy hamddenol, a llai o dan bwysau neu atebolrwydd. Heriau i ddysgu Mae'r adran hon yn ystyried, yn fanylach, brofiadau amrywiol y plant hynny oedd yn brin o adnoddau neu a oedd ag anghenion penodol.
Roedd adroddiadau am wersi ar-lein wrth i'r pandemig fynd rhagddo yn fwy negyddol, gan amlygu rhwystredigaeth, diflastod, a chanfyddiadau gan y rhai a gyfwelwyd nad oeddent yn dysgu mor effeithiol o'i gymharu â bod yn yr ysgol.
Adroddodd plant a phobl ifanc, o'i gymharu â dosbarthiadau wyneb yn wyneb, fod gwersi ar-lein yn llawer llai strwythuredig ac yn darparu llai o ffyrdd i athrawon fonitro presenoldeb ac ymgysylltiad. Dywedwyd bod hyn yn ei gwneud hi'n haws osgoi talu sylw heb wynebu canlyniadau. Teimlwyd bod gwersi'n "llwmog", "araf", "di-bwynt" ac "anhrefnus". Yn ystod gwersi ar-lein, gallai pobl ifanc yn aml adael eu camerâu i ffwrdd, mud eu hunain, a diddanu eu hunain gyda gemau fideo neu bethau eraill sy'n tynnu eu sylw. Teimlwyd bod lefel rheolaeth athrawon dros y dosbarth, a'u gallu i ddisgyblu disgyblion, yn gyfyngedig.
O'r herwydd, dywedwyd bod gwersi ar-lein yn destun datgysylltiad eang a sgrinio lluosog (defnyddio mwy nag un ddyfais sgrin ar yr un pryd), a theimlai plant a phobl ifanc fod hyn yn ei gwneud hi'n anodd eu cymryd o ddifrif. Disgrifiodd y rhai mor ifanc â phump oed ar y pryd gyd-ddisgyblion yn tarfu ar wersi trwy siarad yn ôl ag athrawon, gwneud synau a bod yn anghwrtais yn y swyddogaeth sgwrsio.
| “Mae yna beth sgwrsio fel hyn lle gallech chi wneud sylwadau a phethau felly ac yna byddai rhywun yn dweud wrth yr athro am gau ei geg… roedd rhywun yn bod yn wirion ac roedden nhw fel o, roedd y cynorthwyydd addysgu [yn eu ceryddu nhw] ac yna byddai rhywun yn rhoi yn y sgwrs, 'o, caewch eich geg!'” (11 oed)
“Gan ei fod ar yr un cyfrifiadur, gallwn i chwarae Minecraft [yn ystod gwersi ar-lein] ac yna… pe bawn i’n troi fy nghamera ymlaen, ni fyddai’n edrych fel fy mod i’n gwneud unrhyw beth tebyg i chwarae’r gêm.” (12 oed) “Felly dw i’n meddwl ein bod ni ar-lein am chwe wythnos. Doedd neb yn gwneud y gwaith – oherwydd bydden ni’n diffodd ein camerâu, yn mynd ar fud ac yn chwarae gemau.” (14 oed) “Roedd y cyfan ar-lein a doedd neb yn mynd, doedd neb yn defnyddio eu camerâu na’u meicroffonau ac roedd yn rhyfedd iawn, mor rhyfedd… doedd e ddim yn ysgogiadol, fel beth yw’r pwynt. Felly wnes i ddim llawer yno.” (22 oed) |
Disgrifiodd plant a phobl ifanc eu bod yn ei chael hi'n anodd dysgu o wersi ar-lein neu eu mwynhau, neu ddilyn cyfarwyddiadau, a bod yr anawsterau hyn yn arwain at "wastraff amser". Agweddau allweddol ar hyn oedd aflonyddwch, amharodrwydd disgyblion i ateb cwestiynau mewn lleoliad ar-lein (oherwydd cywilydd, teimlo'n swil neu geisio ffitio i mewn) a phroblemau technegol neu weithredol yn ystod gwersi. Dywedwyd bod gwersi ar-lein yn ei gwneud hi'n anodd iddynt dderbyn cyfarwyddiadau a chefnogaeth effeithiol yn ystod y wers gan athrawon. Er enghraifft, disgrifiodd un person ifanc sut roeddent yn teimlo bod eu hathrawon yn treulio'r rhan fwyaf o amser y wers yn derbyn disgyblion, yn ceisio rhannu cynnwys ac yn rheoli ymddygiad drwg.
| “Rhai o’r athrawon hŷn, doedden nhw ddim mor gyfarwydd â’r dechnoleg. Felly byddai’n rhaid iddyn nhw gymryd yr 20 munud cyntaf o’r wers yn gosod yr holl bethau. Ac yna erbyn hynny byddai gennym ni lai o amser dysgu. Byddai problemau gyda nhw, fel rhoi’r PowerPoints i fyny neu atodi’r gwaith.” (18 oed)
“Roedd y dysgu ar-lein yn erchyll, o’r athrawon ddim yn gwybod sut i ddefnyddio Zoom, rwy’n teimlo bod diffyg hyfforddiant yno… [i] fyfyrwyr eraill yn gwahodd eu ffrindiau o ysgolion eraill a dosbarthiadau eraill gyda’r ddolen, ac ni chawsant byth drafferth ohono… byddai myfyrwyr yn rhegi neu beth bynnag… roedd y peth ar-lein cyfan hwn yn effeithio’n fawr ar fy nysgu, oherwydd roedd dosbarth awr o awr o ddysgu yn 20 munud o addysgu a thua 40 munud o lol a sefydlu.” (17 oed) “[Roedd y gwersi] yn ddiflas iawn, doedd pawb ddim yn talu sylw go iawn… Roeddwn i’n dal i roi fy sbectol haul ymlaen pan oeddwn i’n ifanc [esboniodd rhiant fod hyn oherwydd ei fod yn swil].” (10 oed) “[Y] peth drwg [oedd] nad oeddwn i’n gallu gofyn i rywun am help yn gyflym. Byddai fy mam yn hoffi ceisio fy annog i ddatrys y broblem ar fy mhen fy hun. Fel petawn i yn yr ysgol, byddwn i’n dweud ‘allwch chi helpu os gwelwch yn dda?’” (11 oed) “Mae [dysgu ar-lein] yn cymryd mwy o amser i mi brosesu pethau felly pan wnaethon nhw roi’r gwaith allan roeddwn i eisoes wedi bod yn edrych arno, fel, beth ar y ddaear sydd raid i mi ei wneud ac yna mae’n rhaid i mi ofyn i’r athro. Yn amlwg dydych chi ddim yn gwybod fy mod i eisiau siarad felly mae’n rhaid i mi geisio cael fy llais i’w glywed gan yr holl dri deg o bobl eraill hyn gyda’r adleisiau… erbyn i mi, rywsut, ei ddarganfod bydden nhw fel, iawn, ewch i’ch gwers nesaf nawr.” (16 oed) |
Roedd rhai plant a phobl ifanc yn credu bod ansawdd gwersi yn ystod dysgu o bell yn llawer mwy dibynnol ar addasrwydd a gwybodaeth dechnegol pob athro nag yr oedd wedi bod yn flaenorol. Sylwasant ar fwy o amrywiad yn ansawdd gwersi o ganlyniad.
| “Roedd rhai athrawon yn well nag eraill yn mynd trwy bethau ar-lein, doedd yr athrawon hŷn ddim yn gwybod beth oedden nhw'n ei wneud mewn gwirionedd.” (16 oed) |
Fodd bynnag, myfyriodd un person a gyfwelwyd hefyd fod gweld ei athrawon yn cael trafferth yn gwneud i'w athrawon ymddangos yn fwy perthnasol ac yn ei annog i wneud mwy o ymdrech i ddysgu o ganlyniad.
| “Ers mynd yn ôl, rydw i wedi gweld fy athrawon fel pobl go iawn… Hefyd, maen nhw hefyd yn cael eu heffeithio, cymaint â fi, felly, wrth gwrs, dydw i ddim am ddweud fy mod i wedi gwneud ffrindiau gyda nhw oherwydd nad oeddwn i, ond roeddwn i'n llawer mwy cyfeillgar gyda nhw… Ac wyddoch chi, unwaith i mi ei fwynhau'n fwy, roeddwn i'n gallu dysgu'n well ac rydw i'n eistedd yn eithaf da nawr.” (16 oed) |
Disgrifiodd plant a phobl ifanc hefyd broblemau technegol gyda llwyfannau dysgu a oedd yn effeithio ar ddysgu ar-lein. Roedd y rhain yn cynnwys anawsterau wrth gael mynediad at wasanaethau a gwersi rhithwir, a methu â chyflwyno gwaith cartref ar apiau. Y plant yr oedd yn ymddangos eu bod wedi cael eu heffeithio fwyaf gan y problemau hyn oedd y rhai ar ddiwedd yr ysgol gynradd neu ddechrau'r ysgol uwchradd yn ystod y pandemig. Efallai bod hyn oherwydd lefelau is o hyder a phrofiad ymhlith plant iau wrth ddefnyddio technoleg ar gyfer dysgu, yn ogystal â pharatoad a hyfforddiant athrawon mwy cyfyngedig wrth ddefnyddio'r llwyfannau hyn gyda'r grwpiau oedran hyn.
| “Roedd gen i waith ysgol. A dweud y gwir, wnes i ddim llawer… Dw i’n meddwl bod rhywbeth fel yr hwb ac rydych chi’n hoffi mynd arno, ond allwn i byth fewngofnodi a byddem ni’n ffonio fy athro i geisio datrys y peth, rhoddais y gorau iddi a’i wneud ar bapur dw i’n cofio.” (14 oed)
“Ac, fel, rhai pobl, doeddech chi ddim yn gallu ymuno oherwydd, fel, roedd y codau'n anghywir felly roedd 'na lawer o broblemau gydag e. Ond roedd yn llawer anoddach oherwydd doedd gennych chi ddim rhywun o'ch blaen yn eich dysgu chi mewn gwirionedd.” (15 oed) |
O ganlyniad i'r profiadau a drafodwyd uchod, roedd yn ymddangos bod cymryd gwersi ar-lein yn lleihau ymgysylltiad plant a phobl ifanc â dysgu ac yn annog rhai i golli gwersi ar-lein hyd yn oed. Teimlai'r rhai a gyfwelwyd fod hyn yn digwydd oherwydd rhwystredigaeth, gwybod nad oedd cyfoedion eraill yn cymryd rhan, a theimlad y gallent "ddianc rhag ofn".
| “Byddai gennym ni wers am 8yb ac yna byddai fel, o, rydyn ni'n ei wneud ar-lein. Felly byddaf yn aros yn y gwely ac yn ei wneud. Ac rydw i, fel, yn cwympo i gysgu. Ac yna rydych chi'n meddwl, o na, rydw i wedi colli'r gwaith. Ac yna rydych chi'n meddwl, iawn, byddaf yn dal i fyny yn hwyrach. Ac yna dydych chi byth yn dal i fyny. Ac rydych chi'n ofni mynd i mewn i'r wers oherwydd eich bod chi'n meddwl, o na, rydw i ddim wedi gwneud y gwaith.” (19 oed) |
Soniodd plant a phobl ifanc am effeithiau negyddol tymor hwy yr oeddent yn teimlo oedd yn ganlyniad dysgu ar-lein. Trafododd y rhai a oedd wedi bod ar ddechrau'r ysgol uwchradd yn ystod y pandemig eu bod yn teimlo nad oedd ganddynt wybodaeth am "y pethau sylfaenol", yn enwedig mewn Mathemateg a phynciau Gwyddoniaeth, Technoleg, Peirianneg a Mathemateg (STEM) eraill, o ganlyniad i gyfuniad o ddysgu ar-lein o ansawdd gwaeth a'u datgysylltiad eu hunain. Y rhai a oedd yn sefyll eu TGAU/Nat 519 trafododd arholiadau yn 2023 neu 2024 ddod yn fwyfwy ymwybodol o effeithiau llai o gyfleoedd dysgu ar eu parodrwydd a'u canlyniadau neu teimlent ei bod yn "annheg" gorfod sefyll arholiadau ar ôl i'w dysgu gael ei amharu.
- 19 Mae NAT 5 yn cyfeirio at Gymwysterau Cenedlaethol 5 yn yr Alban. Yn fras, mae cyrsiau Cenedlaethol 5 yn cael eu dilyn mewn ysgolion uwchradd (S4-S6) ac mewn colegau addysg bellach. https://www.sqa.org.uk/sqa/97077.html
- 20 Mae SATs yn sefyll am Brofion Asesu Safonol. Asesiadau sy'n mesur cyflawniad addysgol plant ym mlynyddoedd 2 a 6 yw SATs ac fe'u gweinyddir gan ysgolion cynradd. Nod SATs yw barnu lefel academaidd ysgol a'u dwyn i gyfrif am gyflawniad eu disgyblion a'r cynnydd maen nhw'n ei wneud.
| “Mae fel dysgu lluosi i blentyn pan nad ydyn nhw hyd yn oed yn gwybod beth yw rhif. Mae fel bod angen i chi ddeall y pethau sylfaenol i ddysgu wedyn, wyddoch chi.” (17 oed)
“Felly, rwy'n teimlo fel addysg serch hynny, er fy mod i ym mlwyddyn 10 yn amlwg nawr, mae wedi bod yn dair, pedair blynedd, rwy'n teimlo fel… mae'n dal i gyd yn cysylltu'n ôl â'r hyn y gallwn i fod wedi'i wneud mwy ym mlwyddyn saith, oherwydd roedd blwyddyn saith yn hanfodol a blwyddyn chwech, hyd yn oed yn ystod arholiadau SATs20, doedd dim cynnwys [newydd] [yn ystod y cyfnod clo].” (15 oed) “Roedd yn ofnadwy. Dw i’n fwy o berson sy’n [hoffi] eistedd o flaen rhywun a gofyn mwy o gwestiynau… mwy o ddysgwr ymarferol, dydw i. Roeddwn i’n dal ym mlwyddyn naw a blwyddyn wyth… felly wnaeth e ddim llawer o ddifrod. Ond hyd yn oed nawr, wrth wneud fy TGAU [maen nhw’n dweud]… ‘o edrychwch chi, dysgais chi am hyn ym mlwyddyn naw’ ac rydw i fel ‘na, na wnes i ddim’.” (15 oed) “Y llynedd roedd damwain car oherwydd, llywodraeth Lloegr… wnaethon nhw ddim addasu dysgu unrhyw blant, dim ystyriaeth i… sut yr effeithiwyd yn wael ar ein dysgu, fel sut arhosodd ein meddylfryd [tuag at arholiadau] o dan ddwy flynedd. Ni chawsom unrhyw fath o brofiad, disgwyliad, paratoad [ar gyfer] Lefel A.” (19 oed) “Dw i’n cofio’r flwyddyn gyntaf pan gyhoeddon nhw y byddai’r cynlluniau marcio ar gyfer yr holl bapurau’n haws i’r bobl [hŷn na ni] ac yna pan wnaethon nhw ryddhau’r cynlluniau marcio i ni, pan oedd yn rhaid i ni wneud arholiadau, roeddech chi fel, wel, dydy hynny ddim yn deg oherwydd fe gollon ni’r un faint o bethau ag y maen nhw wedi’u colli. Felly, roedd bron yn ymdeimlad o ffafriaeth i bobl sydd eisoes wedi gwneud eu harholiadau.” (17 oed) |
Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc hefyd eu bod wedi rhoi’r gorau i addysg oherwydd problemau gyda chymhelliant a syrthio ar ei hôl hi yn ystod y pandemig. I blant a phobl ifanc eraill, dywedwyd bod y profiadau dysgu negyddol hyn yn dylanwadu ar benderfyniadau pwysig mewn bywyd. Er enghraifft, penderfynodd un person ifanc beidio â mynd i’r brifysgol oherwydd ei brofiad negyddol o ddysgu ar-lein yn ystod coleg chweched dosbarth.
| “Fe wnes i adael yr ysgol yn y diwedd felly wnes i ddim cael fy… Lefel A go iawn oherwydd erbyn hynny dyna pryd ges i fy swydd mewn gwirionedd, ac rwy'n dal ynddi nawr. Dw i'n meddwl fy mod i, wyddoch chi, wedi cael blas ar ennill arian bryd hynny felly roeddwn i fel, iawn, 'Dw i'n meddwl y byddai'n well gen i fynd i'r byd gwaith.' Yn amlwg, yn 17 oed roeddwn i'n meddwl bod hynny'n syniad gwych ond nawr wrth edrych yn ôl, dw i'n meddwl y byddwn i wedi cael fy Lefel A ac efallai mynd i'r brifysgol neu beidio â gwneud hynny o reidrwydd ond efallai aros ym myd addysg… Dw i'n meddwl y byddwn i wedi gwneud hynny oni bai am Covid.” (20 oed)
“Mae Mam wedi cael dirwy gan y llys o hyd am i ni beidio â mynd i’r ysgol, doeddwn i ddim yn gallu canolbwyntio yn yr ysgol [ar ôl i mi fynd yn ôl], roeddwn i bob amser eisiau mynd ar fy ffôn, [roeddwn i] yn dadlau gyda’r athrawon… Fe wnes i adael yr ysgol ar ôl hanner blwyddyn, es i flwyddyn 11, doeddwn i ddim yn gallu canolbwyntio, deall yr ysgol… Dw i’n teimlo pe na bai Covid wedi digwydd byddwn i wedi bod yn berson gwahanol… Ddylen nhw ddim cau’r ysgolion a gwneud dysgu gartref, oherwydd pan fyddwch chi gartref, mae’n llawer gwahanol, does gennych chi ddim athro yno i’ch helpu chi.” (18 oed) “Gan fod gartref llawer a bod ar-lein, newidiodd hynny fy meddwl am fynd i’r brifysgol hefyd. Oherwydd roedd yn rhywbeth a – hynny yw, roeddwn i’n ystyried y ddau opsiwn: mynd i’r brifysgol; cael swydd. Ond erbyn diwedd y coleg roeddwn i’n meddwl ‘Dydw i ddim eisiau mynd i’r brifysgol.’ Oherwydd byddwn i’n talu’r holl arian hwnnw pan nad oes gen i fy nghalon wedi’i gosod ar unrhyw beth. Ac dydych chi ddim yn gwybod a ydych chi’n mynd i dalu i fod yn eistedd ar fath o Zoom, galwadau Skype drwy’r dydd. Felly nid oedd yn rhywbeth y penderfynais fy mod i eisiau ei wneud. Felly rwy’n credu bod hynny wedi effeithio, fel rwy’n ei ddweud, ar fy llwybr mewn bywyd, oherwydd fe wnaeth fy atal rhag bod eisiau gwneud hynny.” (20 oed) |
Heriau i ddysgu
Isod, rydym yn archwilio'n fanylach yr heriau a wnaeth ddysgu'n anoddach i'r rhai a gyfwelwyd, gan ganolbwyntio ar y rhai a oedd yn ymddangos yn cael mwy o drafferth na'u cyfoedion: y rhai ag adnoddau cyfyngedig, a'r rhai ag anghenion ac amgylchiadau penodol. Rydym yn trafod heriau sy'n cynrychioli fersiynau eithafol o'r rhai y mae plant a phobl ifanc yn eu hwynebu'n ehangach megis anawsterau canolbwyntio, addasu i wersi ar-lein, a gweithio mewn amgylchedd cartref, yn ogystal ag anawsterau unigryw, gan gynnwys diffyg mynediad at ddyfais bersonol neu gefnogaeth annigonol i'r rhai ag AAA.
Heriau dysgu oherwydd adnoddau cyfyngedig
Dangosodd trafodaethau gyda phlant a phobl ifanc y gallai cynnydd dysgu ac ymgysylltiad gael ei amharu ymhellach i'r rhai nad oedd ganddynt fynediad rheolaidd at ddyfeisiau ar gyfer gwaith ysgol na chysylltiad rhyngrwyd dibynadwy. Dangosodd yr ymatebion y gallai a oedd gan blant a phobl ifanc fynediad at y dyfeisiau hyn arwain at brofiadau gwahanol iawn. Gallai'r rhai â mynediad at ddyfeisiau priodol ganfod bod dysgu o bell ac ar-lein yn "hawdd" neu'n "ddiflas" tra gallai'r rhai hebddynt ganfod bod hyn yn "anodd" ac yn "destun straen". Tynnodd y rhai mewn gwahanol gamau o addysg sylw hefyd at heriau penodol sy'n gysylltiedig â mynediad cyfyngedig at ddyfeisiau, fel methu â chwblhau a chyflwyno gwaith cartref digidol neu ymuno â darlithoedd prifysgol yn gyfforddus.
Adroddodd plant a phobl ifanc sut roedd gliniadur neu gyfrifiadur bwrdd gwaith yn ddyfais bwysicaf i ganiatáu iddynt barhau i ddysgu. Roedd y rhain yn cynnig sgriniau mwy na dyfeisiau eraill, gwell cydnawsedd â meddalwedd ysgolion a bysellfwrdd a llygoden neu bad cyffwrdd ar wahân ar gyfer llywio. Soniodd rhai plant a phobl ifanc hefyd eu bod yn teimlo'n fwy "canolbwyntiedig" ar gyfrifiadur na dyfeisiau eraill. Roedd rhai plant a'u rhieni, yn enwedig y rhai o oedran ysgol gynradd, hefyd yn elwa o argraffydd wrth i ysgolion ofyn iddynt argraffu a chwblhau taflenni gwaith. Gan fod y rhan fwyaf o'r gwaith i'w weld yn cael ei gwblhau ar daflenni gwaith, llyfrau gwaith neu ar-lein, derbyniwyd adborth cyfyngedig ynghylch adnoddau fel gwerslyfrau neu ddeunyddiau dysgu eraill.
Cyfrannodd amrywiaeth o gyd-destunau at blant a phobl ifanc yn cael mynediad mwy cyfyngedig at ddyfeisiau. Nododd plant oed ysgol gynradd a'u rhieni fod plant iau yn llai tebygol o fod â'u dyfeisiau eu hunain neu eu bod eisoes wedi arfer rhannu ag aelodau'r teulu pan oedd angen. I blant a phobl ifanc eraill, roedd yn ymddangos bod ffactorau fel lefel amddifadedd wedi chwarae rhan, ochr yn ochr ag amrywiaeth o amgylchiadau unigol gwahanol.
Yn y sefyllfaoedd mwyaf eithafol, disgrifiodd plant a phobl ifanc sut nad oedd ganddyn nhw hyd yn oed fynediad at ddyfais a rennir na chysylltiad rhyngrwyd dibynadwy. Roedd y plant a'r bobl ifanc hyn yn tueddu i fod o deuluoedd incwm is. Er enghraifft, roedd rhaid i un plentyn a oedd yn derbyn prydau ysgol am ddim, a oedd wedi bod yn yr ysgol gynradd ac heb liniadur, gael deunydd printiedig ar sleidiau PowerPoint o'i hysgol ac nid oedd yn gallu ymuno â gwersi ar-lein. O ganlyniad, dywedodd ei bod wedi colli llawer o waith ysgol, a sylweddoli pa mor bell yr oedd hi ar ei hôl hi o gymharu ag eraill pan ddychwelodd i'r ysgol ac yn cael trafferth gyda gwersi a phrofion.
| “Yn sydyn roedd yn rhaid i ni roi’r gorau i fynd i’r ysgol, ac roedd yn rhaid i ni ddechrau dysgu ar-lein, ond allwn i ddim dysgu ar-lein oherwydd nad oedd gen i’r offer cywir i’w gyrchu. Felly anfonodd yr ysgol daflenni gwaith printiedig ataf, ond roedd y gwaith yn ddryslyd iawn oherwydd nad oedd neb yno i’m tywys drwyddo na’m helpu ag ef.” (13 oed) |
Mae ymatebion gan blant a phobl ifanc yn dangos bod darpariaeth dyfeisiau ysgolion yn anghyson a bod hyn wedi cyfrannu at wneud dysgu ar-lein yn arbennig o heriol. Soniodd y rhai a gyfwelwyd fod ysgolion yn rhoi gliniaduron iddynt neu'n rhoi'r arian i'w rhieni brynu un. Fodd bynnag, hyd yn oed pan ddigwyddodd hyn, weithiau nid oedd dyfeisiau ar gael neu ni ellid gofyn amdanynt tan yr ail gyfnod clo.
| “Doedd gen i ddim gliniadur [ym mlwyddyn 7] ac yna ym mlwyddyn 8, dwi’n meddwl mai 2021 oedd hi, rhoddodd fy ysgol liniaduron allan… Roedd gen i gyfrifiadur… ond mae’n eithaf hen ac nid oedd yn gweithio mewn gwirionedd felly doeddwn i ddim yn gallu gwneud rhywfaint o’r gwaith beth bynnag. A dyna hefyd oedd fy mam yn ei ddefnyddio i weithio.” (15 oed) |
Roedd un person ifanc a oedd yn cael prydau ysgol am ddim wedi bod yn ddibynnol ar ddyfeisiau ysgol i gwblhau gwaith cyn y pandemig, a dim ond yn ystod yr ail gyfnod clo y darganfu ei bod hi'n gallu gwneud cais am ddyfais a ariennir yn seiliedig ar ei hamgylchiadau.
| “Rydw i wastad wedi defnyddio, fel, y cyfrifiaduron yn y coleg ac yn yr ysgol… Roeddwn i’n defnyddio fy ffôn [ar gyfer dysgu] drwy gydol tymor yr haf… [erbyn yr amser] i mi gael [gliniadur] wedi’i ariannu roeddwn i ar fy niploma sylfaen… os oeddech chi’n union ar yr un meini prawf â phrydau ysgol am ddim, gallech chi gael gliniadur am ddim.” (21 oed) |
Disgrifiodd person ifanc arall sut roedd diffyg mynediad digidol yn golygu nad oedd hi'n gallu derbyn diweddariadau na chael cefnogaeth gan yr ysgol. Yn y pen draw, prynodd liniadur gyda'i harian ei hun. Roedd hi'n rhwystredig ar ôl dychwelyd i'r ysgol a sylweddoli bod rhai cyfoedion wedi cael gliniadur.
| “Yna roedd rhaid i mi addasu i ddysgu o adref. Gofynnais am y pethau papur oherwydd nad oedd gen i ffordd o wneud cyfarfodydd Teams, roeddwn i'n cael trafferth mawr oherwydd unrhyw beth nad oeddwn i'n ei ddeall, allwn i ddim estyn allan, allwn i ddim gofyn am help [ar-lein], roedd disgwyl i mi wybod beth oedd yn digwydd yn barod… Prynais liniadur ar y pwynt hwnnw [ar gyfer yr ysgol] gyda'r arian a gefais ar gyfer fy mhen-blwydd… felly cyn gynted ag y cefais hwnnw, roeddwn i fel, 'beth sy'n digwydd?'… pan nad oeddwn i'n gwneud gwaith ysgol, byddwn i fel gwirio'r newyddion… [Roeddwn i'n teimlo] bod yn rhaid i mi aros yn y ddolen, rhaid i mi aros yn gyfredol…. Rhoddwyd gliniaduron i rai disgyblion, ond dim ond fel ychydig iawn o fyfyrwyr, ac fel myfyrwyr a oedd fel arfer fel plant mwy direidus, byddai'n rhaid iddyn nhw naill ai fynd i'r ysgol yn ystod y cyfnod clo neu bydden nhw'n cael gliniadur. Ond doeddwn i ddim yn gwybod bod hynny'n beth tan ar ôl y cyfnod clo a dechreuais ddod yn ffrindiau gyda rhai pobl eraill o fy ysgol… doedd e ddim yn deg.” (18 oed) |
Disgrifiodd plant a phobl ifanc â mynediad cyfyngedig at ddyfeisiau – a’u rhieni – geisio dod o hyd i ffyrdd o helpu i barhau i ddysgu. Er enghraifft, trafododd rhai o’r rhai a gyfwelwyd fenthyca o ddyfais neu rannu dyfais gyda rhieni neu frodyr a chwiorydd, fel gliniadur neu gyfrifiadur bwrdd gwaith, ond hefyd ffonau clyfar a thabledi. Dywedwyd bod hyn yn fwy heriol i’r rhai â brodyr a chwiorydd a oedd hefyd angen defnyddio dyfeisiau a’r rhyngrwyd ar gyfer gwaith ysgol.
| “Doedd gennym ni ddim cymaint o ddyfeisiau i’w rhoi o gwmpas oherwydd yn amlwg roedd fy mrawd hefyd angen dyfais a Wi-Fi a phopeth, dw i’n teimlo… dylen nhw fod wedi rhoi fel, ysgolion hyd yn oed y gallen nhw eu rhoi i ni… gliniaduron neu unrhyw beth. Oherwydd dychmygwch fod gan riant bump o blant, sut maen nhw’n mynd i gael pum dyfais i’w rhoi o gwmpas? A hefyd, gofynnon nhw i ni roi ein camera ymlaen… efallai nad yw’r camera’n gweithio, ac roedd yn gymaint o gur pen a phopeth i’m rhieni yn enwedig, oherwydd roedd yn rhaid iddyn nhw ei ddatrys, ble i gael dyfeisiau ychwanegol o… roedd yn rhaid i ni ei fenthyg gan fy modryb ac roedd fel nad oedden ni wir, ni ddylen ni orfod benthyg dyfeisiau dim ond oherwydd rhywbeth fel [y pandemig] nad yw’n normal mewn gwirionedd, fel y dylen ni fod wedi rhoi rhywbeth i ni mewn gwirionedd.” (15 oed) |
Trafododd y rhai a oedd yn defnyddio dyfeisiau heblaw cyfrifiadur heriau dysgu a oedd yn ddigalon ac yn arwain at rwystrau. Er enghraifft, disgrifiodd plant a phobl ifanc ar ffonau clyfar beidio â gallu gweld y swyddogaeth sgwrsio yn ystod gwersi ar-lein ac roedd y rhai a oedd yn defnyddio tabledi yn cael trafferth gyda phroblemau cydnawsedd. Ymddengys bod y rhain yn arwain at heriau tymor hwy a cheisiodd plant a phobl ifanc ddal i fyny â chyd-ddisgyblion.
| “Roeddwn i’n gweithio ar fy iPad bach ond roedd e’n un braidd yn rhad felly doedd e ddim yn dda iawn ac roedd e’n llawn namau, felly ges i liniadur, ac yna rhannais hwnnw gyda fy chwaer.” (13 oed)
“[Ar y dechrau] roeddwn i’n defnyddio ffôn fy mam yn unig. Roedd ychydig yn anoddach. Oherwydd allwn i ddim aros yn y gwely na dim byd; roedd rhaid i mi fod i lawr y grisiau yn defnyddio ei ffôn hi. [Felly’n ddiweddarach] cefais gynnig gliniadur am ddim, a gymerais i. Ac fe helpodd hynny lawer iawn.” (15 oed) |
Profwyd heriau tebyg gan bobl ifanc mewn cyd-destun addysg bellach neu uwch. Disgrifiodd un person ifanc a oedd yn cwblhau ei diploma sylfaen hyn fel cyfnod “blinedig” lle roedd angen iddi dreulio rhwng chwech ac wyth awr ar ei ffôn clyfar yn dysgu ei chwrs yn weithredol.
| “Rhai dyddiau byddai’n bedwar diwrnod o ddarlithoedd yn olynol, fel, i gyd yn y bore ac yna’r prynhawn cyfan ac roedd yn union fel – ie. Doedd e ddim yn hwyl… Fyddai pethau ddim yn gweithio’n iawn, byddai’r athro’n ceisio rhannu ei sgrin; fyddai e ddim yn ymddangos yn iawn ar fy ffôn. Ac ie. Roedd yn ffordd anodd ac amhroffesiynol iawn o weithio, dw i’n meddwl. Felly roeddwn i’n bendant yn cael trafferth dod o hyd i’r ysgogiad i barhau ag e.” (22 oed) |
Roedd rhai plant a phobl ifanc hefyd yn ei chael hi'n anodd astudio gartref pan nad oedd digon o le i weithio, yn enwedig y rhai sy'n byw mewn llety gorlawnEffeithiodd hyn ar eu gallu i gadw i fyny â gwaith ysgol a mynychu gwersi ar-lein. Roedd rhai yn ymwybodol eu bod yn wynebu heriau nad oedd eu cyfoedion yn eu hwynebu, ac roedd hyn yn gwneud iddynt deimlo'n waeth am eu sefyllfa.
| “O ran astudio ar gyfer TGAU a phethau fel hyn, roedd y lle’n gyfyngedig iawn… Dw i’n meddwl, roeddwn i’n dal i allu gorffen yr arholiadau a phethau fel hyn ond nid dyna’r pwynt mewn gwirionedd. Dim ond y profiad o fod yno a gweld pobl yn yr ysgol oedd, wyddoch chi, efallai wedi cael amgylchedd cartref gwell. Ac, fel, doeddwn i ddim yn edrych arnyn nhw mewn ffordd, fel, wyddoch chi, yn genfigennus nac unrhyw beth – wrth gwrs ddim – ond mae fel petawn i eisiau cael hynny hefyd.” (22 oed)
“Dim ond un bwrdd oedd gennym ni, fel bwrdd da. Felly roedd hi’n anodd iawn cydbwyso pwy allai gael bwrdd a phwy allai fynd i’r llawr a gweithio.” (15 oed) |
23 Mae disgrifiadau o anghenion addysgol arbennig unigolion ar ôl dyfyniadau yn adlewyrchu anghenion a nodweddion fel y'u hadroddwyd gan blant a phobl ifanc a'u rhieni. Felly, mae hyn yn cwmpasu anghenion addysgol arbennig a ddiagnosiwyd, a aseswyd ac a amheuir.
Heriau dysgu oherwydd anghenion ac amgylchiadau penodol
Nododd cyfweliadau â phlant a phobl ifanc amrywiaeth o anghenion ac amgylchiadau penodol a gyfrannodd at iddynt wynebu heriau dysgu ychwanegol o'u cymharu â chyfoedion. Roedd hyn yn cynnwys rhai o'r rhai a gyfwelwyd ag AAA a phlant a phobl ifanc ag anableddau corfforol. Trafodir y ffactorau a helpodd i liniaru'r heriau hyn yn y Galluogi dysgu yn ystod yr adran pandemig, isod.
Plant a phobl ifanc ag AAA a disgrifiodd eu rhieni sut y cafodd eu profiad dysgu ei amharu ymhellach o'i gymharu â chyfoedion o'u hoedran heb AAA. Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd faint o'r gefnogaeth ffurfiol yr oeddent yn ei derbyn cyn y pandemig a amharwyd pan gaeodd ysgolion ar gyfer dysgu wyneb yn wyneb, gan gynnwys i'r rhai a aeth i ysgolion arbennig.21Roedd hyn yn cynnwys cael staff cymorth AAA22, Cydlynwyr Anghenion Addysgol Arbennig (SENCOs) a thiwtora grwpiau bach ychwanegol.
Disgrifiodd plant a phobl ifanc golli’r cymorth a’r gefnogaeth yr oeddent yn arfer eu derbyn cyn y pandemig gan eu gweithiwr cymorth neu eu Cydlynydd Anghenion Addysgol Arbennig (SENCO) ac roeddent yn ei chael hi’n anodd dysgu neu ganolbwyntio hebddyn nhw. Roeddent yn teimlo fel pe baent wedi cael eu gadael ar eu pennau eu hunain i geisio gwneud gwaith heb y gefnogaeth neu’r cymhelliant ychwanegol yr oeddent wedi arfer ag ef.
- 21 Dyma'r term cyffredin a ddefnyddir ledled y DU, ond dylid ei ddeall hefyd i gyfeirio at ysgolion Darpariaeth Amgen, gweler https://www.gov.uk/types-of-school
22 Defnyddir y term hwn i gyfeirio at y rhai a fyddai'n gweithio'n uniongyrchol gyda phlant a phobl ifanc yn yr ystafell ddosbarth (megis cynorthwywyr addysgu AAA) a'r rhai y byddai eu rôl yn cwmpasu cwmpas ehangach (Gweithwyr Cymorth AAA). - 23 Mae disgrifiadau o anghenion addysgol arbennig unigolion ar ôl dyfyniadau yn adlewyrchu anghenion a nodweddion fel y'u hadroddwyd gan blant a phobl ifanc a'u rhieni. Felly, mae hyn yn cwmpasu anghenion addysgol arbennig a ddiagnosiwyd, a aseswyd ac a amheuir.
| “Roedd gen i lawer o athrawon un-i-un, ac rwy'n credu fy mod i'n sydyn gartref ar sgrin, ac roedd yn anodd oherwydd yn sydyn doedd gen i ddim y cymorth hwnnw mwyach… Doeddwn i ddim yn ei hoffi. Byddwn i wedi bod wrth fy modd yn yr ystafell ddosbarth. Doeddwn i ddim yn gwneud llawer o waith mewn gwirionedd.” (17 oed, dyslecsia, dyspracsia, ADHD, oedi datblygiadol byd-eang)23
“Dysgaist lawer mwy pan oeddech chi yn yr ystafell ddosbarth gyda’ch athro arbennig yn eich helpu chi… Wnaeth yr athrawon ddim helpu o gwbl [ar-lein] oherwydd fe wnaethon nhw ddweud wrthych chi am wneud y gwaith ac yna gadael a gwneud i chi fynd i’w wneud… doedd yr athro arbennig ddim yno i’m cymell.” (17 oed, dyslecsia, dyspracsia, ADHD) |
Yn nodweddiadol, roedd rhieni'n nodi eu bod yn teimlo'n ddi-gymorth oherwydd colli'r cyswllt a'r cyfathrebu rheolaidd â staff a fyddai fel arfer wedi cefnogi'r rhai ag AAA cyn y pandemig. Disgrifiodd rhai rhieni feddwl bod angen iddynt ddarparu'r gefnogaeth ddysgu hon eu hunain, gyda rhai'n nodi nad oedd ysgol eu plentyn yn darparu unrhyw ddarpariaeth ddysgu ar-lein dros un neu fwy o gyfnodau clo. Disgrifiodd un rhiant jyglo ei swydd addysgu bob dydd â darparu cefnogaeth addysgol i'w mab a fyddai fel arfer yn mynychu ysgol arbennig. Disgrifiodd y rhiant nad oedd wedi derbyn unrhyw ddeunyddiau nac addysgu ar-lein am fisoedd, a arweiniodd ati i gysylltu â chynorthwyydd addysgu ei mab ei hun i gael rhai gweithgareddau wedi'u hanfon i'w tŷ.
| “Dywedais i nad yw hyn yn ddigon da, mewn gwirionedd na ellir ei adael ar ei ben ei hun, mae'n dirywio ac yn y cyfamser mae ei chwaer yn dilyn rhaglen lled-strwythuredig, wyddoch chi fod gweithgareddau iddi hi, does dim byd wedi'i awgrymu iddo hyd yn oed” (Rhiant person ifanc 19 oed, ASD)
“Cafodd lawer o gefnogaeth un-i-un gan athrawon ac rwy'n credu ei fod yn sydyn gartref ar sgrin ac roedd yn anodd oherwydd yn sydyn nid oedd ganddo'r gefnogaeth honno mwyach. Roeddwn i'n arfer cael cyfarfodydd rheolaidd gydag athrawon SENCO ynglŷn â chynnydd [plentyn] ac yna'n sydyn daeth hynny i ben.” (Rhiant plentyn 17 oed, dyslecsia, dyspracsia, ADHD, oedi datblygiadol byd-eang) |
Yn ogystal â cholli cymorth dysgu, adroddodd rhai plant a phobl ifanc ag AAA fod y profiad o ddysgu gartref yn anoddach nag yn bersonol. Roedd yn ymddangos bod llawer o'r heriau hyn yn fersiynau dwys o'r rhai a brofir yn fwy cyffredinol gan blant a phobl ifanc. Cyfeiriodd y rhai ag AAA at ddysgu gartref fel rhywbeth "anodd", "rhwystredig" a "diflas". Yn benodol, siaradodd plant a phobl ifanc am ddealltwriaeth, prosesu gwybodaeth a deall ciwiau cymdeithasol (megis pryd i fudo a dadfud eu meicroffon) yn anoddach wrth ddysgu gartref. Yn aml, roedd y rhai a gyfwelwyd yn ei chael hi'n anodd canolbwyntio ar waith ysgol, ac yn teimlo nad oeddent yn derbyn digon o gymorth i ddeall cysyniadau oherwydd eu bod yn ei chael hi'n anoddach gofyn cwestiynau i athrawon yn yr un ffordd ag y gallent yn yr amgylchedd ysgol. Fodd bynnag, archwilir rhai profiadau dysgu gartref mwy cadarnhaol ymhlith pobl ifanc ag AAA isod yn Galluogi dysgu yn ystod y pandemig.
Dywedwyd hefyd fod aflonyddwch addysgol wedi effeithio ar allu rhai plant a phobl ifanc ag AAA i drosglwyddo i ysgol briodol. Trafododd un plentyn y ffaith nad oedd yn gallu ymuno ag ysgol arbennig yn ystod y pandemig. Roedd y plentyn hwn wedi gadael ysgol brif ffrwd cyn y pandemig ac roedd yn aros am le mewn ysgol arbennig yn ystod y cyfnod clo cychwynnol. Disgrifiodd pa mor anesmwyth oedd peidio â gwybod beth oedd yn mynd i'w wneud bob dydd ac a fyddai'n gallu mynd i'r ysgol. Cytunodd ei fam nad oedd unrhyw gymorth dysgu a chanfod bod tudalennau cymorth addysg gartref ar safleoedd cyfryngau cymdeithasol yn ffynhonnell gymorth annibynadwy.
| “Roedd rhaid i mi fynd i ofyn i fy mam bob nos cyn mynd i'r gwely, beth sy'n digwydd, beth rydyn ni'n mynd i'w wneud yfory, y math yna o bethau. Ond gyda Covid doedd hi ddim yn gwybod beth fyddai'n digwydd yfory. Ac fel wyddoch chi, fe wnaethon ni wneud cais i'r ysgol ond doedden ni ddim yn gwybod a allech chi gael lle yn yr ysgol ai peidio, roedd hi'n 50/50 i weld beth fyddai'n digwydd, doeddwn i ddim yn ei hoffi, dw i'n hoffi gwybod beth fyddai'n digwydd y diwrnod wedyn, doedd e ddim yn braf”. (17 oed, ASD)
“Doedd dim cefnogaeth, doedd dim help. Aethon ni ar gwpl o dudalennau addysg gartref Facebook fel roedden ni’n ceisio edrych arnyn nhw a’r cyfan roedden ni’n ei gael oedd, o bydd rhywun mewn cysylltiad, bydd rhywun yn eich ffonio chi, wnaeth neb erioed.” (Rhiant plentyn dros 17 oed) |
Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc ag AAA eu bod yn ei chael hi'n arbennig o anodd canolbwyntio ar wersi ar-lein. Er enghraifft, roeddent yn ei chael hi'n anodd gwybod sut i ofyn cwestiwn ar Zoom, yn enwedig pan oedd pawb ar yr alwad yn siarad ar yr un pryd. Siaradodd y rhai a gyfwelwyd ag anghenion gwybyddiaeth a dysgu am sut maen nhw'n cymryd mwy o amser i brosesu gwybodaeth ac i weithio allan beth sydd angen iddyn nhw ei wneud i gwblhau tasg. Felly, yn ystod galwadau ar-lein, roedden nhw'n cofio teimlo ar goll, gyda gwersi'n mynd yn rhy gyflym iddyn nhw ddeall beth oedd yn digwydd. Roedd rhai plant a phobl ifanc ag ADHD hefyd yn teimlo'n rhwystredig, ac roedd rhieni'n meddwl bod hyn oherwydd nad oedd ganddyn nhw drefn strwythuredig. Adroddodd rhieni eu bod nhw wedi dod yn anhrefnus ac yn anodd eu cefnogi gartref.
| “Roedd rhaid i ni ei wneud ar ein gliniaduron, felly doedd dim rhaid i ni wneud y gwaith corfforol yno. Dim ond ceisio canolbwyntio ac roedd popeth yn llawer anoddach oherwydd bod cymaint o bethau’n tynnu eich sylw. Y cyfarfodydd oedd e, y cyfarfodydd byw, roedd pawb yn siarad a phob dim arall.” (15 oed, Dyslecsia Gweledol)
“Roedd yn ddiflas ac yn rhwystredig iawn gwneud galwadau ar-lein, oherwydd roeddwn i'n eistedd ar alwad Zoom, yn bwyta grawnfwyd, gyda fy athrawes yn gofyn cwestiynau i mi nad oeddwn i'n gwybod yr ateb iddyn nhw, felly byddwn i'n aros yn dawel nes iddi bigo ar rywun arall.” (16 oed, ASD) “Dw i’n meddwl fy mod i wedi’i chael hi’n eithaf anodd oherwydd gallwn i eistedd yno, a dweud ‘o, gallaf wneud beth bynnag’, gyda’r athrawon yn siarad ac yna roeddwn i’n syrthio ar ei hôl hi braidd.” (19 oed, Anghenion Gwybyddiaeth a Dysgu) |
Teimlwyd hefyd fod y pandemig wedi cyfrannu at ymwybyddiaeth gynyddol o anghenion addysgol arbennig ymhlith rhai plant a phobl ifanc, eu rhieni a'u hysgolion. Roedd y newid mewn trefn arferol a dysgu ffyrdd newydd o wneud pethau i bob golwg yn tynnu sylw at anghenion addysgol ychwanegol neu anawsterau plant a phobl ifanc. Roedd amrywiaeth o ganlyniadau canfyddedig o'r ymwybyddiaeth gynyddol hon, megis cychwyn y broses asesu yn dilyn y pandemig neu dderbyn mwy o gefnogaeth gan ysgolion ar gyfer anghenion addysgol arbennig plant a phobl ifanc.
I rai plant a phobl ifanc, roedd treulio mwy o amser gartref yn ystod y cyfnod clo yn ymddangos fel pe bai'n dod ag anghenion addysgol i'r amlwg iddyn nhw eu hunain neu eu rhieni. Arweiniodd treulio mwy o amser gartref gyda'r cyfle i hunanfyfyrio at rai plant hŷn a phobl ifanc yn dechrau meddwl am y broses ddiagnosis.
| “Dw i’n meddwl pan ddechreuodd ddangos bod gen i bryder, roedden nhw’n gallu sylwi ar bethau oedd braidd yn debyg i, pam mae hi’n gwneud hyn a pham mae hi’n gwneud hynny? Yn amlwg oherwydd nawr dw i’n cael diagnosis o ADHD ond cyn hynny doedd gennym ni ddim syniad. Doeddwn i ddim hyd yn oed yn adnabod fy hun. Roeddwn i’n meddwl fy mod i braidd yn rhyfedd”. (16 oed, ADHD)
“Sylweddolais fy mod yn niwroamrywiol, sylweddolais fod gen i ADHD ac awtistiaeth, efallai ei fod yn rhywbeth roeddwn i eisoes yn ei wybod ond heb feddwl amdano oherwydd nad oedd, nid oedd yn achosi gormod o broblemau.” (20 oed, ADHD, ASD) |
Yn yr un modd, roedd rhai yn gweld y pandemig fel catalydd i geisio asesiad o anghenion addysgol arbennig. Dywedodd rhai plant a phobl ifanc eu bod yn credu bod y problemau a'r anghenion a gyflwynwyd ganddynt ar ôl dychwelyd i'r ysgol ar ôl y cyfyngiadau symud, fel presenoldeb isel neu aflonyddwch, wedi cyfrannu at athrawon neu staff yn yr ysgol yn penderfynu eu cyfeirio am asesiadau gwahanol.
| “Collais lawer o ysgol ac fe gyrhaeddais y pwynt lle, dwi’n meddwl ei fod fel ym mis Ionawr, pan maen nhw’n dweud wrtha i na allwn i gael diwrnodau i ffwrdd mwyach ac na allent fy anfon adref oherwydd fy mhresenoldeb… byddai’n gwneud i mi deimlo’n eithaf nerfus ac yn poeni amdano… Roedd yr [ysgol] yn meddwl bod gen i awtistiaeth.” (14 oed, Anghenion Cymdeithasol ac Emosiynol) |
Dywedodd un person ifanc ei bod hi'n credu bod ei hachos wedi cael blaenoriaeth yn ystod y pandemig, ar ôl llawer o oedi ac arosiadau hir drwy gydol ei hoes. Teimlai hefyd fod cael diagnosis o ASD wedi dod yn fwy "derbyniol" yn ystod y cyfnod hwn.
| “Hynny yw, roedd fy mam yn ceisio am bedair blynedd ar ddeg i geisio cael diagnosis o unrhyw fath o awtistiaeth i mi, oherwydd roedd yn amlwg o'r dechrau, dw i'n meddwl fy mod i wedi bod yn fud am bum mlynedd, ac mae gen i fudaniaeth ddetholus o hyd, ond cyn gynted ag y digwyddodd y cyfnod clo fe ddechreuon nhw ei flaenoriaethu oherwydd roedd yn llawer mwy derbyniol cael diagnosis o awtistiaeth, felly dyna pryd ges i fy un i.” (15 oed, ASD) |
Plant a phobl ifanc ag anableddau corfforol hefyd yn disgrifio'r her ychwanegol a osodwyd gan y pandemig ar eu galluoedd i gadw i fyny â'u dysgu. Fe wnaethant ganfod bod eu hanghenion ychwanegol, yr oeddent yn teimlo bod athrawon wedi cymryd yr amser i'w hystyried cyn y pandemig, weithiau'n cael eu hanghofio neu heb eu diwallu cystal ag arfer yn ystod y pandemig. Er enghraifft, canfu un person ifanc ag anghenion gweledol nad oedd y taflenni gwaith a anfonwyd adref gyda nhw bob amser wedi'u hargraffu mewn ffont digon mawr iddo ei ddarllen. Roedd yn rhaid i'r person ifanc hwn gael QTVI (athro cymwysedig nam ar y golwg) i ymwneud â'r mater cyn iddo allu derbyn taflenni gwaith mewn ffont digon mawr.
| “Ac roedd ei QTVI yn dweud… mae angen iddo gael maint ffont penodol fel 24… Ac rwy'n credu ei fod wedi cyrraedd y pwynt lle dywedais fod yn rhaid i rywun ddod o hyd i ateb oherwydd does dim pwynt rhoi gwaith iddo nad yw'n gallu ei weld, a dyna'r pwynt lle cymerodd yr ysgol yr awenau wedyn.” (Rhiant person ifanc 19 oed)
“Mae’n well gen i fynd i’r ysgol, mae’n haws… Roeddwn i’n teimlo’n llawer gwell ac yn haws canolbwyntio a phethau felly.” (Person ifanc uchod, 19 oed) |
Disgrifiodd plant a phobl ifanc â nam ar eu clyw – gan gynnwys bod yn fyddar/b ac anhwylder prosesu clywedol – hefyd sut yr effeithiodd gwisgo masgiau ar eu gallu i ddarllen gwefusau a gallai arwain at deimlo eu bod wedi’u hallgáu. Yn yr un modd, gallai gwersi ar-lein yn ystod y cyfnod clo fod yn anodd eu dilyn, hyd yn oed gydag isdeitlau. Disgrifiodd un person ifanc byddar/b sut yr oedd athrawon a/neu fyfyrwyr eraill yn gwisgo masgiau yn ei gwneud hi’n anodd iddi ddilyn gwers. Teimlai y gallai’r pandemig gael effaith negyddol ar ei dysgu ac, mewn rhai achosion, ar ei graddau terfynol yn yr ysgol.
| “Efallai fy mod i wedi gallu gwneud ychydig yn well ond mewn gwersi a phethau fel hyn roedd hi’n anodd iawn dweud, fel athrawon a phobl eraill, pryd roedden nhw’n dweud rhywbeth wrth yr athrawon, fel pe na allwn i sylwi arno… Felly dw i’n teimlo fy mod i wedi colli gwybodaeth.” (20 oed) |
Roedd rhai plant a phobl ifanc yn byw gyda chyflyrau iechyd a oedd yn effeithio ar eu gallu i ganolbwyntio, ac roedd hyn yn gwneud dysgu ar-lein yn heriol iddynt. Roedd plant a phobl ifanc â meigryn cronig, blinder neu gyflyrau iechyd eraill a oedd yn eu gadael â phoen cronig yn ei chael hi'n anodd canolbwyntio oherwydd eu cyflyrau iechyd, a oedd weithiau'n effeithio ar eu dysgu.
| “Felly, aeth fy nosbarthiadau ar-lein. Fe wnaethon ni nhw ar Teams. Roedd hi’n anodd iawn ymgysylltu â hynny, yn enwedig gyda theimlo’n wallgof ac yn benysgafn drwy’r amser.” (22 oed) |
Mewn un achos, cafodd effaith y pandemig ar ddysgu ei gwaethygu gan fod y person ifanc eisoes wedi bod allan o'r ysgol ar gyfer llawdriniaeth. Yna arweiniodd y pandemig at golli llawer iawn o ysgol yn gronnus a oedd yn ei gwneud hi'n anodd iawn iddo ddal i fyny.
| “Collais flwyddyn gyfan o ysgol. [Tra bod] pobl eraill… wedi colli hanner blwyddyn oherwydd Covid. Collais flwyddyn gyfan oherwydd [fy] llawdriniaeth.” (18 oed) |
Galluogi dysgu yn ystod y pandemig
Ar draws y sampl gyfan, datgelodd cyfweliadau â phlant a phobl ifanc ystod o ffactorau a alluogodd rai i barhau i ddysgu yn ystod y pandemig.
Roedd y ffactorau hyn, a oedd yn rhyngweithio ag unigolion, yn cynnwys derbyn mwy o gymorth dysgu unigol – megis cymorth ychwanegol gan rieni neu staff addysgu, neu gan ddosbarthiadau llai a dysgu wyneb yn wyneb yn yr ysgol – yn ogystal â dewis unigol ar gyfer cyflymder, hyblygrwydd ac ymreolaeth dysgu gartref.
Pan oedd un neu fwy o'r ffactorau hyn ar waith, roedd yn ymddangos bod plant a phobl ifanc yn cael dysgu'n fwy pleserus neu'n fwy ysgogol na'u cyfoedion. Canlyniad pwysig o hyn oedd eu bod yn gyffredinol yn gallu parhau i ddysgu'n well yn ystod y pandemig ac osgoi teimlo'n bryderus am syrthio ar ei hôl hi.
Cymorth dysgu unigol
Cymorth dysgu personol a ffocysedig gan rieni, tiwtoriaid, staff cymorth AAA22, roedd yn ymddangos bod Cydlynwyr Anghenion Addysgol Arbennig a thiwtora grwpiau bach ychwanegol i gyd yn chwarae rhan wrth wella profiad dysgu person ifanc a'u hannog i barhau i ddysgu.
Disgrifiodd plant a phobl ifanc y rôl a chwaraeodd eu rhieni a'u gwarcheidwaid wrth gefnogi eu dysgu. Roedd hyn yn cynnwys rhieni yn goruchwylio eu dysgu gartref dros ddiwrnodau cyfan, gan fonitro pa mor dynn oedd eu sylw ac ymyrryd pan oedd angen, esbonio cysyniadau, a dod o hyd i adnoddau dysgu ar-lein ychwanegol i'w cwblhau. Disgrifiodd un plentyn a gyfwelwyd yr arferion "drwg" a ddechreuodd wrth ddysgu gartref lle byddai'n mynd yn ôl i'r gwely tra bod ei wersi'n chwarae ar ei liniadur. Cydnabu'r plentyn hwn y rôl a chwaraeodd ei fam wrth ei gael yn ôl ar y trywydd iawn gyda'i ddysgu trwy ei annog i newid yr arferion hyn.
| “Weithiau byddwn i’n troi’r gliniadur ymlaen yn ystod y wers ac yn mynd yn ôl i’r gwely, ond yn amlwg roedd hynny’n creu arferion drwg a diog o ran fy ngwaith ysgol, ond roeddwn i’n ddigon ffodus i gael fy mam a’m gwthiodd ddigon pan ddes i’n ôl i’r ysgol, ac fe ges i fy hun yn ôl ar y trywydd iawn ac roedd popeth yn iawn yn y diwedd, a oedd yn beth da, ond efallai nad oes gan rai pobl rywun i’w gwthio, nad yw’n beth da oherwydd eu bod nhw’n, wyddoch chi, bydd yn anfantais iddyn nhw yn eu dyfodol.” (17 oed)
“A hefyd, rwy’n teimlo nad oedd fy ngwaith wedi’i effeithio gormod oherwydd roedd fy mam yn ceisio sicrhau, fel ei bod hi’n prynu gwahanol lyfrau mathemateg i mi, fel y gallwn ddysgu gartref… Roeddwn i wedi gwneud yr holl waith Seesaw [cymwysiad dysgu] a phopeth. Ac yna roeddwn i’n gweithio mor galed ag y gallwn yn y dosbarth i ddod yn ôl i fyny at… fy neallusrwydd a phopeth.” (13 oed) |
Siaradodd un plentyn am ba mor ddiolchgar oedd hi o gael cefnogaeth gan ei rhieni, yn enwedig ei mam, yn ystod y cyfnod clo. Cydnabu ei bod hi wedi helpu bod ei mam yn gweithio'n rhan-amser ac o gartref felly roedd ganddi'r amser i'w helpu i ddod o hyd i adnoddau a dod o hyd i atebion i broblemau gyda'i gilydd.
| “Roedden nhw ill dau yn ymroddedig iawn, yn enwedig mam oherwydd dim ond rhan-amser oedd hi’n gweithio o gartref. Roedden nhw’n dda iawn am ein helpu ni. Roedden nhw’n ymroddedig iawn iddo. Mae Mam yn dal i fod beth bynnag. Roedd hi’n ddefnyddiol iawn, byddai hi’n fy helpu i ddod o hyd i adnoddau ychwanegol ar gyfer Mathemateg a Saesneg ar-lein ar gyfer pan fyddwn i wedi gorffen gyda’r gwaith a osodwyd i ni gan yr ysgol a byddem yn trafod yr atebion gyda’n gilydd a byddai hi’n fy helpu pe bawn i’n sownd, ac os nad oedd hi’n gwybod yr ateb, byddwn i’n gofyn i Dad pan fyddai wedi gorffen gweithio. Roeddwn i’n ddiolchgar iawn ein bod ni wedi cael y math yna o gymorth gan fam a dad.” (16 oed) |
Cofiodd person ifanc arall y rôl a chwaraeodd ei mam-gu wrth ei chadw ar ben ei gwaith yn ystod y cyfnod clo cyntaf. Dywedwyd bod hyn yn arbennig o amlwg yn ystod yr ail gyfnod clo oherwydd dim ond gyda'i thad yr oedd hi'n byw bryd hynny, a oedd yn gweithio nosweithiau, felly nid oedd ganddi neb i ddweud wrthi am wneud ei gwaith ysgol. Adroddodd ei bod yn teimlo fel pe bai ei hethos gwaith yn dioddef heb gefnogaeth ei mam-gu.
| “Yn yr ail gyfnod clo roeddwn i'n byw gyda fy nhad. Ac roedd fy nhad yn gweithio nosweithiau felly byddai'n cysgu drwy'r dydd. Roedd fy chwaer yn y brifysgol felly dim ond fi oedd yno i raddau helaeth, felly doedd gen i ddim pobl yn tynnu fy sylw mewn gwirionedd. Rwy'n credu bod hynny'n gweithio i'r gwrthwyneb gan nad oedd neb yn dweud, '[enw wedi'i ddileu], wyt ti'n mynd i wneud gwaith? Wyt ti'n mynd i neidio ar dy liniadur?' Rwy'n credu y byddai wedi bod yn well, efallai, pe bawn i'n dal i fyw gyda fy mam-gu oherwydd roedd fy mam-gu yn arfer gofyn i mi bob wythnos, 'ydyn nhw wedi anfon gwaith atat ti? Ydyn nhw wedi gwneud hyn?' A byddai fy nhad yn cysgu, yn amlwg, oherwydd ei fod newydd ddod adref o'r gwaith.” (21 oed) |
Roedd un plentyn â syndrom Down wrth ei fodd yn bod gartref ac yn treulio amser gyda'i mam. Trefnodd ei mam y diwrnod ysgol iddi a darparu llawer o'r dysgu gartref ei hun, a dywedodd ei mam fod y ffaith ei bod yn gweithio mewn elusen syndrom Down wedi helpu hyn. O ganlyniad, teimlai fod graddau ei phlentyn wedi gwella trwy gael profiad dysgu dwys un-i-un.
| “Roeddwn i’n teimlo’n hapus oherwydd fy mod i gartref gyda fy mam, fy nhad a fy mrawd.” (14 oed)
“Roedden ni’n gweithio’n eithaf dwys gyda hi ar sail un i un ac fe wnaeth [fy nghyflogwr] siarad am, efallai y byddwn i eisiau addysgu gartref yn llawn amser oherwydd bod ei marciau wedi codi.” (Rhiant plentyn dros 14 oed) |
Adroddwyd hefyd fod cefnogaeth ychwanegol gan athrawon a thiwtoriaid wedi chwarae rhan allweddol wrth alluogi dysgu. Disgrifiodd un person ifanc ymdrechion llwyddiannus ei hysgol i deilwra addysgu i'w hanghenion pan oedd hi'n cael trafferth, trwy holiadur, cyswllt uniongyrchol ac athrawon yn gofyn cwestiynau defnyddiol i wirio ei dealltwriaeth.
| “[Anfonodd yr ysgol] arolwg allan i ofyn – fel, anfonodd yr ysgol yn gyffredinol arolwg allan yn gofyn, o, sut wyt ti? Fel, sut mae'r dosbarthiadau? Ac yna fe wnes i – dw i'n cofio i mi ddweud yn yr arolwg hwnnw, fel, nad oeddwn i, fel, yn gwneud cystal ag y gallwn i fod wedi gwneud yn, fel, yr ysgol go iawn… fe wnaethon nhw e-bostio fy rhieni ac roedden nhw fel, o, 'wyt ti'n meddwl ei bod hi eisiau, fel, cymorth neu gefnogaeth ychwanegol? Ac yna dw i'n meddwl fy mod i wedi – cefais rai o fy athrawon, fel, siarad â mi a, fel, gofyn i mi, fel, o oes unrhyw beth rwyt ti eisiau i ni helpu neu unrhyw beth? Ac yna fe helpodd hynny ychydig oherwydd wedyn, fel, dw i'n meddwl y bydden nhw'n benodol yn ceisio gofyn cwestiynau i mi.” (18 oed) |
Lle'r oedd plant a phobl ifanc wedi mynychu ysgolion annibynnol, disgrifiodd rhai eu bod wedi elwa o'r sylw a'r gefnogaeth bersonol a gawsant gan eu hathrawon, yn enwedig o ran cael dosbarthiadau llai yn ystod dysgu ar-lein. Symudodd un plentyn o ysgol y wladwriaeth i ysgol annibynnol yn ystod y pandemig. Teimlai fod maint bach ei ddosbarth yn golygu ei fod yn cael mwy o gefnogaeth ac arweiniad gan yr athrawon. Roedd ganddo wersi rhyngweithiol rheolaidd ar Microsoft Teams, o'i gymharu â'i hen ysgol lle'r oeddent yn derbyn taflenni gwaith ac yn cael eu disgwyl iddynt eu cwblhau'n annibynnol. Disgrifiodd hefyd athrawon yn cysylltu â nhw'n rheolaidd i weld sut roeddent yn dod ymlaen.
| “Yn yr ail ysgol symudais iddi ym mis Tachwedd 2020 ie, dyna’n union, felly bydden nhw’n gwneud pethau ar-lein, dyna’n rhannol pam wnaethon ni symud [i ysgol annibynnol] dim ond er mwyn cael gwell addysg. Felly yn y grŵp blwyddyn roedd deunaw ohonom ni, dwi’n meddwl… felly’n fach iawn. Ie, roedd llawer mwy o gefnogaeth yn yr ysgol arall bryd hynny, felly byddai’r athro’n anfon negeseuon atoch chi i wirio eich bod chi’n mynd ymlaen â’r gwaith yn iawn. [Yn yr ysgol wladol] Fel nad oedd gennym ni’r addysgu hwnnw na dim byd, byddem ni’n cael taflenni gwaith, yn cael ein disgwyl i ni fynd ymlaen â’r rheini mewn gwirionedd, ond fel nad oedd unrhyw arweiniad o gwbl mewn gwirionedd… doedd gennych chi ddim y gefnogaeth honno gan athrawon.” (17 oed) |
Symudodd person ifanc arall i ysgol annibynnol yn dilyn y pandemig. Disgrifiodd gymharu ei phrofiad dysgu pandemig mewn ysgol wladol â'i chyfoedion newydd a chredai ei fod yn swnio fel pe bai ei chyfoedion wedi derbyn profiad mwy personol, gyda mwy o sylw.
| “Rydw i wedi symud i ysgol breifat ar gyfer y chweched dosbarth ac, wrth glywed fy ffrindiau [newydd] yn siarad am eu profiad [dysgu yn ystod y pandemig], roedd yn swnio’n wahanol iawn. Oherwydd ei fod yn eithaf bach o ran ei faint ac fe gawson nhw lawer mwy o sylw [na fi]. Felly dw i’n meddwl bod hynny’n brofiad mwy personol gydag ef.” (16 oed) |
Addysgu wyneb yn wyneb
Dywedodd rhai pobl ifanc a fynychodd ysgolion wyneb yn wyneb yn ystod y cyfnod clo eu bod yn teimlo eu bod wedi derbyn mwy o sylw a chefnogaeth bersonol gan eu hathrawon, o ystyried meintiau llai'r dosbarthiadau. Roedd hyn hefyd yn ymddangos i ddarparu cyfleoedd i wneud ffrindiau newydd a mwynhau dysgu. Dywedwyd bod hyn yn eu helpu i barhau i ddysgu ac, i rai, ei bod yn haws iddynt ailddechrau eu gwaith academaidd pan ddychwelasant yn Hydref 2020.
| “Oherwydd nad oedd llawer o bobl wedi mynd i mewn yn amlwg. Felly rwy'n teimlo pan es i i mewn fy mod i'n cael mwy o gefnogaeth ac rwy'n credu bod hynny wedi fy helpu llawer i fod yn fwy hyderus, yn ogystal â hynny, rwy'n credu fy mod i wedi cael mwy o gefnogaeth yn mynd i'r ysgol nag aros gartref”. (14 oed)
“Roedd hi’n braf bod i mewn. Fe wnes i sylweddoli fy mod i’n gallu canolbwyntio’n llawer gwell. A chefais help gan athro hefyd, a oedd yn braf iawn. Felly fe wnaeth wahaniaeth gallu mynd i mewn.” (16 oed) “Roeddwn i’n ei hoffi [ysgol wyneb yn wyneb] mewn gwirionedd oherwydd roeddwn i’n teimlo eich bod chi’n cael mwy o sylw i chi’ch hun. Dw i’n meddwl nad oedd llawer o fy ffrindiau yno oherwydd nad oedd eu rhieni’n weithwyr allweddol, felly roedd hynny braidd yn ofidus. Ond dw i’n meddwl ei fod wedi rhoi cyfle i mi, yn enwedig fel yn yr ysgol gynradd i gymdeithasu â phobl nad ydw i fel arfer yn siarad â nhw, a gwneud ffrindiau y tu allan iddyn nhw fel y byddwn i fel arfer yn siarad â nhw. Felly roedd hynny’n eithaf braf.” (14 oed) |
Roedd y rhai a gafodd brofiad dysgu cadarnhaol ar ôl dychwelyd i'r ysgol yn Hydref 2020 yn ymddangos yn fwy tebygol o sôn eu bod yn teimlo eu bod wedi cael cefnogaeth gan eu hathrawon, ac fel pe baent yn gallu dychwelyd i ddysgu ar gyflymder cyfforddus i ddal i fyny â'u dysgu. Roedd rhai hefyd yn teimlo eu bod wedi elwa o sesiynau dal i fyny y tu allan i wersi neu'n adnabod cyfoedion a oedd yn eu mynychu. Roedd un plentyn yn cofio cael cynorthwyydd addysgu a theimlai ei bod wedi ei helpu i ddal i fyny i'r lefel yr oedd pawb arall arni.
| “Dw i’n meddwl, os oedd unrhyw beth, nad oedd [gwaith ysgol ar ôl iddyn nhw ddychwelyd i’r ysgol] yn hawdd, ond os oedd unrhyw beth, roeddwn i’n ei chael hi’n haws oherwydd, yn enwedig yn yr ysgol yr es i iddi, roedd ein canlyniadau fel pe baent wedi’u hasesu gan yr athro yn ogystal â’r ymdrech a wnaethom, ond roedden nhw’n rhoi awgrymiadau bach i ni gan ddweud, efallai y cewch chi hen bapur.” (21 oed)
“Roeddwn i wir, fel, yn ymddiried yn fy athrawon. Roedd gen i athrawon da iawn ac roeddwn i'n gwybod y bydden nhw'n dweud wrtha i'r hyn oedd angen i mi ei wybod. Roeddwn i'n meddwl bod fy athrawon yn anhygoel.” (21 oed) “Dw i’n meddwl bod yna un gynorthwyydd addysgu. Roedd hi’n arfer mynd â fi i mewn i ystafell ac roedd hi’n arfer fy helpu i ddal i fyny gyda’r gwaith ychydig bach roedd pawb arall yn ei wneud. Oherwydd roeddwn i’n eithaf araf gyda fy ngwaith. Oherwydd roeddwn i’n dal i feddwl yn fy ymennydd, o, rydyn ni wedi’i wneud yn ystod y pandemig. Ac mae hi fel, fe wnaeth hi fy helpu drwyddo ac fe wnaeth hi, fel, fy ngwneud i ddal i fyny ychydig bach mwy. Ond roedd hi’n dal yn anodd. Doeddwn i dal ddim yn gallu dal i fyny. Ond roedd hi’n fy helpu ychydig bach mwy.” (12 oed) |
Dysgu annibynnol
Nododd rhai plant a phobl ifanc eu bod wedi elwa o amgylchedd addysg gartref oherwydd eu bod yn hoffi cael rheolaeth ac annibyniaeth dros eu dysgu. Disgrifiasant y teimlad fel pe bai ymchwilio i gysyniadau allweddol yn annibynnol yn eu galluogi i ymgysylltu'n weithredol â'r cynnwys, a theimlent fod hyn wedi gwella eu dealltwriaeth. Ymhlith y rhai a nododd hyn roedd y rhai a ddisgrifiodd gael amgylchedd cartref tawel a heddychlon i'w galluogi i ganolbwyntio ar ddysgu gartref.
| “[Dysgu gartref] mewn gwirionedd fe helpodd fi mewn addysg, serch hynny, oherwydd lle byddech chi weithiau'n dibynnu ar athro, byddai'n rhaid i chi fynd i ddarganfod yr ateb ac ymchwilio i'ch pethau. Ymchwilio i bethau eich hun. Felly dw i'n meddwl bod hynny wedi helpu mewn gwirionedd oherwydd yna rydych chi'n cymryd rhan weithredol yn yr addysg eich hun. Ac fe helpodd yn bendant, mewn gwirionedd. Ond hefyd dw i'n meddwl yn bendant eich bod chi wedi deall pethau'n llawer gwell oherwydd eich bod chi'n dod yn fwy hunangynhaliol.” (19 oed)
“Roeddwn i’n hoffi gallu ei drin fy hun ychydig. Ie. Dw i’n meddwl bod hynny’n gweithio’n dda i mi. Oherwydd dw i’n gwybod beth sy’n gweithio i mi. Ac felly roedd hynny o ran blaenoriaethu a phethau oedd yn llawer mwy defnyddiol o ran y byddem ni’n cael rhywfaint o waith drama. Byddwn i’n ei wneud o ran gallu ei gyflwyno ond fyddwn i ddim, fel, yn buddsoddi’n fawr yn hynny oherwydd roeddwn i’n gwybod na fyddwn i’n cymryd drama fel peth. Ac felly pan oeddwn i’n gwneud gwaith drama gartref, doedd e ddim yn fuddiol iawn i mi o ran y math yna o ymchwil. Felly dw i’n meddwl bod gallu blaenoriaethu’r hyn roeddwn i’n gwybod fy mod i eisiau ei wneud a phethau fel ‘na, mae’n gweithio’n dda iawn. Felly o ran, fel, dw i wrth fy modd â gwyliau astudio nawr ar gyfer arholiadau. Dyna sy’n gweithio i mi, ei ddarganfod fy hun.” (16 oed) |
Dywedwyd bod bod i ffwrdd o'r ysgol yn brofiad pleserus i'r plant a'r bobl ifanc hynny a oedd wedi cael bod yr ysgol yn lle llethol cyn y pandemig. Roedd hyn yn arbennig o wir am y rhai ag anghenion cyfathrebu a rhyngweithio a oedd yn gwerthfawrogi bod i ffwrdd o dyrfaoedd a rhyngweithio cymdeithasol. Soniodd rhai eu bod yn hoffi hyblygrwydd dysgu o gartref, er enghraifft gallu cwblhau taflenni gwaith yn eu hamser eu hunain.
| “Dydw i ddim yn gwneud yn dda mewn torfeydd ac yna ar y pwynt hwnnw, rydw i hefyd yn cael diagnosis o awtistiaeth. Mae'n debyg ei bod hi'n braf peidio â chael amgylchedd ysgol llawn straen.” (19 oed, ASD)
“[Cefais] brofiad [o ddysgu o gartref] eithaf cadarnhaol, dw i'n meddwl, oherwydd doedd gen i ddim rhyngweithio cymdeithasol o gwbl. Rhoddodd flwyddyn i mi ymlacio a pheidio â gorfod poeni am yr ysgol. Dw i'n sylweddoli fy mod i'n gweithio'n llawer gwell pan nad ydw i mewn sefyllfaoedd cymdeithasol.” (15 oed, ASD) |
Manteisiodd rhai pobl ifanc oed ysgol uwchradd ar hyblygrwydd mwy i ddatblygu eu diddordebau a'u harbenigedd mewn pynciau fel celf neu gerddoriaeth. Dywedwyd bod hyn yn arwain at bobl ifanc yn cael gwaith ysgol yn fwy pleserus, yn teimlo eu bod yn gallu dysgu amdanyn nhw eu hunain, ac yn llunio penderfyniadau yn y dyfodol ynghylch dewisiadau pynciau yn yr ysgol neu'r brifysgol.
Addasu i normau newydd
Isod, rydym yn archwilio profiadau plant a phobl ifanc o ddychwelyd i addysg wyneb yn wyneb ar ôl i ysgolion ailagor i'r rhan fwyaf o ddisgyblion yn dilyn y cyfnod clo cyntaf yn 2020. Rydym yn trafod sut y profodd y rhai a gyfwelwyd reolau a chyfyngiadau newydd, a sut y gwnaethant brofi mynychu gwersi wyneb yn wyneb eto. Yn olaf, rydym yn trafod myfyrdodau plant a phobl ifanc ar eu harholiadau a chanlyniadau arholiadau yn cael eu tarfu dros y cyfnod hwn, yn ogystal ag effeithiau'r pandemig ar addysg uwch ac addysg bellach.
Dechreuodd ysgolion ailagor ledled y DU ar gyfer rhai grwpiau blwyddyn ym mis Mehefin a mis Gorffennaf 2020. O fis Awst 2020 yn yr Alban a Gogledd Iwerddon a mis Medi 2020 yng Nghymru a Lloegr, roedd disgwyl i ysgolion a cholegau ailagor yn llawn i bob myfyriwr am hyd y tymor. Daeth ailagor ysgolion a cholegau i ailgychwyn dysgu wyneb yn wyneb â newidiadau pellach i fywydau plant a phobl ifanc drwy gydol blwyddyn academaidd 2020-21. Yn bennaf, nododd plant a phobl ifanc effaith dysgu o bell a chyfyngiadau Covid-19 ar gymdeithasu â chyfoedion a'u gallu i ddysgu.
Disgrifiwyd y dychweliad i'r ysgol mewn termau cadarnhaol i raddau helaeth. Adroddodd plant a phobl ifanc eu bod yn teimlo'n hapus ac yn gyffrous pan ddychwelasant i'r ysgol ar ôl teimlo'n ddiflas ac yn rhwystredig gartref am gyhyd, yn enwedig os oeddent yn cadw mewn cysylltiad â ffrindiau yn ystod y cyfnod clo. Fodd bynnag, disgrifiodd rhai eu bod yn teimlo'n bryderus neu'n llethu ynghylch y posibilrwydd o fod ymhlith eraill eto, yn enwedig os oeddent wedi mwynhau agweddau ar fod i ffwrdd o gyfoedion (gweler Cyswllt a chysylltiad cymdeithasol). Esboniodd plant a phobl ifanc hefyd sut y bu cyfnod o addasiadau i gyfyngiadau a dysgu wyneb yn wyneb, a ddisgrifiwn isod.
| “Roeddwn i mor gyffrous, dw i’n cofio fy niwrnod cyntaf ac roeddwn i mor hapus.” (12 oed)
“Ie, dw i’n meddwl fy mod i wedi edrych ymlaen ato’n bendant, a oedd yn deimlad gwahanol i mi, oherwydd dydy o ddim yn normal fel pan fyddwch chi’n yr oedran hwnnw neu fel drwy gydol yr ysgol uwchradd rydych chi’n edrych ymlaen at fynd yn ôl i’r ysgol fel pan ddaw mis Medi rydych chi’n gwybod ei bod hi’n amser mynd yn ôl ato. Ond ie, y tro hwnnw dw i’n meddwl fy mod i’n bendant yn fwy, ie, yn fwy optimistaidd”. (21 oed) “Roeddwn i mor gyffrous i fynd yn ôl i’r ysgol. Roeddwn i mor gyffrous. Nid am y gwaith. Dim ond i weld pawb. A, fel, beth sydd wedi newid. Oherwydd dros y cyfnod clo roeddwn i fel, pum troedfedd a chwech ac yna dw i’n dod yn ôl i’r ysgol ac roeddwn i, fel, chwe throedfedd! Roeddwn i’n casáu [dysgu o adref]… Roeddwn i eisiau mynd a, fel, siarad â fy ffrindiau nad oedden nhw wrth fy ymyl.” (18 oed) “Roedd bod yn ôl gyda phawb yn hwyl fawr, dw i’n meddwl yn ystod y cyfnod hwnnw hyd yn oed, fe wnaethon nhw roi’r dasg i ni ddewis llyfr a’i ddarllen… ond bod yn ôl gyda ffrindiau oedd yn anhygoel mewn gwirionedd.” (16 oed) “Roeddwn i’n ei hoffi [dychwelyd i’r ysgol], roedd yn dda gallu gweld pobl wyneb yn wyneb. Mae gen i grŵp da o ffrindiau erioed, roedden ni’n cadw mewn cysylltiad… weithiau roedden ni’n ffonio ac roedden ni ar y ffôn gyda’n gilydd wrth wylio ffilm.” (14 oed) “Rwy'n teimlo mai dyna lle dechreuodd fy nheimladau pryderus ddod i rym [dychwelyd i'r ysgol]. Es i o weld dim ond nifer fach iawn o bobl i weld pawb yn llythrennol. Felly, a'r un bobl nad oeddent mewn gwirionedd fel yr oeddent yn ymddangos. Felly roedd ychydig yn lletchwith. Yn bryderus iawn. Roeddwn i'n bryderus iawn ond ie, roedd yn rhaid i mi fynd ymlaen fel pe na bai dim wedi digwydd, mewn gwirionedd.” (19 oed) |
Addasu i gyfyngiadau yn yr ysgol
Roedd y cyfyngiadau Covid-19 mewn ysgolion a cholegau y cyfeiriodd plant a phobl ifanc atynt yn cynnwys systemau unffordd, amseroedd cychwyn a chinio gwasgarog, gwisgo masgiau wyneb, cadw pellter cymdeithasol, 'swigod' myfyrwyr, hunanynysu, mwy o ddiheintio dwylo a lleihau neu roi'r gorau i rannu offer a thasgau ymarferol fel arbrofion gwyddoniaeth.
Roedd tuedd i gyfyngiadau a rheolau Covid-19 yn yr ysgol gael eu derbyn a'u cymryd o ddifrif gan y plant a'r bobl ifanc hynny a nododd eu bod yn arbennig o bryderus ynghylch lledaenu Covid-19. Myfyriodd rhai plant a phobl ifanc ar bwysigrwydd dilyn y rheolau i leihau'r risg o ledaenu'r feirws i rywun agored i niwed, fel taid neu nain rhywun. Roedd cael profiadau aelod o'r teulu a fu farw o'r feirws hefyd yn ymddangos yn chwarae rhan yng ngwerthfawrogiad plant a phobl ifanc o'r rheolau yn yr ysgol.
| “Roeddwn i’n ymwybodol iawn [o ddal Covid-19] ac roedd gen i lawer o hunan-ragofalon tebyg ac nid oeddwn i eisiau i neb gyffwrdd â mi na rhoi “high five” i mi na hyd yn oed anadlu wrth fy ymyl… Roeddwn i’n teimlo bod y rheolau’n dda iawn mewn gwirionedd ond nid oedd pawb yn eu dilyn… Roeddwn i’n deall y rhesymau [dros y rheolau]. Cytunais â nhw hefyd oherwydd roeddwn i eisiau iddo fod drosodd yn gynt. Roeddwn i’n poeni’n fawr am amser hir ar ôl Covid a chwarantîn na fyddai’n dda pe bawn i’n dod yn agosach at bobl ac yn siarad â phobl yn agos”. (17 oed)
“Dw i’n meddwl fy mod i’n iawn gyda fe [y rheolau yn yr ysgol] oherwydd roeddwn i fel, mae’n mynd i atal rhywun rhag ei gael ac mae hynny – efallai’n atal taid oedrannus iawn rhywun neu rywbeth rhag marw ohono. Felly roeddwn i fel, dw i’n meddwl ei fod yn iawn er ei fod yn arafu popeth.” (13 oed) “Fy Nain… bu farw o Covid… wel, rydyn ni'n meddwl, a olygai fod hynny wedi agor fy llygaid yn llwyr i, wyddoch chi, ie, roedd hi'n hen ac mewn perygl ond roeddwn i'n adnabod neiniau a theidiau fy ffrind a fu farw, dwi'n meddwl bod mam un o fy ffrindiau wedi marw a olygai fy mod i'n deall yn iawn pam roedd angen i mi wneud yr hyn a wnes i a olygai, pan fyddai fy athro'n fy ngheryddu, byddwn i'n cymryd i mewn yr hyn a ddywedon nhw ac yn dysgu oddi wrtho mewn gwirionedd.” (16 oed) |
Fodd bynnag, dywedodd plant a phobl ifanc eraill eu bod yn teimlo bod y rheolau newydd yn “gyfyngol” ac yn “ddibwrpas” oherwydd bod disgyblion yn dal i ddal y firws er gwaethaf y ffaith eu bod ar waith.
| “Byddech chi’n sefyll yno mewn grŵp mawr, a byddech chi i gyd wedi’ch gwahanu oddi wrth eich gilydd yn ceisio cael sgwrs, ond rydych chi yn y cylch enfawr hwn. Dim ond pump ohonom ni sydd yna ond rydyn ni i gyd ddau fetr i ffwrdd o’n gilydd… daeth yn eithaf diflas ac anghyfforddus, rhai o’r rheolau.” (15 oed)
“Roedden nhw [y rheolau] yn gyfyngol iawn ond mae’n debyg bod hynny am bwrpas – roeddwn i’n rhwystredig bod yn rhaid i ni wneud cymaint i gadw pellter oddi wrth ein gilydd ond hefyd yn dal i ynysu os oedd rhywun nad oeddwn i erioed wedi’i gyfarfod wedi’i gael.” (21 oed) “Dw i’n meddwl fy mod i wedi eu cael nhw [y rheolau] braidd yn annifyr. Dw i’n meddwl ar y pwynt yma roeddwn i braidd fel, wyddoch chi, rydyn ni i gyd wedi mynd trwy hyn. Byddwn ni’n ddiogel. Wyddoch chi? A dw i’n meddwl bod pawb eisoes yn ymddangos fel eu bod nhw’n ei ddal beth bynnag, felly doeddwn i ddim yn teimlo ei fod yn gwneud gormod o wahaniaeth. Roedd braidd yn annifyr.” (16 oed) “Dw i’n cofio, dw i’n meddwl nad oeddwn i’n hoffi gwisgo mwgwd i ddechrau, ond yn y pen draw, des i i arfer ag e ac fe’i gwisgois i lawer hirach na phobl eraill, ond y pellhau cymdeithasol oedd hynny, roedd e braidd yn lletchwith ac roedd e’n teimlo fel, doedd e ddim yn teimlo fel ysgol.” (16 oed) “A dweud y gwir, roedd yn teimlo braidd fel petawn i mewn rhyw ffilm dystopiaidd oherwydd eich bod chi wedi arfer hoffi mynd i mewn i ymlacio gyda'ch ffrindiau… Ac yna'n sydyn mae pawb yn gwisgo masgiau ac rydych chi'n mynd i mewn yn golchi'ch dwylo, yn eu diheintio ac yna'n mynd i fyny i ddosbarth.” (19 oed) |
Dywedwyd hefyd fod rheolau a chyfyngiadau yn arbennig o ddryslyd i rai plant a phobl ifanc ag AAADisgrifiodd un person ifanc ag ADHD sut roedd y systemau unffordd yn ei gwneud hi'n anodd cyrraedd gwersi mewn pryd, rhywbeth yr oeddent eisoes yn ei chael hi'n anodd.
| “Ac yna roedd gen i broblem gyda bod yn hwyr yn barod. Byddwn i’n dod i fyny’r grisiau ac yn gorfod cerdded yr holl ffordd o gwmpas, tair llawr oherwydd alla i ddim torri i fyny.” (16 oed, ADHD) |
Dywedwyd hefyd fod mesurau Covid-19 ysgolion yn tarfu ar gyfeillgarwch plant a phobl ifanc oherwydd bod ysgolion yn rhannu disgyblion yn wahanol 'swigod' o fewn a thu allan i wersi. Pan oedd plant a phobl ifanc yn cael eu gwahanu oddi wrth eu ffrindiau, parhaodd rhai i deimlo'n ynysig er gwaethaf dychwelyd i'r ysgol, er bod eraill yn mwynhau datblygu cyfeillgarwch agos yn eu swigod.
| “Roedd yn rhaid i ni barhau i gylchdroi. A dim ond, fel, un person y gallai fod ar bob bwrdd pan ddylai fod, fel, dau. Roedd braidd yn unig oherwydd nad oedd y rhan fwyaf ohonyn nhw, fy ffrindiau, yn, fel, unrhyw un o fy nosbarthiadau.” (14 oed)
“Felly roedd pob un o’n gwersi gyda’n dosbarth ni. Ac felly roedd hynny’n mynd yn ei flaen yn llwyr. Diolch byth roedd gen i, fel, yr holl – fel, roedd fy ngrŵp ffrindiau wedi digwydd bod yn fy dosbarth i hefyd. Felly roedd hynny’n ddefnyddiol iawn… ac fe ddaethon ni i gyd yn eithaf agos oherwydd ein bod ni’n treulio cymaint o amser gyda’n gilydd.” (16 oed) |
Dywedwyd bod gwisgo masg yn ofyniad cyffredin mewn ysgolion, a chyfeiriwyd ato fel rhywbeth anghyfforddus a choslyd, gan ei gwneud hi'n anodd canolbwyntio. Soniodd rhai nad oeddent yn gallu clywed na deall athrawon yn dda oherwydd gwisgo masgiau, a dywedwyd ei fod yn fwy cyffredin ymhlith myfyrwyr ysgol uwchradd.
| “Roedd fy ymennydd braidd yn ddiffodd yn y ffordd honno, ac unwaith eto rydych chi yn yr ysgol ac mae’r holl reolau a masgiau newydd hyn… Dw i’n meddwl i mi gael trafferth yn y ffordd honno ynghyd â’r cynnwys.” (16 oed)
“Felly bod yn ôl yn yr ystafell ddosbarth, roedd yn eithaf ofnadwy, a dweud y gwir, oherwydd byddent yn gwneud i ni eistedd yno drwy’r amser yn ein masgiau. Doeddwn i ddim yn hoffi hynny. A’r dysgu, fel, yn amlwg, doeddwn i ddim yn ei ddeall mewn gwirionedd oherwydd, fel, dydyn ni ddim wedi cael yr amser priodol i allu dysgu hynny.” (16 oed) “Pan fydd pobl yn gwisgo masgiau does gennych chi ddim syniad beth maen nhw'n ei ddweud mewn gwirionedd, maen nhw mor bell oddi wrthych chi. Felly fe wnaeth hynny bopeth mor anghyfleus.” (18 oed) “Roedd yn rhaid i ni wisgo masgiau drwy’r amser, sydd fwy na thebyg y rhan anoddaf oherwydd ei bod hi’n anodd deall pobl, ac mae’n anodd gwneud gwersi yno oherwydd eu bod nhw’n amlwg yn eithaf anghyfforddus i’w gwisgo. Felly roedd hynny’n eithaf anodd.” (16 oed) “Dw i’n meddwl mai’r peth lleiaf hoff gen i amdano oedd masgiau wyneb, doeddwn i ddim yn gallu eu goddef, a faint o, rydyn ni’n eu galw’n ymddygiadau [cosbau], a gefais i o beidio â bod eisiau eu gwisgo mewn gwirionedd. Roeddech chi’n teimlo ychydig yn gyfyngedig gyda’ch anadlu a pheth arall yw doeddwn i ddim yn gallu darllen wynebau pobl eraill yn dda iawn felly, oherwydd fy mod i, dw i’n hoffi meddwl amdanaf fy hun fel rhywun sylwgar iawn, felly byddwn i fel arfer yn gwybod sut maen nhw’n teimlo ac roedd hynny’n fy nghyfyngu ychydig.” (16 oed) |
Gallai gwisgo masgiau hefyd greu heriau i'r rhai oedd â nam ar eu clyw, gan gynnwys bod yn fyddar neu sydd ag anhwylder prosesu clywedol, a ddisgrifiodd sut roedd masgiau'n ei gwneud hi'n anodd iddynt ddilyn yr hyn yr oedd pobl yn ei ddweud a'r effaith ganlyniadol ar wneud ffrindiau, cymdeithasu, a chadw i fyny â gwersi. Disgrifiodd un person ifanc ag anawsterau clyw wisgo'r llinyn blodyn yr haul, a ddefnyddir i gynrychioli anableddau anweledig, fel atgof allweddol o'r pandemig. Canfu fod angen iddi wisgo hwn i helpu gyda gofyn i bobl dynnu eu masgiau er mwyn iddi ddarllen gwefusau.
| “Y llinyn blodyn yr haul gafodd yr effaith fwyaf arnaf oherwydd nad oedd angen y llinyn arnaf o flaen llaw, ac yna byddwn ei angen i allu dweud wrth bobl fod angen i mi dynnu'r mwgwd i lawr er mwyn i mi allu clywed a darllen yr hyn maen nhw'n ei ddweud… Oherwydd nad oeddwn i'n gallu darllen gwefusau.” (20 oed) |
Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd hefyd sut roedd cyfyngiadau’n golygu nad oedd gwersi ymarferol fel arbrofion neu brosiectau grŵp ar gael neu’n gyfyngedig am gyfnod, a theimlwyd bod hyn yn effeithio ar ansawdd dysgu a dilyniant. Mynegodd plant a phobl ifanc siom ynghylch hyn, yn enwedig i’r rhai mewn blynyddoedd arholiad neu’n astudio gwyddorau, lle teimlwyd bod dysgu rhyngweithiol yn hanfodol ar gyfer dealltwriaeth. Adroddodd un person ifanc ei bod wedi newid ei chynlluniau addysg ar gyfer y dyfodol: ni chymerodd TGAU Gwyddoniaeth Driphlyg oherwydd ei bod yn meddwl ei fod yn seiliedig ar theori yn bennaf ac nad oedd yn gallu cwblhau arbrofion pan ddychwelodd i’r ysgol.
| “Felly o ran gwyddoniaeth, fel, roedden ni mewn ystafell ddosbarth arferol felly doedd gennym ni ddim arbrofion, dim gwaith ymarferol. Dim drama, cerddoriaeth, dim byd tebyg i hynny. Oherwydd roedd y cyfan yn dod yn ddamcaniaeth. Ac felly wnes i ddim dewis gwyddoniaeth driphlyg gyda TGAU oherwydd roeddwn i'n meddwl… mai'r math yna o ddamcaniaeth oedd hi i gyd. Ond bryd hynny a nawr rwy'n caru gwyddoniaeth yn fawr ac felly rwy'n flin iawn nad oeddwn i wedi gwneud hynny. Ond roeddwn i'n ei gasáu ar y pwynt hwnnw oherwydd roedd y cyfan yn – doedd dim byd ymarferol iddo a phethau fel 'na.” (16 oed) |
Profiadau o ddysgu yn yr ysgol
Yn gyffredinol, roedd plant a phobl ifanc yn teimlo’n werthfawrogol o’r ffaith eu bod wedi dychwelyd i ddysgu wyneb yn wyneb eto: roedd anawsterau technegol yn absennol, roedd yn teimlo’n fwy naturiol gofyn am help, gallent drafod tasgau gyda’u cyd-ddisgyblion ac roedd yr holl adnoddau ar gael yn rhwydd o fewn amgylchedd yr ystafell ddosbarth. Disgrifiodd rhai ymdeimlad o brofiad a rennir, gan wybod bod pawb wedi colli allan ar rywfaint o ddysgu ac eu bod “yn yr un sefyllfa”, ac roeddent yn teimlo’n dawelach eu meddwl gan hyn.
| “Roedd yn llawer mwy o hwyl, fel dysgu yn unig, oherwydd roedd hi’n llawer haws cael hi mewn dosbarth yn unig, lle mae gennych chi’r holl bethau sydd eu hangen arnoch chi, mae fel bod yr athro’n gallu addysgu’n eithaf hawdd, fel nad oes rhaid iddyn nhw boeni am alwad Zoom.” (19 oed)
“Mae’n debyg bod pawb yn yr un sefyllfa â fi. Doedd neb yn gweithio chwaith. Byddai rhai adegau lle byddwn i’n meddwl, ‘o dw i wedi gwneud y gwaith, doedd neb arall wedi gwneud’, a oedd yn braf i mi, oherwydd roedd yn golygu nad oedd rhaid i mi ddal i fyny na dim byd. Ond, fe wnaethon ni fynd dros yr un pethau yn y bôn, unwaith eto, â’r hyn a wnaethon ni yn ystod y cyfnod clo.” (16 oed) |
Roedd dychwelyd i'r ysgol hefyd yn galluogi rhai plant a phobl ifanc i dderbyn cymorth dysgu ychwanegol nad oeddent yn ei dderbyn cyn y pandemig. Teimlai'r plant a'r bobl ifanc hyn a'u rhieni fod eu hanghenion yn cael eu cydnabod yn fwy ar ôl y cyfyngiadau symud ac yn cael sylw gyda darpariaeth ychwanegol i'w galluogi, yn enwedig y rhai ag AAA, i ddal i fyny â dysgu.
| “O ran y gefnogaeth academaidd, roedd gen i athro mathemateg da iawn oedd yn dda iawn gyda fi. Ac yna, cefais weithiwr allweddol hefyd, oherwydd fe wnaethon nhw gydnabod o’r diwedd fod gen i anghenion ychwanegol i’m helpu i fel rhoi pethau ar waith i ddysgu’r hyn roeddwn i wedi’i golli. Felly gwellodd fy nysgu’n fawr unwaith roeddwn i’n ôl yn yr ysgol.” (13 oed) |
Fodd bynnag, disgrifiwyd dychwelyd i'r ysgol unwaith y byddai ar agor i bob myfyriwr eto fel profiad llawn straen i rai hefyd. plant a phobl ifanc ag AAARoedd hyn yn cynnwys plant a phobl ifanc nad oeddent wedi mynychu'r ysgol yn ystod y cyfnod clo a'r rhai a oedd wedi cael caniatâd i barhau i fynychu'r ysgol yn bersonol. Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd eu bod wedi cael hyn yn anodd oherwydd nad oeddent wedi arfer â threfn fwy llym yr ysgol ac wedi arfer â chael mwy o hyblygrwydd a rhyddid gartref.
| “Pan oedd yn rhaid i ni fynd yn ôl i’r dosbarth ac aros yn dawel, eistedd i lawr a gwneud gwaith roedd hi fel na, dw i wedi arfer bod gartref, dw i jyst yn mynd i sefyll i fyny a cherdded o gwmpas, dw i jyst yn mynd i siarad â phobl pan nad ydw i i fod i wneud hynny… roedd hi fel pan oeddwn i gartref nad oeddwn i’n cael fy nghadw i ffwrdd, felly pam dw i nawr yn cael fy nghadw i ffwrdd?” (13 oed, ASD, ADHD, Dyslecsia) |
Roedd yr anawsterau gyda'r agwedd gymdeithasol o ddychwelyd i'r ysgol hefyd i'w gweld yn waeth i rai o'r rhai ag AAA. Roedd y rhai ag anghenion cyfathrebu a rhyngweithio fel ASD yn cofio teimlo'n nerfus i siarad â'u cyfoedion a oedd yn ei gwneud hi'n anodd gwneud ffrindiau. Roedd cynlluniau eistedd gwahanol a 'swigod' dosbarth hefyd yn straen i rai plant a phobl ifanc pan nad oeddent wedi'u lleoli gyda'u ffrindiau.
| “Pan ddechreuais i gyntaf [yn ôl yn yr ysgol] roeddwn i’n nerfus iawn i siarad; wnaeth neb siarad am y diwrnod cyntaf mewn gwirionedd. Ond ar ôl hynny, oherwydd fy awtistiaeth a phroblemau cymdeithasol tebyg eraill, wnes i ddim dweud gair am yr holl amser, dim un gair wrth unrhyw un, heblaw am yr athrawon. Ac oherwydd hynny doedd gen i ddim ffrindiau o gwbl. Felly roeddwn i’n treulio fy holl amser naill ai mewn gwersi neu’n eistedd i lawr yn syllu ar wal.” (15 oed, ASD)
“Mae’n debyg ei fod yn llawn straen, oherwydd ei fod mor wahanol oherwydd bod y desgiau wedi’u trefnu’n wahanol, roedd yn rhaid i bawb eistedd yn benodol, doeddech chi ddim yn gallu treulio amser gyda’ch ffrindiau hyd yn oed yn ystod yr egwyl… doedd e ddim yn teimlo fel ysgol mwyach.” (19 oed, Anghenion Gwybyddiaeth a Dysgu) |
Ar ôl dychwelyd i'r ysgol, arweiniodd ymddygiad aflonyddgar at wahardd plant a phobl ifanc ag AAA mewn rhai achosion eithafol. Disgrifiodd un plentyn gael ei wahardd o'r ysgol sawl gwaith oherwydd ei ymddygiad aflonyddgar, a theimlai fod hynny oherwydd ei fod yn syrthio ar ei hôl hi ac yn ei chael hi'n anodd ymgartrefu mewn dysgu eto. Cefnogodd ei fam ei farn a chredai fod hyn oherwydd na allai ymdopi â'r amgylchedd rheoledig ar ôl cael ei adael i weithio'n annibynnol am gyhyd gartref.
| “Collais tua thair blynedd o fy nysgu go iawn… ie ac yna fel ym mlwyddyn pump pan oeddwn i’n cael fy ngwahardd yn gyson. Roedd yn eithaf llawn straen [mynd yn ôl i’r ysgol] i mi oherwydd fy mod i’n mynd i ysgol newydd ac allwn i ddim ymgartrefu’n iawn oherwydd y ffordd roedden ni’n dysgu, dw i’n meddwl.” (13 oed, ASD, ADHD, Oedi Datblygiadol)
“Roedd [Covid] yn ffactor a gyfrannodd yn fawr [at i’m plentyn gael ei wahardd]. Cael ei adael ar ei ben ei hun am gyfnod mor hir a, phan oedd yn mynd yn ôl i’r ysgol roedd mor gaeth a llym fel na allai ymdopi yn yr amgylchedd hwnnw… roedd yn cael ei ganfod ei fod yn achosi problemau drwy beidio â chadw at y rheolau a chafodd [ei] wahardd.” (Rhiant plentyn dros 13 oed) |
Dywedodd plant a phobl ifanc ag AAA eu bod yn gyffredinol yn ei chael hi'n anoddach cwblhau gwaith ysgol ar ôl iddynt ddychwelyd i'r ysgol nag cyn y pandemig. Dywedodd rhai eu bod wedi sylweddoli bod hyn oherwydd eu bod wedi colli llawer o ddysgu yn ystod y cyfnod clo. Disgrifiodd un person ifanc â dyslecsia mewn dosbarth gallu cymysg ei bod hi'n cwympo y tu ôl i'w chyd-ddisgyblion ac yn teimlo'n bryderus o gymharu ei hun â'i chyfoedion.
| “Dw i’n meddwl fy mod i’n teimlo braidd yn isel hefyd oherwydd roedd pobl yn fy nosbarth oedd yn uwch na fi ac yn gallu gwneud mwy na fi ac yn amlwg â mwy o gryfderau mewn gwahanol bethau. Ac roeddwn i’n meddwl, ‘pam nad ydw i fel ‘na?’” (14 oed, Dyslecsia)
“Er bod [y gwaith] yr un fath ag o'r blaen, roedd yn teimlo cymaint yn anoddach.” (17 oed, Dyslecsia, Dyspracsia, ADHD, Oedi Datblygiad Byd-eang) |
Roedd plant a phobl ifanc a fynychodd yr ysgol wyneb yn wyneb yn ystod y cyfnod clo hefyd wedi profi rhai anawsterau wrth addasu i ddysgu o fewn amgylchedd yr ysgol ar ôl i bawb arall ddychwelyd yn Hydref 2020. Collodd y rhai a oedd wedi nodi eu bod wedi derbyn sylw unigol gan athrawon hyn ar ôl i bawb arall ddychwelyd ac roeddent mewn dosbarth o faint arferol. Nododd rhai hefyd golli heddwch a thawelwch meintiau bach y dosbarthiadau. Nododd y rhai a oedd wedi profi mwy o amser chwarae a gwaith ysgol cyfyngedig eu bod yn ei chael hi'n anodd addasu i gael diwrnod ysgol llawn a dal i fyny â dysgu.
| “Roedd hi [ysgol wyneb yn wyneb] yn haws oherwydd, fel, doedd hi ddim mor orlawn ac roedd hi ychydig yn fwy heddychlon heb y criw mwy swnllyd yno. Bydden nhw'n gwneud i ni wneud gwaith ac yna bydden ni'n ôl allan yn chwarae mewn, fel, hanner awr arall. Felly roedd gennym ni, fel, bum amser egwyl bob dydd… Rhoddon nhw waith eithaf hawdd i ni. Ond dw i'n meddwl bod y bobl oedd yn cael eu haddysgu gartref wedi cael gwaith ychydig yn galetach… [Pan ddychwelodd pawb arall i'r ysgol roedd hi] Ychydig yn llethol. Oherwydd doeddwn i ddim wedi arfer ag e mewn gwirionedd ar ôl iddi fod, fel, yn dawel a prin neb yno. Ac yna aeth o hynny i bawb yno. Ac roedd hi ychydig yn rhyfedd. Fel, doeddwn i ddim yn disgwyl iddo ddigwydd mor gyflym. A gofynnwyd i ni wneud llawer mwy o waith ysgol oherwydd cawsom ni - fel dw i'n dweud, fel, pum egwyl y dydd; aeth o hynny i un.” (12 oed) |
Yn fwy cyffredinol, soniodd plant a phobl ifanc am deimlo ar goll ac yn ddryslyd mewn gwersi ar ôl iddynt ddychwelyd oherwydd y seibiant yn yr addysgu wyneb yn wyneb. Nododd myfyrwyr oed ysgol uwchradd fylchau gwybodaeth, yn enwedig mewn mathemateg, ac adroddasant eu bod wedi dychwelyd gyda llawer o aseiniadau anghyflawn. Adroddodd plant oed ysgol gynradd eu bod wedi anghofio sgiliau sylfaenol fel dweud yr amser neu wneud eu tablau lluosi. Roedd y rhai a oedd wedi ei chael hi'n anodd ymgysylltu â dysgu ar-lein yn tueddu i adrodd am fylchau gwybodaeth ar ôl iddynt ddychwelyd i'r ysgol a soniasant am aseiniadau anghyflawn a oedd wedi cronni dros y cyfnod clo. Adroddodd y plant a'r bobl ifanc hyn eu bod yn teimlo dan straen ynghylch y bylchau gwybodaeth hyn a disgrifiodd deimlo'n ymwybodol o'r gwahaniaethau mewn gwybodaeth a dealltwriaeth gyda'u cyfoedion.
| “Roedd hi’n anodd iawn dysgu oherwydd y pandemig, wnes i ddim dysgu sut i ddweud yr amser oherwydd i mi golli’r gwersi hynny a doeddwn i ddim yn gwybod sut i wneud fy amserlenni’n iawn oherwydd i mi golli pob un ohonyn nhw.” (12 oed)
Ar y dechrau [o ddychwelyd i'r ysgol] oherwydd bod gen i lawer o waith nad oeddwn wedi'i gyflwyno felly roeddwn i'n gwybod ym mhob dosbarth [roeddwn i'n] mynd iddo y byddai athro yn dweud, 'pam na wnaethoch chi hyn, pam na wnaethoch chi hynny?'... Oherwydd roedd yna adegau yn yr ail gyfnod clo hwnnw pan oeddwn i'n meddwl fy mod i'n eistedd gyda thri deg o aseiniadau ar goll, roedd athrawon yn gofyn i mi ble roedden nhw ac roedd gen i bum gwaith cartref technoleg nad oeddwn wedi'u cyflwyno oherwydd fy mod i wedi, i bob pwrpas, wedi cuddio'r ysgol am y misoedd hynny.” (18 oed) “Y naid i fyny o’r ail flwyddyn i’r drydedd flwyddyn [blwyddyn wyth i flwyddyn naw], rydych chi’n ei deimlo ac roedd yn rhyfedd. Roeddwn i’n cael trafferth yn y drydedd flwyddyn [blwyddyn naw] mewn gwirionedd ac wrth edrych yn ôl arno roeddwn i’n cael trafferth yn yr ysgol ac rwy’n credu y gallai hynny fod oherwydd Covid hefyd, ie. Roedd fy ymennydd braidd yn ddiffodd yn y ffordd honno ac unwaith eto rydych chi yn yr ysgol ac mae’r holl reolau a masgiau newydd hyn… Rwy’n credu i mi gael trafferth yn y ffordd honno ynghyd â’r cynnwys.” (16 oed) “Roedd rhaid i mi ddysgu pethau nad oedden nhw wedi bod yn eu dysgu i ni. Ac roedd hi, fel, yn eithaf buan, yn dod yn ôl i’r ysgol yn syth, ar ôl prin neb yno a prin yn dysgu unrhyw beth. Felly roedd yn newid mawr mynd o hynny i bawb fod yn ôl ac yn dysgu popeth ar unwaith.” (12 oed) “Dw i’n meddwl ei fod yn eithaf anodd oherwydd yn amlwg lle roedd rhai pobl wedi gwneud mwy o waith nag eraill, roedd faint roedden ni wedi’i gwmpasu yn amrywiol iawn. Felly roedd yna lawer o fynd dros bethau – ail-fynd dros bethau dim ond i wneud yn siŵr ein bod ni i gyd wedi dal i fyny.” (16 oed) |
Soniodd plant a phobl ifanc hefyd fod diffyg cyfleoedd i ddal i fyny â dysgu coll pan ddychwelodd pawb i'r ysgol. Disgrifiodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd nad oedd athrawon yn mynd dros gynnwys a oedd wedi'i gwmpasu yn ystod y cyfyngiadau symud ac yn hytrach yn parhau â deunydd addysgu yr oedd disgwyl iddynt ei ddysgu ar yr adeg hon waeth beth fo'r pandemig.
| “Gyda’r cyfnod clo roedd bwlch enfawr o wneud dim byd ac roeddwn i’n ei drin fel gwyliau haf fwy neu lai, dyna sut roeddwn i’n trin y cyfnod clo, fel pe na wnes i ddim byd am gryn dipyn ohono… Oni bai am gyfnod clo, byddwn i’n gwneud yn llawer gwell… [Pan ddychwelon ni i’r ysgol ar ôl y cyfnod clo] wnaethon nhw [yr athrawon] ddim dal i fyny ar y dechrau ac roedden nhw fel pe baent yn codi’n syth o’r hyn roedden nhw’n ei ddysgu ar-lein.” (16 oed)
“Felly pan agorodd yr ysgol, roeddwn i wir ymhell ar ei hôl hi, dw i’n cofio gorfod gweithio llawer o oriau i ddal i fyny.” (21 oed) “Roedd fel pe na bai’r cyfyngiadau symud wedi digwydd oherwydd roedd yn rhaid i ni barhau, a oedd mor anodd… Dw i’n meddwl eu bod nhw [yr ysgol] wedi rhoi rhyw fath o gwrs dal i fyny yn yr haf ar waith ond wnaeth neb hynny.” (19 oed) |
Profiad llawn straen a amlygwyd gan y rhai a gyfwelwyd ar ddechrau'r ysgol uwchradd neu flynyddoedd arholiadau yn y cyfnod hwn oedd cael llawer o brofion neu ffug-brofion ar ôl iddynt ddychwelyd. Mynegodd rhai rwystredigaeth wrth gael eu ffrydio i mewn i setiau gallu neu dderbyn graddau rhagfynegedig yn seiliedig ar y marciau hyn.
| “Felly fe aethon ni o, fel, ddosbarthiadau gallu cymysg i bawb yn cael eu rhoi yn y dosbarth yn seiliedig ar faint maen nhw'n ei wybod mewn gwirionedd. A doeddwn i ddim wedi arfer â hynny oherwydd dydw i erioed - fel, dydy e erioed wedi digwydd i ni o'r blaen.” (16 oed) |
Roedd plant a phobl ifanc yn cofio teimlo'n rhwystredig eu bod yn parhau i golli allan ar gerrig milltir a phrofiadau allweddol drwy gydol blwyddyn academaidd 2020-21. Parhaodd tripiau ysgol, preswylfeydd (gweithgareddau cyfoethogi dros nos neu aml-ddydd), gwasanaethau i ymadawyr a phromiau i gael eu canslo neu eu lleihau hyd yn oed erbyn tymor yr haf 2021. Er enghraifft, roedd un plentyn yn siomedig oherwydd na ddigwyddodd y daith flynyddol diwedd blwyddyn chwech i Ynys Manaw ar gyfer ei grŵp blwyddyn.
Dywedwyd bod hunanynysu a chyfnodau symud pellach yn arwain at stopio a dechrau mynd i'r ysgol yn aml. O ganlyniad i hyn, adroddodd plant a phobl ifanc eu bod yn parhau i dreulio cryn dipyn o amser gartref a bod disgwyl iddynt gwblhau gwaith ysgol neu fynychu gwersi ar-lein yn ystod yr ynysu. Soniodd plant a phobl ifanc eu bod yn teimlo'n rhwystredig ac yn flin bod yn rhaid iddynt ynysu pan oedd rhywun yn eu swigen wedi dal Covid-19, er gwaethaf profi'n negatif eu hunain. Adroddodd plant a phobl ifanc hefyd eu bod wedi cael eu heffeithio gan athrawon a oedd yn absennol gyda Covid-19.
| “Felly cafodd blwyddyn 12 a blwyddyn 13 eu rhoi mewn bloc penodol ond roedd hynny’n golygu ei fod, fel, 100, 200 o fyfyrwyr mewn un bloc felly os oedd un person yn cael Covid roedd yn rhaid i chi gyd ynysu. Weithiau roedd fel, byddech chi’n ynysu am bythefnos ac yna’n dod yn ôl. Ac yna ymhen ychydig ddyddiau bydden nhw’n gwneud, fel, cyfarfod Zoom ar gyfer yr ysgol gyfan. Felly os yng nghanol eich gwers byddech chi fel, o iawn. Mae’n rhaid i mi fynd adref eto.” (21 oed)
“Felly oherwydd bod cymaint o athrawon i ffwrdd oherwydd Covid a chymaint wedi gadael yr ysgol yn ystod Covid, roedd gennym ni gyn lleied o athrawon fel bod yr athrawon yn cael eu rhannu rhyngom ni ychydig. Felly cafodd hynny effaith fawr oherwydd nad oedd gen i athro mathemateg am hanner blwyddyn felly dysgais y rhan fwyaf o fy mhynciau i mi fy hun a oedd, wyddoch chi, yn amlwg yn mynd i wneud gwahaniaeth oherwydd nad oeddwn i wir - roedd yn fath o ddyfalu am ychydig.” (16 oed) |
Tarfu ar arholiadau
Dros gyfnod y pandemig, profodd plant a phobl ifanc ym mhob un o bedair gweinyddiaeth ddatganoledig y DU aflonyddwch eang i'w harholiadau.24 Cafodd arholiadau ar gyfer cymwysterau cenedlaethol ffurfiol fel SATs ac asesiadau cynradd eraill, a TGAU a Lefel A a oedd i fod i gael eu cyflwyno yn haf 2020 eu canslo ym mis Mawrth 2020. Cafodd arholiadau ar gyfer haf 2021 eu canslo o'r ail gyfnod clo, rhwng Hydref 2020 ac Ionawr 2021. Achosodd dulliau asesu a graddio amgen ddadlau a gwrthdroadau polisi. Roedd profiadau plant a phobl ifanc o arholiadau a darfwyd yn amrywio'n fawr yn ôl blwyddyn ysgol, sefydliad, a dulliau dysgu unigol. Trafodwyd rhai gwahaniaethau yn ôl gwlad yn y DU gan y rhai a gyfwelwyd ac fe'u disgrifir isod.
Trafododd un person ifanc sut roedd ganddi ddwy fersiwn wahanol iawn o’i chanlyniadau Safon Uwch o hyd. Disgrifiodd sut roedd hyn yn ei hatgoffa o ba mor rhyfedd ac ansicr yr oedd y cyfnod wedi teimlo iddi a pha mor “anghywir” oedd ei chanlyniadau pan gafodd nhw.
| “Dydw i ddim yn adnabod unrhyw un arall sydd â hyn mewn gwirionedd. Mae dau ganlyniad arholiad gwahanol, lle ar y dechrau cawsom raddau a gafodd eu hail-farcio gan… y bwrdd arholi. Ac yna cafodd hynny ei ganslo, ac anfonwyd set newydd o ganlyniadau arholiad atom… yn seiliedig ar ein hathrawon… ni chafodd ein gwaith ei asesu’n ffurfiol erioed… Dydy’r bobl a roddodd ein slip canlyniadau gwreiddiol i ni ddim hyd yn oed wedi gweld dim o’n gwaith… cafodd y cyfan ei ostwng yn seiliedig ar ystadegau blynyddoedd blaenorol yr ysgol a, fel, ble roeddech chi’n byw a phethau. Rydw i bob amser yn meddwl amdano nawr sut mae gen i ddau Lefel A ond dim ond yr un hon sy’n ddilys… [y graddau ar] yr un hon [yw] DCBB ac yna’r un hon yw CCBA, sy’n naid eithaf mawr… Rydw i bob amser wedi cael y graddau uchaf ac [ar gyfer un arholiad] cefais bas allan o, fel, pas, teilyngdod, rhagoriaeth. A dyna’r radd isaf rydw i erioed wedi’i chael ac roedd yn teimlo’n anghywir.” (22 oed) |
Roedd profiadau’n gymysg iawn ar draws unigolion. Adroddodd rhai am brofiadau cadarnhaol neu honnodd fod yr aflonyddwch i arholiadau wedi rhoi mantais iddynt. Roedd hyn yn cynnwys y plant a’r bobl ifanc hynny a ddisgrifiodd deimlo’n frwdfrydig i weithio’n galetach oherwydd canslo arholiadau’n gynharach. Fodd bynnag, nododd eraill fod y cyfnod yn llawn straen, yn anrhagweladwy, ac yn anghyson. Wrth fyfyrio ar yr effeithiau tymor hwy, teimlai rhai hefyd eu bod wedi colli’r cyfle i feithrin sgiliau arholiad a hyder yn ystod dysgu o bell.
Roedd pobl ifanc yn tueddu i adrodd eu bod wedi ymateb yn gadarnhaol i'r newyddion am ganslo arholiadau ffurfiol ar draws 2020-21. Trafododd y rhai mewn addysg uwchradd y rhyddhad o beidio â gorfod sefyll arholiadau. Roedd y bobl ifanc a oedd yn arbennig o falch o'r canslo yn cynnwys y rhai nad oeddent yn hoffi neu'n cael trafferth gydag arholiadau, neu a oedd eisoes yn teimlo'n hyderus eu bod wedi dysgu cynnwys yn ddigonol. Roedd canslo arholiadau a gyhoeddwyd yng ngaeaf 2020 yn cael eu gwerthfawrogi'n arbennig gan y rhai a oedd wedi bod yn poeni ynghylch a fyddai'r rhain yn digwydd o gwbl.
| “Roeddwn i’n gwneud Lefel A, ie. Felly, a dweud y gwir, roeddwn i’n hapus, cafodd fy Lefel A eu canslo, wyddoch chi, ym mha fyd mae hyn yn digwydd? Mae arholiadau Lefel A yn cael eu canslo, mae’n anhygoel.” (21 oed)
“[Roeddwn i’n teimlo] mor wrth fy modd ag y gallwch chi fod, yn bersonol [ynglŷn â chanslo TGAU].” (20 oed) |
Fodd bynnag, disgrifiodd pobl ifanc hefyd amrywiaeth o brofiadau negyddol yn gysylltiedig â chanslo arholiadau, a gyfrannodd at brofiad addysgol dryslyd a llawn straen. Yn aml, roedd pobl ifanc yn gweld cyfathrebu gan y llywodraeth ac ysgolion fel un gwael ac anghyson, ac roedd rhai'n teimlo'n flin ynghylch y ffordd y byddai penderfyniadau'r llywodraeth yn "newid ac yn torri". Trafododd y rhai a gyfwelwyd hefyd sut y gwnaeth y cyd-destun clo a dysgu o bell hi'n anoddach iddynt wybod beth oedd yn digwydd a dywedodd y rhai a oedd yn llai ymgysylltiedig â chyfathrebu ysgolion ei bod hi'n cymryd peth amser i'r neges hon eu cyrraedd.
| “Dywedodd un o’r athrawon wrthym ni hyd yn oed, o, [dw i] ddim yn meddwl bod y TGAU yn cael eu canslo, oherwydd dydy hynny byth yn mynd i ddigwydd. Dydy o erioed wedi digwydd o’r blaen, dydy o byth yn mynd i ddigwydd… Yna fel wythnos yn ddiweddarach… daeth ar y newyddion eu bod nhw wedi canslo TGAU a bod yn rhaid i bawb aros dan glo… roedd mor wahanol i’r hyn yr oedd pawb yn ei ddisgwyl, yn enwedig [gan] fod athrawon wedi bod yn y diwydiant ers blynyddoedd.” (21 oed)
“[Roeddwn i'n teimlo] yn flin oherwydd rwy'n deall ei fod yn gyfnod digynsail iawn i bawb, wyddoch chi, nid oedd y llywodraeth erioed wedi bod trwy rywbeth fel hyn o'r blaen, felly roedd hi'n anodd iawn iddyn nhw wybod beth oedd y peth iawn i'w wneud, ond hefyd ar yr ochr arall i hynny gallai fod wedi bod, gellid bod wedi cyflwyno'r negeseuon mewn fformat mor well, yn enwedig gydag arholiadau a phethau fel 'na, dw i'n meddwl, wyddoch chi, yn hytrach na'i adael ar y funud olaf.” (20 oed) “Roedd angen i’r llywodraeth fod yn gliriach. Peidio â bod yn newid drwy’r amser.” (20 oed) “Pan fyddwch chi'n gwneud eich TGAU, dyma'r peth mwyaf yn y byd. Ar y dechrau roeddwn i fel, dyma'r peth gwaethaf yn y byd, ei fod yn cael ei ganslo… ac ar ôl ychydig dydy o ddim yn gwneud cymaint o wahaniaeth mewn gwirionedd. Roeddwn i'n straenio cymaint… ond TGAU ydyn nhw. Dw i'n bendant yn meddwl ei fod wedi fy aeddfedu o ran edrych ar flaenoriaethau a beth sy'n bwysig a beth sydd ddim.” (20 oed) |
Teimlai pobl ifanc hefyd fod canslo arholiadau wedi arwain at rai effeithiau andwyol hirdymor, gan gynnwys colli cymhelliant a gyfrannodd at bobl ifanc yn rhoi’r gorau i addysg, datblygu ofn neu gasineb at arholiadau, a theimlad o golli cyfleoedd i brofi eu hunain.
| “Doeddwn i ddim yn gwybod hyn pan ddechreuon ni flwyddyn 12 ond fy ngraddau blwyddyn 12 yn yr asesiadau a wnaethon ni, fe wnaethon ni ddarganfod nad oedden nhw’n cyfrif tuag at fy ngradd Lefel A gyffredinol. Felly roeddwn i wir yn ddigalon oherwydd fy mod i wedi gweithio’n galed iawn arnyn nhw ac, fel, llwyddais i gael marciau da iawn arnyn nhw… yna dywedon nhw, o, oherwydd yr aflonyddwch, mae hynny’n golygu nad ydyn nhw’n cyfrif. Felly rwy’n deall y byddai rhai pobl wedi’i chael hi’n anodd iawn gweithio yn yr amodau hynny ond roeddwn i’n teimlo ychydig yn drech. Fel, roeddwn i wedi gweithio’n galed ac yna doedden nhw ddim yn cyfrif.” (21 oed)
“Roeddwn i eisiau profi fy mod i’n iawn ac eisiau gwneud yn dda i mi fy hun ac roeddwn i’n teimlo fel ‘Alla i ddim hyd yn oed wneud yr hyn rydw i’n teimlo y gallaf ei wneud’ oherwydd allwch chi ddim hyd yn oed wneud arholiad ar y diwedd. Wyddoch chi? Mae economeg mor drwm ar arholiadau. Fel, does dim ochr ymarferol go iawn iddo. Mae’r cyfan fel rhifau a, wyddoch chi, siartiau a phopeth. Mae fel, na ‘Mae angen i mi wneud arholiad i chi ddeall a ydw i’n mynd i allu [cyflawni] fel, gradd benodol.’” (21 oed) “[Rydw i wedi] anghofio’n llwyr sut i wneud arholiadau… roedd [arholiadau prifysgol] yn fy ngwneud mor bryderus oherwydd doeddwn i ddim yn gallu cofio sut i adolygu’n iawn neu, fel sut i ysgrifennu arholiadau… ers Covid dydw i erioed wedi gallu gorffen arholiad mewn pryd… Dw i’n meddwl mai dyna pam nad oeddwn i wedi cael unrhyw ymarfer yn ystod [y pandemig].” (22 oed) |
Teimlai plant a phobl ifanc eraill eu bod yn wynebu effeithiau canlyniadol o'r aflonyddwch hwn ar ddewisiadau ysgol uwchradd a sut roeddent yn cael eu ffrydio yn ôl gallu i wahanol setiau (os yn cymryd asesiadau cynradd), pynciau Safon Uwch (os yn cymryd TGAU/cyfwerth), neu ddewis prifysgol (safon Uwch a chyfwerth).
| “Rwy’n teimlo, petawn i wedi [sefyll] fy arholiadau SAT, y byddwn i wedi cael fy rhoi mewn set uwch. Ond oherwydd na wnes i eu sefyll, roeddwn i mewn set is… Dydw i ddim yn meddwl fy mod i yn y set gywir, rwy’n meddwl bod angen i mi fod mewn set uwch. Does gen i ddim athro Mathemateg go iawn, dydy e ddim yn gwybod beth mae e’n ei wneud… Roeddwn i ar y rhyngrwyd hyd yn oed yn chwilio am sut i wneud pethau i geisio eu helpu, ond ar ddiwedd y dydd dydw i ddim yn athro.” (13 oed)
“Rwy'n teimlo efallai y gallwn fod wedi mynd i mewn i [brifysgol benodol] neu rywbeth. Hynny yw, dim ond teimlad yn y stumog ydyw ond roedd chwyddiant graddau yn beth go iawn. Felly cafodd llawer mwy o bobl 3 A*. Felly roedd prifysgolion yn llawer llai parod i roi cynigion. Rwy'n credu bod [y brifysgol hon] wedi gwrthod llawer o bobl.” (20 oed) |
Er bod patrwm canslo arholiadau yn fras debyg ar draws y gweinyddiaethau datganoledig, gallai gwahaniaethau mewn dulliau arholiadau effeithio ar brofiadau unigol. Yng Nghymru, nid yw sgoriau arholiadau lefel AS bellach yn cyfrannu at ganlyniadau lefel A, tra yng Nghymru maent yn cyfrif am 40% o'r radd derfynol.25 Gyda arholiadau Safon Uwch wedi'u canslo yng Nghymru yn ystod y pandemig, nododd rhai pobl ifanc o Gymru eu bod yn teimlo dan bwysau ychwanegol wrth baratoi ar gyfer eu harholiadau Safon Uwch, gan fod y rhain bellach yn pennu eu gradd derfynol gyfan.
Cafodd pobl ifanc eu heffeithio hyd yn oed os nad oeddent yn sefyll arholiadau ffurfiol yn ystod cyfnod pandemig 2020-21. Yn aml, roedd pobl ifanc a oedd wedi sefyll arholiadau o 2022 ymlaen yn teimlo nad oeddent yn meddu ar y sgiliau adolygu ac arholiadau yr oeddent yn disgwyl eu cael trwy ymarfer.
| “Yn bersonol, dw i’n teimlo ein bod ni wedi bod yn s*****da braidd, dw i ddim yn meddwl ein bod ni wedi, dw i’n teimlo ein bod ni wastad yn mynd i gael ein hadnabod fel y plant Covid… Roeddwn i’n nerfus o fis Mawrth hyd at ddiwedd mis Mehefin [2025] oherwydd dw i’n teimlo pan ddywedon nhw ‘o, rydych chi’n eistedd yn y bedwaredd flwyddyn a’r bumed flwyddyn’… daeth yn eithaf llethol.” (18 oed) |
Roedd rhai pobl ifanc a oedd yn sefyll arholiadau ffurfiol am y tro cyntaf ar ôl 2022 hefyd yn teimlo nad oeddent yn cael eu cefnogi o'i gymharu â chyfoedion hŷn yr oeddent yn credu eu bod yn derbyn mwy o lwfansau, fel cael gwybod beth fyddai yn y papur, dim ond cael eu profi ar ran o'u cwrs a chael ffiniau gradd is. Er bod rhai wedi tynnu sylw at addasiadau a wnaeth sefyll arholiadau'n haws, fel cael hafaliadau ar gyfer arholiadau gwyddoniaeth, roedd y bobl ifanc hyn yn aml yn teimlo'n anbarod. Dywedwyd bod hyn yn cael ei waethygu gan lai o arholiadau mewnol (fel y'u canfyddir gan bobl ifanc) a fyddai wedi eu helpu i ymarfer.
Myfyrdodau pobl ifanc ar dderbyn Graddau Asesedig Canolfan (CAGs)26 roeddent yn gymysg. Roedd gan rai pobl ifanc bryderon mawr ynghylch eu tegwch a'u cysondeb. Roedd y pryderon hyn yn adlewyrchu diffyg ymddiriedaeth yn y ffyrdd y canfuwyd bod graddau wedi'u pennu, er enghraifft trwy arholiadau ffug, rhagarweiniol (yn yr Alban), neu waith cwrs, dylanwad perfformiad arholiadau blynyddoedd blaenorol, neu "ffafriaeth". Teimlai pobl ifanc fod y broses yn amrywio'n fawr rhwng ysgolion, a allai danseilio hygrededd eu graddau yn eu barn nhw. Derbyniodd rhai pobl ifanc farciau gwell nag y disgwyliwyd ac elwasant. Teimlai eraill syndrom twyllwr neu nad oedd eu graddau "yn cyfrif". Gallai'r rhai nad oeddent wedi sefyll arholiadau ffug na gwaith cwrs deimlo eu bod wedi'u cosbi'n ddifrifol am y diffyg tystiolaeth a ddefnyddiwyd ar gyfer eu graddau rhagfynegedig.
| “Roedden ni’n ymwybodol iawn o’r ffaith ein bod ni newydd dreulio’r ddwy flynedd ddiwethaf… yn gweithio tuag at [lefel A] felly roedd hi’n meddwl yn fawr iawn, ‘beth yw pwrpas y ddwy flynedd yma, os nad ydyn ni’n mynd i wneud dim byd… ac rwy’n cofio meddwl, dydw i ddim yn fyfyriwr D mewn gwleidyddiaeth o gwbl. Dydw i erioed, mewn papurau blaenorol, wedi cael D mewn unrhyw un ohonyn nhw unwaith.” (21 oed) |
Teimlai rhai pobl ifanc nad oedd eu graddau rhagfynegedig yn adlewyrchu eu gallu, ac yn cyfrannu at benderfyniadau i beidio â pharhau ag addysg. Canfu rhai pobl ifanc hefyd fod eu canlyniadau CAG yn cyfyngu ar eu dewisiadau ar gyfer pynciau Safon Uwch neu gyrchfannau prifysgol.
| "Dw i'n meddwl [petawn i wedi aros [mewn addysg] dw i'n meddwl y byddwn i wedi bod ... yn dda. Oherwydd dw i'n golygu, fel, fy TGAU, sydd yn amlwg y flwyddyn cyn hynny, ceisiais yn galed iawn ar eu cyfer. Adolygais yn galed iawn. Cefais ganlyniadau da iawn. Dw i'n meddwl bod hynny'n dangos bod rhywbeth wedi newid, beth ddigwyddodd, fy nghanlyniad, ac yn amlwg roedd yn Covid ... Byddwn i'n eistedd gyda'r nos bob nos ar gyfer fy TGAU ac yn adolygu ac yn ceisio - fel, ond collais bob cymhelliant, dw i'n meddwl ... Collais gymhelliant yn yr ystyr fel, iawn, mae hyn yn mynd oddi ar yr hyn mae'r athrawon yn meddwl y gallaf ei wneud. Fel, mae pobl yn gweithio'n wahanol. Mae pobl yn aros tan ychydig cyn yr arholiad ac yn gwneud llwyth o adolygu ac yn gwneud hyn. Mae rhai pobl yn adolygu trwy gydol y flwyddyn. Mae rhai pobl yn dda iawn mewn gwersi; canolbwyntio. Mae rhai pobl yn pylu ond yn gwneud gwaith gartref. Fel, mae mor anodd cael syniad o'r hyn rydych chi'n meddwl y bydd disgybl yn ei gael." (21 oed)
“Doeddwn i ddim yn gallu mynd i mewn i’r brifysgol roeddwn i eisiau mynd iddi oherwydd bod un o fy ngraddau wedi gostwng. Felly, fe wnes i [fynd i’r gwaith hwn] yn lle hynny, ac rwy’n ddiolchgar iawn am hynny ac rwy’n credu bod popeth wedi mynd yn dda. Ond roedd hynny’n teimlo fel ergyd yn y frest i fod, fel, eisiau mynd i rywle mor fawr ac yna peidio â chyrraedd yno oherwydd – o bosibl oherwydd Covid. Oherwydd bod fy holl gymhelliant i wneud unrhyw beth wedi gostwng.” (21 oed) “Dw i’n adnabod llwyth o bobl na chafodd lle mewn prifysgol oherwydd y ffordd roedd fy ysgol i [yn rhagweld graddau] a… ysgolion pobl eraill, dwi jyst yn meddwl nad oedden nhw’n gyson felly, i mi doedd e ddim yn deg… does dim ots pa ffordd, dw i’n meddwl cyn belled â’u bod nhw wedi penderfynu mewn un ffordd, a phawb wedi’i wneud felly.” (22 oed) |
Disgrifiodd pobl ifanc eraill sut roedden nhw'n teimlo bod cyd-destun y pandemig wedi effeithio ar eu cyfeiriad addysgol neu yrfaol drwy wneud mynd i mewn i'w prifysgol neu swydd ddelfrydol yn anoddach neu'n fwy cystadleuol.
| “Sylweddolais mewn gwirionedd fod ganddo effaith fawr iawn ar fy mywyd. Yn bennaf oherwydd fy mod yn ceisio gwneud meddygaeth. Ac oherwydd y pandemig a phopeth… cafodd yr holl geisiadau ar gyfer ysgolion meddygol eu gwthio i’r flwyddyn nesaf… erbyn i mi fynd i wneud cais amdano, roedd llawer o’r lleoedd eisoes wedi’u llenwi, o geisiadau blaenorol… cynyddodd y gystadleuaeth yn aruthrol, a arweiniodd at gymryd blwyddyn fwlch yn y diwedd, oherwydd nad oedd digon o leoedd, roedd y gystadleuaeth yn uchel iawn, iawn. Felly, y llwyth gwaith hwnnw o bobl nid yn unig ar gyfer lleoedd meddygol, ysgolion meddygol, ac ysgolion deintyddiaeth ac ie, cafodd effaith ar yr hyn roeddwn i’n mynd i’w wneud yn yr amser hwnnw.” (21 oed) |
Tarfu ar addysg uwch ac addysg bellach
Gan fod y rhai a gyfwelwyd rhwng 5 a 18 oed yn ystod y pandemig, ychydig oedd mewn addysg uwch neu addysg bellach pan gyhoeddwyd y cyfyngiadau symud cyntaf. Fodd bynnag, aeth cyfran fwy i addysg uwch yn hydref 2020 ychydig cyn yr ail gyfyngiadau symud cenedlaethol. Dilynodd hyn yr hyn a brofwyd yn aml fel diwedd sydyn i'r ysgol oherwydd canslo arholiadau a digwyddiadau gadael yr ysgol.
Dangosodd ymatebion gan bobl ifanc, ar ôl iddynt ddechrau addysg uwch, y gallent deimlo'n gymdeithasol ynysig yn hawdd oherwydd dysgu o bell a chyfyngiadau'r cyfnod clo. Disgrifiodd rhai pobl ifanc hefyd sut y gwnaethant naill ai ddychwelyd i'w cartrefi neu beidio â gadael eu cartrefi yn ystod y cyfnod hwn. O ganlyniad i'r profiadau hyn, roeddent yn ei chael hi'n anodd dod o hyd i ffyrdd o ffurfio cysylltiadau cymdeithasol, o fewn neu y tu allan i wersi.
Disgrifiodd pobl ifanc deimlo diffyg rhwydweithiau cymorth a allai eu hannog i gwblhau eu gwaith a'u gwneud yn teimlo'n frwdfrydig ac yn ddiogel; er enghraifft, yn eu galluoedd eu hunain, a'u penderfyniad ynghylch dewis prifysgol a phwnc. Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd sut yr effeithiodd hyn yn negyddol ar ansawdd eu dysgu a'u lles.
| “Dw i’n meddwl ie, drwy gydol fy ngradd dw i’n meddwl fy mod i wedi teimlo ac dw i’n meddwl nad ydw i wedi gwneud cystal ag y gallwn i fod wedi’i wneud oherwydd mae’n anodd iawn aros yn frwdfrydig pan fyddwch chi’n teimlo eich bod chi ar eich pen eich hun.” (21 oed) |
Yn fwy cyffredinol, trafododd pobl ifanc deimlo'n unig ac yn flin, a'u bod wedi colli cael profiad prifysgol "go iawn" oherwydd cyfyngiadau pandemig.
| “Pan aethon ni i gyfnod clo cyntaf, dyna oedd fy mlwyddyn gyntaf yn y brifysgol ac roeddwn i'n cael amser mor dda, felly dw i'n meddwl bod y math yna o newid sydyn o beidio â gallu profi fy – y ffordd o fyw prifysgol hon roeddwn i wedi aros cyhyd i'w chael, a chafodd ei chymryd i ffwrdd. Roeddwn i wir – ie. Roeddwn i'n rhwystredig iawn am hynny a pheidio â gallu ei brofi… Roedd yn teimlo fel gradd Prifysgol Agored, pe byddech chi eisiau gradd rithwir, byddwn i wedi mynd i'r Brifysgol Agored.” (22 oed)
“Nawr mae’n rhaid i mi chwerthin amdano i’m cael drwyddo. Ond… fe wnaeth i mi deimlo’n flin. Roedd yn dorcalonnus ein bod ni wedi rhoi’r holl amser hwn i mewn i radd. Rydych chi’n mynd am brofiad y brifysgol. Rydw i wedi colli hynny.” (22 oed) |
Disgrifiodd pobl ifanc gyfyngiadau i'w cynnydd dysgu yn ystod y cyfnod hwn. Trafodasant sut y gallai darlithoedd a seminarau ar-lein deimlo'n ddiflas ac yn ailadroddus. Dywedwyd bod rhai darlithoedd yn dibynnu ar gynnwys hen ffasiwn a recordiwyd ymlaen llaw, ac roedd yn gyffredin i gyd-ddisgyblion gael eu camerâu i ffwrdd yn ystod trafodaethau.
| “Dw i’n cofio bod y rhan fwyaf o fy narlithoedd yn y flwyddyn gyntaf wedi’u recordio ymlaen llaw o 2018. Felly roedden nhw’n gwbl hen ffasiwn ac, fel, ddim yn ymgysylltu o gwbl, ac roedd y rhan fwyaf o’r ffurfiau asesu yn gwisiau amlddewis oherwydd nad oedden nhw wedi darganfod sut i’w symud ar-lein eto. Felly roedden nhw – roedden nhw’n hawdd iawn.” (22 oed) |
Gyda dull dysgu llawer mwy hunangyfeiriedig nag yn yr ysgol, roedd rhai pobl ifanc hefyd yn cael trafferth oherwydd diffyg cefnogaeth addysgol a bugeiliol gan staff academaidd. Roedd effeithiau hyn a adroddwyd ar unigolion yn cynnwys methu â chyflwyno gwaith a cholli darlithoedd, profi teimladau o straen a phryder, a hyd yn oed penderfynu gadael addysg uwch.
| “Roedd hi hefyd fel y darlithwyr, roedd bron fel eu bod nhw wedi rhoi’r gorau iddi’n llwyr hefyd. Roedd hi fel nad oedden nhw’n poeni. Fel petai hi fel, o mae gennym ni ddosbarth ddydd Mercher os ydych chi eisiau. O bydd hi ar-lein. Dyma’r cod os ydych chi eisiau. Fel, doedd dim angen bod yno na gwneud unrhyw beth erioed ac os na wnaethoch chi gyflwyno unrhyw beth doedd dim e-bost, doedd dim dilyniant, doedd dim helfa.” (21 oed) |
Disgrifiodd un person ifanc sut yr arweiniodd cael darlithoedd ar-lein at iddo syrthio ymhell ar ei hôl hi o ran dysgu oherwydd nad oedd yn teimlo dan bwysau i fynychu'r darlithoedd yn bersonol. Gan ei fod yn dal yn y brifysgol, soniodd sut yr oedd yn teimlo bod presenoldeb mewn darlithoedd yn llawer is oherwydd y pandemig.
| “Roedd hi mor anodd canolbwyntio am gyhyd o flaen gliniadur. A doeddech chi ddim yn cael unrhyw awyr iach. A’r ffaith nad oedd yn rhaid i chi fynd i rywle i fod yn y ddarlith… roedd hi mor hawdd meddwl, o, mi wnaf i wylio hwnna’n ddiweddarach… Ac yna cyn i mi sylweddoli, roeddwn i’n meddwl fy mod i rywbeth fel 30 darlith ar ei hôl hi ac yna dechreuais i deimlo ychydig o straen am hynny hefyd… [nawr] mae llawer o bobl yn dal i benderfynu aros gartref.” (22 oed) |
Disgrifiodd person ifanc arall geisio cymorth dysgu unigol oherwydd ei fod yn cael trafferth teimlo diffyg cymorth yn y brifysgol wrth ddysgu ar-lein. Penderfynodd ddychwelyd i'w goleg i gwblhau ei radd er mwyn cael cymorth ychwanegol gan diwtoriaid yr oedd eisoes yn eu hadnabod.
| “Roedd llawer o [fy nghwrs prifysgol] yn alwadau Teams yn unig, roeddech chi'n dal ddim yn gallu mynd i mewn oherwydd Covid ac roedd yn eithaf, roedd hynny'n eithaf llawn straen, oherwydd fel petai'n gam mawr… ac roedd peidio â gallu gofyn cwestiynau wyneb yn wyneb yn anodd iawn… Llwyddais i basio [y flwyddyn gyntaf], ond yna es i yn ôl i [fy hen goleg] oherwydd ei fod yn well, roedd yn haws i mi… Dw i'n meddwl ei fod oherwydd fy mod i'n gyfarwydd â nhw hefyd.” (22 oed) |
Un person ifanc oedd yn byw yn llety gorlawn disgrifiodd sut y gwnaeth hi adael y coleg oherwydd ei bod hi’n teimlo nad oedd ganddi gefnogaeth gan ddarlithwyr ac yn ddiflas yn ei chartref. Gadawodd ei chwrs ar ôl derbyn cynnig swydd a myfyriodd y byddai wedi bod yn ennill mwy pe bai hi wedi aros ym myd addysg.
| “Doedd dim [o] wir unrhyw helfeydd [gan ddarlithwyr]… ac o fod yn y tŷ drwy’r amser, fe golloch chi’r cymhelliant i’w wneud felly sylweddolais nad oeddwn i mewn gwirionedd yn glynu wrth y coleg, hoffwn i fod wedi glynu wrtho… oherwydd, roedd hi fel, y llynedd, dechrau’r llynedd neu rywbeth, roedd pawb oedd yn fy nosbarth i – wel, oedd wedi glynu wrtho, roedden nhw’n graddio ac maen nhw i gyd yn gwneud beth bynnag nawr ac yn amlwg gallai hynny fod wedi bod yn dda iawn, yn enwedig oherwydd fy mod i mor ifanc [felly byddwn i wedi elwa o] gael y [cymhwysedd] hwnnw… Yn amlwg ar hyn o bryd rydw i mewn [cwmni] sydd, fel, ychydig uwchben yr isafswm cyflog o, fel, ugain ceiniog. Felly byddwn i’n sicr yn gwneud yn well yn ariannol ond dydw i ddim yn meddwl mai dyna’r peth pwysicaf beth bynnag, rydych chi’n gwybod beth rydw i’n ei olygu.” (21 oed) |
Roedd rhai pobl ifanc yn siomedig ynghylch y gwerth a gawsant am gost eu haddysg prifysgol o ran gwybodaeth a sgiliau. Roedd hyn yn arbennig o wir am y rhai a oedd yn dilyn cyrsiau gyda chydrannau mwy 'ymarferol' neu wyneb yn wyneb fel rheoli anifeiliaid a rheoli digwyddiadau. Ymhlith y bobl ifanc hyn, myfyriodd rhai fod ganddynt gyfleoedd cyfyngedig i ddatblygu'r sgiliau yr oeddent eu hangen ar gyfer gyrfaoedd yn y dyfodol o ganlyniad.
| “Roeddwn i’n gwneud rheoli digwyddiadau… Doeddwn i ddim yn gallu trefnu unrhyw ddigwyddiadau a’r pwynt cyfan, fel, bron pob aseiniad, oedd cynllunio digwyddiad a’i gynnal bob blwyddyn. Ac [ar] ddiwedd fy mlwyddyn gyntaf… [dywedon nhw] ie, mae’n rhaid i chi gynllunio digwyddiad… roedd yn rhaid i ni wneud… digwyddiad rhithwir… sy’n ofnadwy.” (22 oed)
“Ar-lein roedd yn teimlo’n rhy amhersonol. Ac rwy’n credu mai’r prif bryder oedd gan bawb oedd nad oedden ni wedi talu am brifysgol ar-lein sydd tua hanner y gost [ac] mae gennym ni i gyd ddyledion am y tro.” (22 oed) |
Yn yr un modd, mynegodd pobl ifanc rwystredigaeth yn seiliedig ar eu profiadau gydag addysg bellach fel prentisiaethau. Adroddodd rhai pobl ifanc fod prentisiaethau wedi cael eu gohirio, eu lleihau neu eu hatal yn gyfan gwbl yn ystod y pandemig. Er enghraifft, dechreuodd un person ifanc brentisiaeth nyrsio deintyddol cyn y pandemig a dywedodd nad oeddent yn gallu gwneud gweithdrefnau ymarferol fel rhan o'i chwrs am gyfnod, ac o'r herwydd, cymerodd chwe mis yn hirach nag y dylai fod wedi'i gwblhau. Er gwaethaf hyn, mynegodd y person ifanc hwn ei bod yn falch ei bod yn gallu gweithio ar gyflog llawn a'i bod yn teimlo bod pawb yn yr un sefyllfa.
| “Roedd rhaid i chi wneud ymarferion yn y coleg ac ni allech chi eu gwneud oherwydd na allech chi fynd i'r coleg ac ni allech chi weld cleifion, a oedd braidd yn drueni… Dim ond cwrs 18 mis oedd o ond cymerodd ddwy flynedd i bawb ei wneud yr un pryd â fi. Roedd yn chwe mis yn hirach… Ond o ran yr ochr ennill, roedd fy mhennaeth mor dda: cadwodd ein cyflogau i'r llawn.” (21 oed) |
Disgrifiodd person ifanc arall deimlo’n “rhwystredig” ac yn “ddiflas” oherwydd bod ei phrentisiaeth trin gwallt yn cael ei haddysgu’n bennaf ar-lein. Teimlai fel pe na ellid ei goruchwylio’n iawn ar gyfer pwnc mor ymarferol gyda’r cwrs yn cael ei addysgu o bell. O’r herwydd, newidiodd gyrsiau a theimlai fel pe bai wedi parhau â’r cwrs oni bai am yr elfen dysgu o bell.
| “Dw i’n meddwl, pe na bai Covid yn beth, byddwn i wedi parhau i wneud trin gwallt. Doeddwn i ddim yn teimlo fy mod i wedi cael cymaint allan o’r dysgu ag y dylwn i fod wedi’i wneud oherwydd nad oedden ni’n gallu bod yno 24/7 na defnyddio cleientiaid go iawn yn hytrach na defnyddio pennau doliau. Felly dw i’n teimlo, pe na bai Covid yn beth, byddwn i wedi parhau â’r yrfa.” (22 oed) |
Sylwadau terfynol
Mae'r canfyddiadau hyn yn tynnu sylw at yr ystod eang o ffyrdd y teimlai plant a phobl ifanc fod y pandemig wedi tarfu ar eu haddysg a'u dysgu, yn ogystal ag effeithiau ehangach yr aflonyddwch hwn ar eu bywydau. Ochr yn ochr â'r aflonyddwch hwn, mae'n nodedig bod rhai plant a phobl ifanc wedi tynnu sylw at agweddau ar ddysgu yn y cyfnod hwn yr oeddent wedi'u mwynhau neu wedi'u cario ymlaen.
Mae'r ymchwil hwn yn dangos, o safbwynt plant a phobl ifanc, yr amrywiaeth enfawr o ddulliau dysgu a ddefnyddiwyd gan ysgolion yn ystod y cyfnod hwn, yn ogystal â'u hanghysondeb. Dywedwyd bod addasu i'r dulliau newydd hyn, yn enwedig dysgu o gartref, diwrnodau ysgol heb strwythur a gwersi ar-lein, a llai o gefnogaeth ac arweiniad gan athrawon, yn effeithio ar gymhelliant, cynnydd academaidd a lles.
Mae'r canfyddiadau'n nodi'r ffyrdd y gwnaeth ffactorau fel adnoddau cyfyngedig (gan gynnwys mynediad at ddyfeisiau neu le i weithio gartref) ac amgylchiadau penodol (gan gynnwys cael AAA neu anabledd) wneud dysgu pandemig yn arbennig o heriol. Gwaethygodd y ffactorau hyn yr anawsterau a wynebir gan blant a phobl ifanc yn fwy cyffredinol, er enghraifft gwneud dysgu ar-lein hyd yn oed yn llai deniadol i'r rhai sy'n defnyddio ffonau clyfar neu dabledi i ymuno â gwersi neu gael mynediad at gynnwys. Nodwyd dylanwad y ffactorau hyn yn arbennig gan rai a oedd yn profi camau dysgu newydd a heriol fel paratoi i sefyll arholiadau neu ddechrau prifysgol. Mae'r canfyddiadau hefyd yn dangos sut y gwnaeth derbyn mwy o gymorth dysgu unigol, cael eu haddysgu yn bersonol, a mwynhau dysgu annibynnol helpu plant a phobl ifanc i ymdopi a hyd yn oed ffynnu mewn amgylchiadau aflonydd.
I rai plant a phobl ifanc ag AAA, mae'r canfyddiadau hefyd yn tynnu sylw at anawsterau penodol a wynebwyd yn ystod y pandemig ynghylch colli cymorth dysgu a dibyniaeth ar rieni o ganlyniad; profiadau dwysach o'r heriau a wynebwyd gan eu cyfoedion; ac anawsterau unigryw a wynebwyd ganddynt wrth ddysgu gartref, gan gynnwys ynghylch dealltwriaeth, prosesu gwybodaeth a deall ciwiau cymdeithasol.
Yn gyson â'r themâu a drafodwyd yn Datblygiad a hunaniaeth, gallai profiadau o addysg wedi’i tharfu (gan gynnwys arholiadau) hefyd arwain at rwystredigaeth neu ddicter wrth “golli allan” ar gerrig milltir fel diwedd yr ysgol gynradd neu ddathliadau ar ôl arholiadau. Mae’r ymchwil hwn hefyd yn tynnu sylw at achosion lle’r oedd pobl ifanc yn teimlo’n llai tueddol neu’n llai abl i fynd i’r brifysgol oherwydd nid yn unig graddau is ond hefyd oherwydd eu bod yn teimlo’n llai ymgysylltiedig â dysgu.
- 24 Roedd yr arholiadau yr effeithiwyd arnynt yn cynnwys arholiadau SAT yn Lloegr ac asesiadau cynradd cyfatebol eraill ar draws holl weinyddiaethau datganoledig y DU, TGAU, Lefel A, diplomâu BTEC, a chymwysterau Cenedlaethol 5 ac Uwch yn yr Alban.
- 25 Gweler gwasanaeth ymchwil y Senedd (Senedd Cymru) am ragor o wybodaeth am y gwahaniaethau mewn strwythurau Lefel A rhwng Cymru a Lloegr. Canlyniadau Safon Uwch a Bagloriaeth Cymru yng Nghymru
- 26 Roedd Graddau Asesedig y Ganolfan yn seiliedig ar amcangyfrifon athrawon ac ysgolion o berfformiad myfyrwyr pe bai arholiadau wedi mynd rhagddynt. Myfyrwyr TGAU a Safon Uwch i dderbyn graddau asesiad canolfan – GOV.UK
3.5 Ymddygiadau ar-lein
Trosolwg
Mae'r adran hon yn archwilio mynediad plant a phobl ifanc i'r rhyngrwyd, cyfryngau cymdeithasol ac adnoddau ar-lein a'u defnydd ohonynt, ac agweddau cadarnhaol a negyddol ar hyn.
Crynodeb o'r Bennod |
|
| Agweddau cadarnhaol ar ymddygiadau ar-lein
Anawsterau rheoli amser ar-lein Profiadau o niwed ar-lein Sylwadau terfynol |
|
Agweddau cadarnhaol ar ymddygiadau ar-lein
Isod rydym yn disgrifio sut roedd amser a dreuliwyd ar-lein yn ffynhonnell werthfawr o gyfathrebu a chysylltu, ac adloniant a dianc i blant a phobl ifanc. Dylid nodi bod gan rai o'r rhai a gyfwelwyd fynediad cyfyngedig at ddyfeisiau neu Wi-Fi yn ystod y pandemig. Er bod rhai wedi disgrifio hyn yn effeithio ar eu dysgu gartref (gweler Addysg a dysgu), roedden nhw'n dal i ddod o hyd i ffyrdd o fynd ar-lein i chwarae gemau neu gysylltu â ffrindiau, weithiau ar ddyfeisiau a rennir neu ffonau eu rhieni.
Cyfathrebu a chysylltiad
Roedd cyfathrebu neu chwarae ar-lein gyda phobl yr oeddent yn eu hadnabod yn ffynhonnell bwysig o gysylltiad i blant a phobl ifanc yn ystod y pandemig ac fe'i disgrifiwyd fel ffordd o gefnogi lles (gweler Cyswllt a chysylltiad cymdeithasol).
| “Roeddwn i’n mwynhau bod ar fy ffôn oherwydd, yn amlwg gyda’r holl beth Covid, doeddwn i ddim yn cael gweld fy ffrindiau ac roedd hi’n braf cael anfon neges atyn nhw a chysylltu â nhw.” (12 oed)
“Roedden ni’n arfer chwarae Roblox llawer, roedd hynny mor hwyl, wyddoch chi beth yw un o fy atgofion craidd fel bod ar FaceTime gyda fy ffrindiau ac roedden ni’n arfer chwarae’r gêm Roblox hon o’r enw Flee the Facility ac roedden ni’n arfer chwarae hynny a… roedd yn gymaint o hwyl. Hyd heddiw bydden ni’n siarad am ba mor hwyl oedd hi yn ystod y cyfnod clo yn chwarae Roblox a phethau fel hynny.” (17 oed) “Roedd chwarae gemau [ar-lein] gyda fy ffrindiau wir o gymorth oherwydd fe wnaeth dynnu fy meddwl i ffwrdd o bopeth oedd yn digwydd yn y byd.” (17 oed) “Dw i’n meddwl bod [bod ar-lein] braidd yn rhwyd ddiogelwch, fel cymuned… dydw i ddim eisiau dal ati i ddarllen na bod ar fy mhen fy hun oherwydd dw i ar fy mhen fy hun 24/7 felly gallaf fod [gyda phobl eraill] ar fy ffôn yn lle.” (20 oed) |
Arbrofodd rhai plant a phobl ifanc yn eu harddegau yn ystod y pandemig hefyd â chwrdd â phobl newydd ar-lein, trwy gemau, cyfryngau cymdeithasol, a llwyfannau fel House Party, Discord, a Yubo, er bod rhai yn cydnabod y risg o niwed ar-lein trwy'r llwyfannau hyn. Roedd rhai yn gwerthfawrogi gallu dod yn rhan o gymuned ehangach ar-lein, o gysylltu â chwaraewyr gemau eraill i ymuno â grŵp ffydd (gweler Cyswllt a chysylltiad cymdeithasol).
| “Bydden ni’n chwarae House Party… ac yn cwrdd â phobl o bob cwr o’r byd fel, dw i’n adnabod llwyth o bobl nawr. Fel o lawr yn Llundain, Hartlepool, ym mhobman. Dw i’n dal i siarad â nhw. Dyna sut wnes i gwrdd â phobl. A fy nghariad dw i gydag e nawr, byddai e ymlaen, ac yn dweud, o beth wyt ti’n ei wneud, fel hyn a’r llall. Byddai e’n ymuno â llwyth o bartïon gwahanol bobl a dyna sut dw i’n dechrau siarad ag e fwy.” (18 oed)
“Roedd yna Ap o’r enw Yubo… yn y bôn Tinder i bobl o dan 17 oed… rydych chi’n ffrydio’n fyw gyda’ch gilydd, felly roedden ni’n arfer mynd arno fi a fy ffrindiau… roedd mor ddoniol… roedd yn grwpiau byw ac roeddech chi’n ymuno â nhw, yn siarad â phobl ar hap ar-lein… mae’n dal i fod yn beth, ond dw i’n meddwl ei fod yn boblogaidd iawn [yn ystod y pandemig].” (21 oed) “Rwy’n teimlo bod fy mywyd ar-lein wedi bod yn llawer [yn ystod y pandemig]. Defnyddiais gyfryngau cymdeithasol a, wyddoch chi, y rhyngrwyd llawer. Ond rwy’n teimlo bod y cyfan wedi gweithio er fy lles i… oherwydd cyfarfûm â chymaint o bobl anhygoel.” (20 oed) |
Roedd heriau ar-lein a ffwdanau TikTok hefyd yn atgof amlwg o’r pandemig i rai. Mwynhaodd y rhai a gymerodd ran y teimlad o gysylltiad o gymryd rhan mewn profiad ar y cyd (gweler Cyswllt a chysylltiad cymdeithasol).
| “Fedra i ddim pwysleisio faint roedd TikTok a Roblox yn ffactor mor fawr i mi, fel petawn i arno drwy’r amser, roeddwn i’n copïo’r tueddiadau, yn gwneud dawnsfeydd… Pryd bynnag y gwelaf bethau ar-lein, fel atgofion o 2020, fel pe bai TikTok yn ystod Covid, rydw i bob amser yn ei chael hi’n ddoniol, rydw i’n meddwl ‘o Dduw roedd hwnna’n gyfnod gwallgof lle gwnaethon ni’r duedd honno, a gwnaethon ni’r ddawns honno’.” (14 oed)
“Byddwn i’n dweud bod [treulio amser ar TikTok] yn beth da, fel pethau penodol y gallwch chi i gyd edrych yn ôl arnynt a’u cofio fel hyn, pan rydyn ni’n meddwl am bethau penodol yn ystod y cyfnod clo rydyn ni’n meddwl am y TikTok hwn… [fe] ddaeth â phobl at ei gilydd.” (15 oed) |
Soniwyd hefyd am ymdeimlad o gysylltiad ar TikTok a chyfryngau cymdeithasol eraill yng nghyd-destun profi symptomau ôl-feirysol. Disgrifiodd rhai werth y llwyfannau hyn wrth ddarparu gwybodaeth werthfawr a'u helpu i deimlo nad oeddent ar eu pen eu hunain yn profi eu cyflwr.
| “[Mae gen i] rywbeth o'r enw parosmia…27 Roeddwn i wrth fy modd ag Irn-Bru. Dydw i ddim yn hoffi'r blas mwyach… Rydw i wedi darllen amdano ar-lein… Roeddwn i'n meddwl, siawns na alla i fod yr unig un. Rydw i wedi darllen, fel, erthyglau blog gan bobl y mae wedi digwydd iddyn nhw neu rydw i wedi gwylio TikToks; rhai fideos YouTube o bobl y mae wedi digwydd iddyn nhw.” (21 oed) |
- 27 Mae parosmia yn cyfeirio at synnwyr arogli ystumiedig, sydd weithiau'n gysylltiedig â haint Covid-19.
Adloniant a dianc
Roedd cynnwys ar-lein hefyd yn cael ei ystyried yn ffynhonnell werthfawr o adloniant, dihangfa, a chysur i blant a phobl ifanc yn ystod y cyfnod clo. Mewn rhai achosion, roedd hefyd yn ysbrydoliaeth ar gyfer gweithgareddau a diddordebau newydd a oedd yn helpu plant a phobl ifanc i wneud y gorau o'u hamser gartref.
| “Ailgysylltais â’r holl gemau fideo ar hap roeddwn i’n arfer eu chwarae pan oeddwn i’n iau, pethau fel ‘na… Dw i’n teimlo ei fod wedi rhoi dihangfa… ac fe roddodd ymdeimlad gwahanol o realiti, sef yr hyn oedd ei angen arna i ar y pryd, dw i’n meddwl.” (22 oed)
“Roedd TikTok fel rhyw fath o le diogel… i ymlacio a dianc rhag Covid.” (14 oed) “Dechreuais wylio llawer o deledu a ffilmiau [ar-lein]. Dechreuais wylio cartwnau… Roeddwn i’n arfer gwylio wyth tymor o’r sioe mewn mis. Roeddwn i wrth fy modd yn gwylio’r teledu.” (13 oed) “Dw i’n meddwl fy mod i’n edrych ar fideos Roblox. Ac fe ddechreuais i wrando ar gerddoriaeth… cerddoriaeth bop a phethau fel hyn. Dechreuais i ganu. Ac yna sylweddolais i y gallaf ganu… Felly dechreuais i ddysgu cannoedd o ganeuon.” (14 oed) “Roedd TikTok yn beth mawr iawn i mi yn ystod y pandemig. Roeddwn i drwy’r dydd bob dydd yn sgrolio drwy TikTok neu’n gwneud fideos TikTok… roedd yn beth cadarnhaol oherwydd cefais wneud pethau roeddwn i’n eu hoffi. Fel rwy’n hoffi gwneud colur felly roeddwn i’n gwneud llwythi o fideos ar TikTok ar gyfer colur. Ac roeddwn i’n cael llawer o olygfeydd da ac adborth a sylwadau a phethau, a oedd yn gwneud i mi deimlo’n dda o ystyried na allwn i fynd allan a gwneud unrhyw beth.” (22 oed) “Roedd pawb yn postio’r rhain, fel, o ‘sut i wneud y rhain gartref’ [fideos ar-lein] fel ‘cael abdomens i chi’ch hun mewn chwe diwrnod’… Doeddwn i ddim hyd yn oed wedi rhoi cynnig ar ymarfer corff tan y pandemig, dydw i ddim am ddweud celwydd, fel pe bai dyna’r tro cyntaf i mi erioed ddechrau ymarfer corff… Pan gefais yr holl amser hwn ac roeddwn i yn fy ystafell, meddyliais i, wel, efallai y byddwn i cystal â gwneud rhai ymarferion abdomen ar lawr yr ystafell wely.” (20 oed) |
I rai plant oedran ysgol gynradd, nad oeddent wedi treulio llawer o amser ar-lein o'r blaen, roedd cael treulio mwy o amser ar-lein yn cael ei gofio fel rhan gyffrous o'r cyfnod clo ac yn eu helpu i ymdopi â diflastod.
| “Dw i’n cofio i mi gael fy nghonsol gyntaf yn ystod y pandemig. Ie, felly bydd gan gemau fideo le arbennig yn fy nghalon i bob amser… Dechreuais garu gemau… roedd gan fy mam, fel, iPad gwaith yr oeddwn i’n ei ddefnyddio ond dyna’r unig sgrin yr oedd gen i fynediad iddi heblaw am y teledu… Dw i’n cofio yn ystod y pandemig y gallai fy rhieni weld nad oedd gen i ormod i’w wneud felly fe benderfynon nhw y bydden nhw’n cael y consol i mi.” (9 oed)
“Pe bawn i’n mynd i ddod â rhywbeth [a oedd yn fy atgoffa o’r pandemig], mae’n debyg y byddwn i’n dod â fy Nintendo Switch… Roeddwn i’n chwarae, yr holl amser hwnnw, dim ond chwarae Animal Crossing wnes i… Roedd gen i 600 awr arno erbyn diwedd y cyfnod clo… [Dw i’n cofio teimlo’n hapus] oherwydd fy mod i’n eistedd yno heb ysgol yn chwarae Animal Crossing am chwe mis fel petai.” (13 oed) |
Anawsterau rheoli amser ar-lein
Gyda chymaint o amser gartref yn ystod y cyfnod clo, roedd rheoli faint o amser a dreuliwyd ar sgrin yn cael ei gydnabod gan rai plant a phobl ifanc fel her. Disgrifiodd plant mor ifanc â saith oed ar ddechrau'r pandemig eu hymddygiad ar-lein yn ystod y cyfnod clo fel "afiach".
| "Dyna pam mae gen i lygaid sgwâr28 [oherwydd fy amser sgrin yn ystod y pandemig]… Nid oedd yn gyfyngedig, ond nawr mae wedi'i gyfyngu i awr… Gallem dreulio cyhyd ag yr oeddem eisiau, ond nawr gan fod gennym lygaid sgwâr [penderfynodd fy rhieni] ei gadw'n awr y dydd.” (9 oed)
“Rydw i wedi darganfod fy mod i wir yn mwynhau [chwarae gemau fideo] yn ystod y cyfnod clo oherwydd pan oeddwn i wedi gorffen fy ngwersi roeddwn i'n arfer mynd ar yr iPad am ychydig… mae'n debyg ei fod wedi fy ngwneud yn rhy gaeth i sgrin oherwydd roedd yn rhaid i mi syllu ar un am gyhyd bob dydd ac roedd fel, mae'n debyg nad oedd, fel maen nhw'n dweud na ddylech chi syllu ar sgrin neu bydd eich llygaid yn mynd yn sgwâr, fel yn amlwg nid yw hynny'n wir ond nid yw'n dda chwaith mynd ar iPad am y dydd cyfan neu rywbeth. Felly ie, y math yna o, roedd hynny braidd yn negyddol oherwydd mae'n debyg nad oedd yn wych i mi fod yn gwneud yr hyn roeddwn i'n ei wneud drwy'r dydd, ie.” (11 oed) “[Yn ogystal â gwaith ysgol] byddwn i'n defnyddio [fy ngliniadur] ar gyfer chwarae gemau fideo a sgwrsio â fy ffrindiau ar… Byddem ni'n gwneud hynny drwy'r dydd yn y bôn ac yn gwylio rhywfaint o deledu gyda'r nos. Llawer o amser sgrin… efallai ddim yn iach iawn… Dw i'n meddwl ei fod wedi fy ngwneud yn flinedig.” (11 oed) |
Mynegodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd nad oedd nifer yr oriau a dreuliwyd ar-lein yn dda iddynt. Cofiodd plant a phobl ifanc o bob oed dreulio chwe awr neu fwy y dydd ar-lein, weithiau i mewn i'r nos (19 awr y dydd oedd y swm uchaf a grybwyllwyd). I rai plant a phobl ifanc, gallai hyn hefyd gael ei effeithio gan gael diwrnodau wedi'u hamserlennu gan yr ysgol (gweler Addysg a dysgu) gyda gwersi ar-lein mynych.
| “[Gwnaeth y pandemig] fi’n llawer mwy ar-lein yn bendant. Fel, roeddwn i ar-lein ar gyfer yr ysgol, fel, cyfathrebu. Roedd popeth roeddwn i’n ei wneud gyda’r byd y tu allan ar-lein… Roedd unrhyw siopa roeddwn i’n ei wneud nad oedd yn archfarchnad i gyd ar-lein. [Fe] gynyddodd yn bendant faint roeddwn i’n ei ddefnyddio, fel, fy ffôn a fy ngliniadur… [Roeddwn i’n treulio] tua saith neu wyth [awr y dydd ar-lein]… Roeddwn i wedi fy nghyfareddu’n llwyr ganddo.” (16 oed)
“Dw i’n meddwl un diwrnod roedd yna, fel, aeth fy amser sgrin i 18 awr neu rywbeth twp oherwydd nad oedd dim byd arall i’w wneud mewn gwirionedd… Yr unig ffordd y gallech chi siarad â’ch ffrindiau oedd ar-lein. Yr unig ffordd y gallech chi, fel, adloniant oedd ar-lein. Gwaith ysgol, ar-lein… dim ond popeth oedd ar-lein.” (20 oed) “[Roeddwn i] yn bennaf yn chwarae gemau fideo, yn union fel Roblox, 24/7. Oherwydd y ffaith nad oedd gennym ni lawer o help yn ystod yr ysgol ar-lein, roedden ni fwy neu lai fi a chwpl o ffrindiau yn chwarae Roblox 24/7. Dw i'n cofio edrych ar fy amser sgrin ac roedd yn 17 awr… Fel 17 awr bob dydd, bob dydd… Dw i'n meddwl i mi orffen dros hynny mae'n debyg, yn union i mewn i 19 awr y dydd… Roeddwn i'n meddwl ei fod yn iawn, roedd fy Nhad yn meddwl fel arall. Roedd e fel 'canolbwyntiwch ar eich ysgol ar-lein' ac rydw i'n dweud 'na, na diolch'.” (16 oed) |
Myfyriodd rhai plant a phobl ifanc hefyd nad oedd yr amser a dreuliasant ar-lein yn dda iddynt oherwydd ei fod mor ddi-feddwl a "gwag". Cafodd hyn ei grybwyll gan bobl ifanc yn eu harddegau a gyfeiriodd at sioeau "gwylio goryfed" neu "sgrolio'n ddiddiwedd" fel enghreifftiau o weithgareddau di-feddwl, yn hytrach na rhyngweithio ag eraill.
| “[Roeddwn i] jyst yn gwylio pethau’n ormodol ar Netflix, dwi’n meddwl fy mod i wedi gwylio’r cyfan, dwi ddim yn gwybod, dwi wedi gweld chwe thymor o Prison Break mewn cwpl o ddiwrnodau, dyna pa mor ddrwg oedd e, ie, sgrolio drwy TikTok yn gyson, yn gyson, oriau ac oriau ac oriau.” (21 oed)
“[Roedd faint o amser a dreuliais ar-lein] yn chwerthinllyd. Roedd mor ddrwg. Roedd mor ddrwg. Byddwn i ar TikTok drwy'r dydd. Ac mae'n y peth mwyaf ofer erioed, oherwydd wnes i ddim ennill dim ohono… ofnadwy.” (17 oed) “Rwy'n teimlo na fyddwn i ar fy ffôn cymaint pe na bai pandemig Covid cyfan wedi digwydd. Oherwydd fy mod i wedi arfer bod ar fy ffôn yn gyson oherwydd nad oedd gen i ddim byd arall i'w wneud mewn gwirionedd heblaw am gerdded yn y coed. Ond pan oeddwn i gartref, byddwn i ar fy ffôn yn bennaf yn eithaf tipyn. Ac rwy'n credu bod hynny wedi gwneud i mi ddod i arfer o edrych ar fy ffôn yn gyson… fel gwylio TikToks, sgrolio am oesoedd.” (17 oed) “Roedd pobl yn postio llawer o bethau drwg ar [y cyfryngau cymdeithasol]… mae’n taro’ch ymennydd ychydig pan fyddwch chi arno am oriau ac oriau ac oriau, yn gyson arno… yn postio ohonyn nhw’n dawnsio neu fel “dw i ddim yn adnabod pobl yn taro ei gilydd neu’n ychwanegu llwyth o bethau gwirion beth bynnag y bo… peidiwch â’m camddeall, mae’n ddifyr, ond pan fyddwch chi’n ei wylio am oriau ac oriau dyna pryd mae’n mynd ati i wneud i’ch ymennydd weithio.” (22 oed) “Roedd [treulio amser ar-lein] yn wag… braidd yn llawn dim byd… fel petawn i’n teimlo fel petawn i’n gwneud rhywbeth, ond roeddwn i hefyd yn gwbl anghynhyrchiol… Dw i’n meddwl ar y pryd ei fod yn beth newydd i mi ac yna roedd ychydig yn ddiflas ac yn drist.” (11 oed) |
Roedd ymwybyddiaeth bod eraill hefyd yn treulio cyfnodau hir o amser fel hyn yn normaleiddio'r ymddygiad hwn i rai, ond roedd yn dal i deimlo'n afiach.
| “[Y swm o amser a dreuliais ar-lein] oedd o leiaf 12 awr y dydd… rhywbeth gwallgof, ie. Ond dw i'n gwybod bod ffrindiau ar-lein am 17, 18 awr… Roedd cymaint o apiau'n dod allan, fel pan ddaeth TikTok allan gyntaf bryd hynny… dyna oedd y rheswm mwyaf pam ei fod mor boblogaidd nawr, oherwydd neidiodd pawb arno ar unwaith… oherwydd bod ganddyn nhw gymaint o amser rhydd. Fe wnaeth TikTok ffrwydro’n fawr… ac yna mae gennych chi Instagram, mae gennych chi Snapchat, mae gennych chi Netflix, mae gennych chi'r holl raglenni gwahanol hyn sydd wedi'u cynllunio i'ch cadw chi ymlaen, ac felly, mae hynny wedi cymryd drosodd yn yr ystyr hwnnw, doedd gennym ni ddim llawer gwell i'w wneud… llawer o wastraff amser… Fel y gallem ni fod wedi dysgu cymaint, cymaint o sgiliau neu unrhyw beth y tro hwnnw, ond yn lle hynny roedden ni'n treulio cymaint yn ein gwelyau neu ddim ond trwy beidio â gwneud llawer.” (21 oed) |
Disgrifiodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd oedd yn oedran ysgol uwchradd yn ystod y pandemig bwysau gan eraill i fod ar eu ffôn yn gyson er mwyn cadw i fyny â'u negeseuon, yn enwedig merched. Mewn rhai achosion, disgrifiasant sefyllfaoedd lle'r oedd cyfeillgarwch yn teimlo'n "gyd-ddibynnol" neu'n "wenwynig" ac roeddent yn teimlo bod hyn yn llethol ac yn anodd dianc rhagddo.
| “Felly roeddwn i’n teimlo’r pwysau hwnnw i fod ar gael i bawb yn gyson. Roedd hynny’n sicr yn ychwanegu at fy mhryder oherwydd roeddwn i’n teimlo’n gyson, wyddoch chi, y byddai pobl yn fy ffonio neu’n anfon neges destun ataf drwy’r amser ac, fel, roeddwn i’n teimlo fy mod i’n hygyrch yn gyson. Doedd dim amser i guddio oherwydd roedd hi bryd hynny’n 24 awr y dydd.” (17 oed) |
Teimlai rhai plant a phobl ifanc hefyd fod yr amser a dreuliwyd ar-lein wedi effeithio ar eu hiechyd. Roedd effeithiau corfforol negyddol ar y pryd yn cynnwys teimlo'n flinedig, yn ddiog, ac yn methu â chadw at batrymau cysgu arferol (gweler Iechyd a lles), yn ogystal â theimlo effaith amser sgrin hir ar eu llygaid.
| “Dydy gormod o amser sgrin ddim yn dda. Mae'n dda bod yn yr awyr agored yn gwneud gweithgaredd corfforol. Dydy hi ddim yn dda bod y tu mewn, fel petaech chi wedi'ch cloi i fyny yn eich ystafell yn gwneud pethau ar eich ffôn neu iPad neu ar-lein. Felly dydw i ddim yn meddwl ei fod yn dda o gwbl… Dw i'n meddwl, oherwydd fy mod i ar-lein gymaint, nad oeddwn i wedi cysgu cystal ag y byddwn i oherwydd ei fod yn effeithio ar sut rydych chi'n cysgu.” (14 oed)
“Byddwn i’n mynd ar goll ym myd y gêm fideo – doedd e ddim yn dda i mi o gwbl, a dweud y gwir, wrth edrych yn ôl. Yn bendant, fe effeithiodd ar fy nghwsg a’m canolbwyntio.” (15 oed) “[Dw i] bron byth [ar-lein nawr]… oherwydd yn amlwg, mae treulio cymaint o amser ar-lein wedi tynnu sylw at y pethau negyddol sy'n dod gydag ef, os ydych chi'n gwybod beth dw i'n ei olygu? Felly, fel, er enghraifft, patrwm cysgu gwael a, fel, llygaid dolurus o edrych ar sgrin drwy'r dydd a phethau fel 'na.” (17 oed) “Dw i’n meddwl un tro i mi gael cur pen [o fod ar-lein] roedd bron fel wyth awr, oherwydd i mi edrych ar y cloc.” (15 oed) |
Mewn rhai achosion, roedd plant a phobl ifanc yn teimlo bod eu harferion ar-lein yn ystod y pandemig wedi effeithio ar eu rhychwant sylw a'u gallu i ganolbwyntio yn y tymor hwy, gan effeithio ar waith ysgol.
| “[Roeddwn i] yn bennaf [yn chwarae gemau] ac fel ie, cyfryngau cymdeithasol, dim ond YouTube ac wyddoch chi, gwylio fideos… [doedd] ddim llawer o gwbl i'w wneud. Ac mae hynny oherwydd nad oedd dim byd arall i'w wneud, wyddoch chi na allech chi fynd allan, na allech chi gwrdd â'ch ffrindiau, fel beth arall oedd yna i'w wneud fel person 17 oed, doedd gen i ddim cyfrifoldebau… Ar y pryd, ie, [treuliais] gormod o [amser ar-lein], fel oriau ac oriau diddiwedd. Yn y tymor hir, dydw i ddim yn meddwl [ei fod wedi effeithio arna i], ond o bosibl, oherwydd bod TikTok yn gaethiwus iawn… Rwy'n teimlo oherwydd TikTok, daeth hwnnw allan yn ystod y pandemig… ac rwy'n teimlo bod hynny wedi ffrio fy rhychwant sylw mewn gwirionedd. Ni allaf wylio unrhyw beth sy'n hirach na 30 eiliad nawr ac mae hynny oherwydd eich bod chi'n sgrolio, yn gwylio fideos deg eiliad ac mae'n ffrio'ch rhychwant sylw, oherwydd dyna'r hyn rydych chi'n dod i arfer ag ef. Felly, p'un a oedd hynny yn ystod y pandemig pan ddigwyddodd hynny, oherwydd rwyf wedi sylwi, ni allaf wylio fideo pum munud mwyach, does dim ffordd, mae fy rhychwant sylw yn mynd. A dyna oherwydd y sgrolio a gwylio fideos 20 eiliad. Felly, mae hynny o bosibl wedi dechrau gyda'r, gyda Covid, gyda'r pandemig oherwydd eich bod chi wedi diflasu… Gallaf astudio, ond mae'n rhaid i mi gymryd seibiannau bach, i fynd ar TikTok, sydd mor ddrwg, ond gallaf ei wneud yn y pen draw. Ond ie, gwylio fideos, pum munud ac fel na allaf, neu mae'n rhaid i mi ei wylio ar gyflymder cyflym, cyflym, ymlaen yn gyflym. Ac mae hynny'n debyg o'r cyfnod clo, dim ond oriau o wyddoch chi, sgrolio a sgrolio, yn ffrio ein hymennydd.” (21 oed)
“Roedd yn gyson, fel yr amser sgrin, dw i'n meddwl un tro ges i fel, cronniais i tua 16 awr neu rywbeth felly… mewn un tro. Fel petawn i'n eistedd ar y consol… bwyta bwyd, dod yn ôl, ei gadw ymlaen, ac yna mynd… dim ond parhau, roedd fel, dw i'n meddwl bod fy ffrindiau wedi mynd i'r gwely ac yna deffro ac roeddwn i'n dal i chwarae, roedd mor ddrwg, dim ond fy mywyd i oedd o, mae'n dod yn fywyd i chi wyddoch chi… Dw i'n bendant yn meddwl bod fy addysg, fy math o, fel faint a astudiais i newydd gael ei daro'n llwyr… fy NAT 529 roedd yn eithaf iawn oherwydd roeddwn i fel, wnes i ddim cyrraedd yn llawn bryd hynny ond, rwy'n credu fy arholiadau Uwch roeddwn i ar fy ffôn drwy'r amser ac fe stopiais fynd i'r gampfa oherwydd roeddwn i'n meddwl, o na, rydw i eisiau mynd i chwarae PlayStation heno ... [Doeddwn i] ddim yn astudio ac roedd bob amser yn ymwneud â PlayStation ... felly roedd hynny'n sicr wedi'i effeithio gan hynny, mae'n debyg, roedd fy amser yn cael ei dreulio ganddo. Ac yna sylweddolais, ar ôl fy arholiadau rhagarweiniol, roeddwn i fel, o ges i raddau ofnadwy yn y rheini, os ydw i eisiau mynd i'r brifysgol neu os ydw i eisiau gwneud unrhyw beth mae angen i mi bacio'r cyfan a gwneud rhywbeth amdano.” (18 oed) |
Disgrifiodd bechgyn yn benodol ei bod hi'n anodd delio â'r tynnu sylw o gemau ar ôl cael y rhyddid i chwarae cymaint yn ystod y cyfnod clo.
| “Darganfyddais lwyth o gemau oherwydd yn amlwg, rwy'n credu bod y pandemig wedi bod yn ddrwg iawn i'r plant bach oherwydd eich bod chi mor gaeth; yr unig beth oedd gennych chi oedd electroneg felly roedd pobl yn sownd wrtho a dyna pam roedd plant ar eu ffôn drwy'r dydd gymaint oherwydd bod ganddyn nhw gyfnod hir i fynd yn gaeth… [Rwy'n teimlo] yn eithaf trist oherwydd, rwy'n credu fy mod i wedi cael fy nghaethiwed. Felly, rydw i wedi ceisio mynd i'r llyfrgelloedd i ddysgu yn lle defnyddio electroneg oherwydd rydych chi'n sownd wrthyn nhw.” (12 oed)
“Mae fy rheolydd PlayStation [yn fy atgoffa o’r pandemig oherwydd] llawer o’r amser yn ystod Covid, mae fel, roeddwn i’n chwarae am lawer ohono… [roedd hi’n anodd bwrw ymlaen â gwaith ysgol] yn ystod [y pandemig], roedd hi’n demtasiwn fel chwarae… Ar ôl [y pandemig], fel peidio â thalu sylw oherwydd yn amlwg fe wnaethoch chi chwarae llawer, rydych chi’n dal i feddwl am chwarae… mae fel bod tynnu sylw gemau… ychydig yn waeth, oherwydd Covid, fel oherwydd y rhan fwyaf o’r dydd roeddech chi’n chwarae.” (12 oed) |
Roedd yn nodedig bod rhai plant a phobl ifanc, yn enwedig y rhai yn eu harddegau yn ystod y pandemig, hefyd wedi disgrifio profi teimladau o ddibyniaeth – “cael eu bwyta’n ormodol”, “bod yn gaeth” – a sylweddoli eu bod wedi dod yn fwyfwy dibynnol ar fod ar-lein, ar ôl gwneud hyn gymaint i lenwi eu hamser.
| “Am ychydig, cefais gaethiwed i’r gemau. Ac fel petawn i’n chwarae gemau’n hwyr yn y nos. [Fe] stopiais i wneud hynny, penderfynais stopio, dywedais wrth fy mam a phopeth… Sylweddolais ei fod yn anghywir ac [yn effeithio ar fy nghwsg]… oherwydd fy mod i’n dibynnu, roeddwn i’n dibynnu gormod ar gemau… Fy syniadau i a Mam oedd [i stopio]… oherwydd roedd hi fel eto, '[rydych chi’n] rhy flinedig a phopeth, pan ewch chi’n ôl i’r ysgol, byddwch chi hyd yn oed yn fwy blinedig nag yr ydych chi eisoes'. Ac mae fel yn anghywir. Felly yna, penderfynon ni stopio, roedd hi’n meddwl mai’r peth gorau fyddai ei guddio i ffwrdd, felly doedd gen i ddim temtasiwn am ychydig… Am tua thri mis, wnes i ddim chwarae ar fy Nintendo Switch… A gwnaeth hynny i mi sylweddoli sut roedd yn effeithio arna i… oherwydd gwnaeth [stopio] i mi… werthfawrogi pethau’n fwy… Roeddwn i’n teimlo mwy yn y byd a phopeth.” (13 oed)
“Fe wnes i fynd yn gaeth i’m ffôn, nad oedd yn wych o gwbl oherwydd gallwn i fod wedi gwneud cymaint mwy o bethau anhygoel yn ystod y cyfnod clo hwnnw. Ond dw i’n meddwl mai… eisiau gweld pobl eraill yn rhithwir oedd e. Felly fe wnes i roi popeth arall o’r neilltu.” (20 oed) “Dw i’n meddwl bod [y pandemig] newydd newid caethiwed i ffonau i bawb. Mae pobl yn fwy caeth i’w ffonau oherwydd faint o amser maen nhw’n ei dreulio gyda’u llygaid wedi’u cloi ar y sgrin yn ystod y cyfnod clo ac maen nhw bron wedi dod i arfer â sut mae’n teimlo ac maen nhw fel sgrolio ar TikTok am oriau ac oriau.” (17 oed) |
Disgrifiodd un plentyn a gyfwelwyd, tua deg oed ar y pryd, sut yr effeithiodd dod yn gaeth i “gêm gynnau” yn ystod y cyfnod clo ar ei lesiant.
| “[Wnes i] ddim cysgu o gwbl mewn gwirionedd yn ystod y cyfnod clo, na. Roeddwn i'n cysgu pan oeddwn i wedi blino'n lân o beidio â chysgu, byddwn i'n cael, yna ar ôl hynny roeddwn i'n llythrennol yn cael un cwsg mawr, heb gysgu, cael un cwsg mawr. [Oherwydd fy mod i ar] y gêm gymaint, ie, roedd yn ofnadwy, roedd yn ddrwg… Roeddwn i'n rhy gaeth iddo. [Effeithiodd bod ar-lein ar fy iechyd meddwl] yn aruthrol oherwydd dechreuais fynd i mewn i gemau fel gynnau yn fwy, felly rwy'n teimlo ei fod wedi fy ngwneud yn fwy treisgar… Rwy'n teimlo bod gen i fy hun yn sownd y tu mewn a… mynd ar y gemau roedd fy nhymer yn codi'n llawer cyflymach.” (14 oed) |
Disgrifiodd plentyn arall, tua wyth oed ar y pryd, sut y cafodd yr amser a dreuliodd yn hapchwarae yn ystod y cyfnod clo effaith ariannol pan brynodd arian cyfred ar-lein ar gerdyn credyd ei fam.
| “Rydw i wedi fy atal fy hun rhag defnyddio [fy Xbox] cymaint nawr, oherwydd yn ystod y cyfnod clo dechreuais wario llawer mwy o arian arno. A dechreuodd hynny effeithio ar fy mam ar ôl i fy nhad symud allan. Roedd fy Xbox wedi'i gysylltu'n uniongyrchol â cherdyn credyd fy mam. Mae fel arian cyfred ar-lein ond mae'n costio arian go iawn i'w cael mewn gwirionedd. Felly, dechreuodd gostio llawer mwy i fam. Dywedodd fy mod i wedi gwario digon i brynu gwyliau gweddus. Roedd eisoes yn digwydd cyn y pandemig ond methu â mynd i weld fy ffrindiau a wnaeth pethau'n waeth.” (12 oed) |
Wrth fyfyrio ar y teimladau hyn o ddibyniaeth, disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc ymdrech ymwybodol i dreulio llai o amser ar-lein ar ôl i'r cyfyngiadau symud ddod i ben. Myfyriasant fod eu profiadau negyddol o'r pandemig wedi arwain at werthfawrogiad mwy o weithgareddau a rhyngweithiadau wyneb yn wyneb.
| “Rwy'n credu nawr fy mod i'n gallu gweld pobl yn bersonol, rwyf eisiau bod yn bresennol a phethau fel 'na. Oherwydd nad oedd gennym ni'r cyfle hwnnw [yn ystod y cyfnod clo] ac roedd yn teimlo fel eich bod chi'n dibynnu'n gyson ar sgriniau… Rwy'n hoffi bod yn bresennol ac rwy'n credu bod Covid wedi effeithio ar hynny'n bendant. Oherwydd rwy'n credu, wyddoch chi, rwyf eisiau bod yn bresennol… pan fyddaf yn cael y cyfle i wneud hynny, nad oedd gennym ni, ac felly'n cymryd hynny'n ganiataol yn llai.” (17 oed)
“Byddwn i’n bendant yn treulio mwy o amser ar-lein [yn ystod y pandemig]… mae hynny wedi newid yn bendant, dydw i ddim ar-lein cymaint ag yr oeddwn i. Dw i’n hoffi mynd allan ac o gwmpas.” (19 oed) “Dw i prin ar-lein mwyach, does gen i ddim diddordeb ynddo… Dw i’n teimlo y gallwn i wneud pethau llawer gwell yn fy mywyd.” (19 oed) |
- 28 Dywediad llafar yw hwn sy'n cyfeirio at dreulio llawer o amser ar sgrin.
- 29 Cymwysterau yw cymwysterau uwch a gymerir fel arfer yn ystod pumed flwyddyn Cymwysterau Cenedlaethol yn yr Alban. Mae 'Rhagarholiadau' yn cyfeirio at arholiadau ffug rhagarweiniol.
Profiadau o niwed ar-lein
Isod rydym yn disgrifio sut y gallai amser a dreulir ar-lein arwain at amlygiad i gamwybodaeth a chamwybodaeth, cyswllt â dieithriaid, a phrofiadau negyddol o gyfryngau cymdeithasol.
Camwybodaeth a chamwybodaeth
Un agwedd ar niwed ar-lein a brofwyd gan blant a phobl ifanc yn ystod y pandemig oedd dod i gysylltiad â chamwybodaeth neu gamwybodaeth30Roedd rhai plant a phobl ifanc mor ifanc â 12 oed yn ystod y pandemig yn cofio cael eu hamlygu i gamwybodaeth neu ddadwybodaeth a sibrydion ar-lein, a theimlo'n ofidus am hyn. Daethant ar draws y rhain ar gyfryngau cymdeithasol ac mewn un achos fe'u rhannwyd ar grŵp WhatsApp gyda theulu estynedig. Soniodd plant a phobl ifanc am ddod ar draws codi ofn am Covid-19, a ddisgrifiwyd fel "diwylliant ofn". Cyfeiriodd rhai hefyd at weld damcaniaethau cynllwynio a "sbwriel y mae pobl yn ei bostio".
| “[Deuthum ar draws gwybodaeth anghywir/gwybodaeth anghywir] bob dydd… Roedd Facebook yn bwll llwyr ohono. Rydw i wedi gorffen gyda Facebook nawr. Roeddwn i wedi gorffen ag ef am ychydig. Ond sylweddoli faint o fathau o bobl sydd â barn wallgof ar bethau. Ac rydw i'n credu bod Covid wedi caniatáu i bobl leisio eu barn yn llawer mwy ac yn llawer mwy rhydd… Ac roedd yna, fel, gwmnïau'n llogi robotiaid i ymateb yn negyddol i bethau penodol. Gwnaeth i mi sylweddoli na allwn ymddiried yn union yn yr hyn yr oeddwn yn ei weld felly roedd yn rhaid i mi hidlo drwodd.” (22 oed)
“[Agwedd negyddol o fod ar-lein yn ystod y pandemig oedd] llwythi o theorïau cynllwynio… llwythi o idiotiaid ar-lein… dim ond llawer ohonyn nhw ar Facebook… llwythi o berthnasau yn rhannu pethau ar hap… cyngor peryglus fel cymryd dŵr halen neu… sut i ladd Covid, pethau a allai ladd pobl… Roeddwn i braidd yn flin. Roedd angen sylw meddygol ar bobl, nid dŵr halen.” (19 oed) “Rwy'n teimlo mai dyna oedd yr ochr negyddol [o dreulio amser ar-lein] oherwydd cymaint ag yr oeddwn yn cael gwahanol safbwyntiau, a oedd [yn dda] i mi fel unigolyn, byddwn bob amser yn well ganddo gael safbwyntiau lluosog… rhai o'r pethau yr oeddwn yn eu clywed… roedd fel, wel, roedd hynny'n nonsens oherwydd nid oedd hynny'n wir o gwbl. A chyda'r damcaniaethau cynllwynio, gyda'r hyn yr oedd pobl yn ei ffugio a… ni ddaeth byth i ffrwyth. Felly, rwy'n teimlo mai'r negyddol oedd ei fod wedi'i roi fel ofn afiach… rhai o'r pethau a'r llif o wybodaeth yr oeddwn yn ei gael, rwy'n teimlo mai dyna oedd yn ddrwg.” (20 oed) |
Roedd plant a phobl ifanc a oedd ar fin sefyll arholiadau ffurfiol yn cofio gweld dyfalu a sibrydion ar-lein am yr hyn fyddai’n digwydd gyda chanslo arholiadau a graddau, a chanfod bod hyn yn ychwanegu at straen y sefyllfa.
| “Rwy’n teimlo nad oedd llawer o’r dyfalu ynghylch arholiadau a sut roedd ysgolion yn mynd i weithio o gymorth mawr gyda’r straen a’r pryder, felly byddem yn darllen un peth ac yn meddwl, ‘o anhygoel’, ac yna byddai rhywbeth hollol wahanol yn digwydd.” (20 oed) |
- 30 Mae Llywodraeth y DU wedi diffinio camwybodaeth fel creu a lledaenu gwybodaeth ffug a/neu wybodaeth wedi'i thrin yn fwriadol gyda'r bwriad o dwyllo a chamarwain pobl. Camwybodaeth yw lledaenu gwybodaeth ffug yn anfwriadol. Taflen Ffeithiau ar y CDU a'r RRU – GOV.UK
Cyswllt â dieithriaid
Cipiodd yr ymchwil hwn hefyd rai profiadau o deimlo mewn perygl wrth gwrdd â phobl newydd ar-lein. Teimlai rhai plant a phobl ifanc eu bod wedi rhoi eu hunain mewn sefyllfa fregus drwy hyn, risg na fyddent wedi'i chymryd mewn amseroedd arferol. Myfyriasant, wrth gwrdd â phobl ar-lein, na allent fod yn hollol siŵr pwy oeddent.
| “Gan fod pawb yn ei wneud yn 2020, es i ar yr ap yma o’r enw Yubo yn y bôn. Mae’r ap yma wedi cael ei ddileu wythnos yn ddiweddarach ac nid yw ac ni fydd byth yn ôl ar fy ffôn… Byddech chi’n siarad â phobl ar hap. Dydw i ddim yn gwybod beth a’m meddiannodd pan oeddwn i’n 16 oed i’w wneud.” (20 oed) |
Disgrifiodd un person ifanc, 18 oed ar y pryd, gyfarfod â dynion drwy Tinder oherwydd ei bod yn rhwystredig nad oedd yn gallu cwrdd â phobl newydd wyneb yn wyneb. Wrth edrych yn ôl, teimlai y dylai fod wedi meddwl mwy am ei diogelwch.
| “Rwy’n edrych yn ôl arno nawr ac yn meddwl ie, roeddwn i’n 18 oed ac roeddwn i’n sengl ac roeddwn i’n siarad â bechgyn ar-lein a phethau felly roedd yn iawn, fel nad oedd unrhyw beth ofnadwy wedi digwydd. Ond fel na fyddwn i’n dweud fy mod i wedi rhoi fy hun yn y sefyllfaoedd gorau ac fel pe bai rhywbeth ofnadwy wedi gallu digwydd. Oherwydd nad wyf yn adnabod y bobl hyn oherwydd eu bod nhw ar-lein, doedd gen i ddim dewis arall… felly roedd hynny’n fwy peryglus, ie yn lle cwrdd â bechgyn wyneb yn wyneb… doeddwn i ddim yn rhy ddiogel… Roeddwn i’n ifanc, roeddwn i’n 18 oed, doeddwn i ddim yn meddwl am ganlyniadau a phethau fel ‘na… Roeddwn i eisiau rhyngweithio â phobl.” (22 oed) |
Disgrifiodd un plentyn, tua 10 oed ar y pryd, sut y daeth i gysylltiad â merch nad oedd hi'n ei hadnabod trwy gêm ar Roblox. Er ei bod hi'n hapus yn chwarae gyda hi ar Roblox, roedd hi'n teimlo'n anghyfforddus pan oedden nhw'n cael cysylltiad ar TikTok ac roedd y ferch hon eisiau bod yn "ffrind gorau ar-lein" iddi pan nad oedd hi'n gwybod pwy oedd hi mewn gwirionedd.
| “Ar Roblox mae yna] fath o efelychydd, gallwch chi adeiladu eich byd eich hun a byddwn i bob amser yn hoffi chwarae rôl gyda phobl… mae'n gyffredin iawn os ydych chi'n hoffi chwarae rôl gyda rhywun yna fel eich bod chi'n ei fwynhau, yna fel byddan nhw'n gwneud ffrindiau gyda chi ac yna byddwch chi'n mynd yn ôl i'r chwarae rôl hwnnw a phethau… Roedd yna un ferch ac roedd hi bob amser yn ymuno â'm gweinydd ac yn gofyn i chwarae rôl gyda mi oherwydd ei bod hi wedi gwneud ffrindiau gyda mi ar ôl un tro, roedd yn hwyl iawn, ac fel byddem ni bob amser yn adeiladu tai gyda'n gilydd, byddwn i'n hoffi ei helpu i adeiladu ei holl bethau… oherwydd ar-lein dydych chi ddim yn adnabod y person mewn gwirionedd, ond roeddwn i hefyd ar TikTok llawer, felly yna roedd hi eisiau dod yn ffrindiau go iawn mewn bywyd go iawn, ac roeddwn i fel 'Dydw i ddim yn gwybod sut allwn ni wneud hynny pan mae Covid', ac mae hi fel 'o jyst ychwanegu fi ar TikTok', felly roeddwn i fel 'iawn'… Ond nid oedd hi'n ffrind gwych, roedd hi braidd yn wenwynig, ond yn amlwg allwch chi ddim gweld mewn gwirionedd oherwydd eich bod chi ar-lein… roedd hi eisiau bod fel fy anwylyd gorau ar-lein ffrind, fel ffrind rhyngrwyd, ac roeddwn i fel, 'mae hynny'n llawer'.” (14 oed) |
Cafodd bod yn agored i ddelweddau a negeseuon amhriodol gan ddieithriaid ei grybwyll hefyd mewn rhai cyfweliadau â phobl ifanc LGBTQ+ (pob un yn 18 oed a hŷn ar adeg eu cyfweliad) lle buont yn trafod eu profiadau o archwilio eu rhywioldeb yn ystod y pandemig.
| “Rwy’n ddeurywiol ond roeddwn i eisoes yn gwybod bod gen i ddewis at fenywod. Ond yna ar ôl gweld yr holl ddynion hynny, fel, oherwydd fel arfer dynion oedd yn rhoi’r lluniau noeth ymlaen, doedd e ddim yn gwneud i chi eisiau bod gyda dyn.” (18 oed)
“Fe wnes i sylweddoli, pryd bynnag y byddwn i’n agored am fod yn ddeurywiol, byddwn i’n cael llawer o ddynion yn dweud negeseuon rhywiol amhriodol iawn.” (21 oed) |
Profiadau negyddol eraill o gyfryngau cymdeithasol
Yn olaf, roedd yr ymchwil hwn hefyd yn cofnodi rhai profiadau negyddol o fod ar gyfryngau cymdeithasol yn ystod y pandemig. Teimlai rhai merched yn eu harddegau yn ystod y pandemig fod treulio mwy o amser ar gyfryngau cymdeithasol wedi cael effaith negyddol arnynt, gan eu hannog i gymharu eu hunain ag eraill. Archwilir enghreifftiau lle cyfrannodd hyn at ddelwedd negyddol o'r corff ac effeithiodd ar iechyd meddwl yn Iechyd a lles.
| “Roeddwn i’n sicr yn treulio llawer o amser ar-lein. Ac rwy’n cofio, fel, roedd TikTok newydd ddod yn beth mawr ac rwy’n cofio, fel, ie, treulio llawer o amser ar, fel, TikTok ac Instagram… fy ffôn, cynyddodd fy amser sgrin yn bendant… roedd yn fy nghadw’n ddifyr ond roedd, fel, TikTok, fel, yn bendant yn cymharu eich bywyd â llawer o bobl. Rwy’n gwybod, fel, dyna’r achos bob amser gyda chyfryngau cymdeithasol ond, fel, yn enwedig yn y pandemig roedd, fel, pobl yn gwneud, fel, ‘o dw i’n gwneud hyn’… Dw i’n meddwl ei fod yn eithaf, fel, gwenwynig. Ond yn amlwg doeddwn i ddim yn sylweddoli hynny ar y pryd; roeddwn i fel, 17, 18… Roedd fel sgrolio diddiwedd ar TikTok, gweld beth oedd pobl eraill yn ei wneud… yn bendant [wedi cael effaith arna i] dw i’n meddwl… Mae’n debyg nad oedd yn dda iawn i mi fod ar gyfryngau cymdeithasol cymaint â hynny… ond y broblem oedd nad oedd dim byd arall i’w wneud.” (22 oed)
“[Mae bod ar-lein yn fwy yn ystod y pandemig] wedi gwneud i mi fod yn fwy ymwybodol o’r corff oherwydd, fel, postiadau afrealistig o, fel, modelau a phethau… a, fel, bod yn wirioneddol fewnblyg oherwydd fy mod i ar fy mhen fy hun llawer.” (21 oed) “Wnes i ddim gweld llawer o bobl go iawn; dim ond, fel, pobl cyfryngau cymdeithasol yn ystod y pandemig. Felly roedd y ffordd roeddwn i'n gweld fy hun mewn golau llawer mwy negyddol nag oeddwn i eisoes. Ac oherwydd nad oedd gen i unrhyw bethau i dynnu fy sylw, fe wnaeth hynny, fel, ganiatáu i mi aros yn y cylch ofnadwy hwn o hunan-gasineb a bod mor feirniadol ohonof fy hun. Roedd hynny'n eithaf, eithaf ofnadwy.” (18 oed) |
Gallai cyfryngau cymdeithasol hefyd greu teimladau o golli allan i rai pobl ifanc, yn enwedig ar Snapchat lle gallent weld lleoliad ffrindiau gyda'i gilydd hebddyn nhw. Roedd hyn yn arbennig o anodd pan ganiatawyd i rai dorri rheolau wrth gyfarfod ac eraill ddim.
| “Roedd hi’n hawdd mynd yn sownd yn Instagram a TikTok… sgrolio drwyddo… Mae’n bendant yn rhywbeth rwy’n fwy ymwybodol ohono nawr, dwi’n meddwl… Dwi’n tybio [effeithiodd ar fy iechyd meddwl]. Gweld beth oedd rhai pobl yn ei wneud yn ystod y cyfnod clo… Roeddwn i’n byw gartref; doedd rhai pobl ddim yn byw gartref… doedd ganddyn nhw ddim eu rhieni’n cadw llygad ar yr hyn roedden nhw’n ei wneud… Roedden nhw’n mynd yn erbyn y math o ganllawiau. Ond rydych chi’n dal yn genfigennus o hynny oherwydd gallwch chi eu gweld nhw allan gyda’u ffrindiau neu’n mynd i wahanol leoedd. Roedd rhai pobl roeddwn i’n eu hadnabod yn dal i lwyddo i fynd ar wyliau a mynd i ffwrdd yn ystod y pandemig lle maen nhw’n mynd i rai lleoedd… Dwi’n tybio [fy mod i wedi teimlo] rhyw fath o genfigen mewn ffordd… mae’n eithaf digalon pan na allwch chi fynd allan ac rydych chi’n gweld pobl eraill yn dal i lwyddo i wneud pethau.” (22 oed)
“Fe wnes i osgoi Snapchat yn benodol. Doeddwn i ddim eisiau gweld hynny. Oherwydd roedd pawb ar fy Snapchat yn dal i wneud popeth nad oedden nhw i fod i'w wneud. Doeddwn i ddim eisiau ei weld… Roedd e’n fy nigio i, a dweud y gwir.” (19 oed) |
Sylwadau terfynol
Mae'r canfyddiadau hyn yn dangos pa mor werthfawr oedd hi i blant a phobl ifanc gael mynediad ar-lein yn ystod y pandemig, yn enwedig yn ystod y cyfnod clo – nid yn unig i hwyluso dysgu gartref ond i gefnogi eu lles mewn amrywiaeth eang o ffyrdd.
Roedd gallu cadw mewn cysylltiad â ffrindiau ar-lein yn ystod y pandemig yn hynod bwysig i blant a phobl ifanc, ac efallai'n hanfodol i'r rhai sy'n cael trafferth gyda theimladau o ynysu neu'n delio â heriau gartref. Roedd llwyfannau fel TikTok hefyd yn helpu plant a phobl ifanc a oedd yn teimlo'n unig i deimlo'n gysylltiedig ag eraill ac yn rhan o brofiad cyfunol.
Roedd mynediad ar-lein hefyd yn darparu ffynonellau gwerthfawr o adloniant, cysur, a dianc, yn ogystal â'r ysbrydoliaeth i ddysgu rhywbeth newydd a gwneud rhywbeth gwerth chweil. Roedd yr holl agweddau hyn ar ymddygiad ar-lein yn rhoi ffyrdd i blant a phobl ifanc gefnogi eu lles.
Fodd bynnag, mae'r ymchwil hwn hefyd yn tynnu sylw at yr anawsterau a brofodd rhai plant a phobl ifanc wrth reoli eu hamser ar-lein, o ystyried amgylchiadau'r cyfyngiadau symud. Gallai hyn effeithio ar eu hiechyd corfforol a meddyliol ar y pryd, ac mewn rhai achosion effeithiodd ar eu canolbwyntio a'u gallu i astudio pan ddychwelodd plant a phobl ifanc i'r ysgol.
Yn olaf, mae'r ymchwil hwn yn cynnwys rhai achosion o blant a phobl ifanc yn profi niwed ar-lein yn ystod y pandemig, o'u hamlygiad i gamwybodaeth a chamwybodaeth, cyswllt â dieithriaid, a phrofiadau negyddol o gyfryngau cymdeithasol. Er nad yw'r un o'r risgiau ar-lein hyn wedi'u cyfyngu i'r pandemig, mae'r ymatebion yn awgrymu y gallai rhai plant a phobl ifanc fod wedi teimlo'n arbennig o agored i niwed wrth gysylltu â dieithriaid a theimlo'n ofidus gan gyfryngau cymdeithasol o ystyried ynysigrwydd y cyfnod clo.
3.6 Iechyd a lles
Trosolwg
Mae'r adran hon yn archwilio sut yr effeithiwyd ar iechyd a lles pobl ifanc yn ystod y pandemig, gan dynnu sylw at y ffactorau a oedd yn peri risg i iechyd corfforol a meddyliol yn ogystal â'r ffyrdd y llwyddodd pobl ifanc i gefnogi eu hiechyd a'u lles yn ystod y pandemig.
Noder bod profiadau o gael mynediad at gymorth gan wasanaethau iechyd yn cael eu harchwilio ar wahân yn Profiadau o systemau a gwasanaethau yn ystod y pandemig.
Crynodeb o'r Bennod |
|
| Heriau i iechyd corfforol
Heriau i lesiant ac iechyd meddwl Cefnogi iechyd a lles yn ystod y pandemig Sylwadau terfynol |
|
Heriau i iechyd corfforol
Isod rydym yn archwilio profiadau plant a phobl ifanc o heriau i'w hiechyd corfforol yn ystod y pandemig, gan gynnwys tarfu ar weithgarwch corfforol, newidiadau i fwyta a chysgu, a phrofiadau o ddal Covid-19. Rydym hefyd yn cynnwys profiadau o gyflyrau ôl-feirysol ac effeithiau tymor hwy'r rhain ar rai plant a phobl ifanc. Gellir dod o hyd i brofiadau o gael mynediad at ofal iechyd yn ystod y cyfnod hwn yn Gwasanaethau iechyd.
Tarfu ar weithgaredd corfforol
Nodweddwyd effaith y pandemig ar weithgarwch corfforol yn wahanol yn ôl oedran. Roedd y rhai oedd yn yr ysgol gynradd yn ystod y pandemig yn gyffredin yn meddwl am eu lefelau gweithgaredd o ran chwarae, yn hytrach nag ymarfer corff. Roeddent yn rhannu rhai teimladau negyddol ynghylch lefelau gweithgaredd, fel teimlo'n ddiflas ac yn rhwystredig, neu gael llawer o egni cronedig, yn hytrach na cholli ffitrwydd. Roedd plant hŷn a phobl ifanc, yn enwedig y rhai yn eu harddegau yn ystod y pandemig, yn tueddu i feddwl am eu lefelau gweithgaredd yn ystod y cyfnod clo o ran ffitrwydd, delwedd y corff, a mynd i'r afael â diffyg egni yn hytrach na chwarae. Roedd rhai hefyd yn ymwybodol o fod yn llai egnïol wrth dreulio mwy o amser ar-lein.
Ar draws oedrannau, cafodd canslo gweithgareddau wedi'u trefnu effaith ar y rhai a oedd wedi arfer bod yn gorfforol egnïol trwy ddosbarthiadau a chlybiau. Yn ogystal â rhoi llai o gyfleoedd iddynt aros yn heini'n gorfforol, cyfrannodd hyn at golli trefn a strwythur yn ehangach a gallai effeithio ar eu hiechyd meddwl. Roedd bechgyn yn benodol yn colli chwarae pêl-droed, yn enwedig y rhai a oedd yn chwarae'n rheolaidd mewn tîm. Myfyriodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd sydd bellach yn oedolion fod y seibiant hwn mewn gweithgarwch corfforol wedi effeithio ar eu cymhelliant.
| “Byddwn i’n dweud yn ystod y pandemig eich bod chi’n eistedd gartref ac yn methu mynd allan llawer, fel arfer roeddech chi i mewn fel arfer, byddech chi’n mynd allan ac yn mynd i’r gampfa, byddech chi’n mynd i bêl-droed wyddoch chi. Byddech chi allan ac o gwmpas, ond yn amlwg yn ystod y cyfnod clo nid oedd yr un peth mwyach… [Wnes i golli ffitrwydd?] Ie, yn bendant, ie.” (19 oed)
“Roeddwn i’n gwneud cymaint o glybiau ag y gallwn i mewn gwirionedd [cyn y pandemig]… Ac yna fe aeth a stopiodd, felly does gen i ddim pêl-droed, does gen i ddim y gamp hon na’r gamp honno. Roedd hi fel ‘beth alla i ei wneud?’. Mae gen i rywfaint o egni a pharodrwydd i wneud rhywbeth ac alla i ddim gwneud dim byd, ar wahân i fynd am rediad o bryd i’w gilydd, neu am dro, ond dydw i ddim wir eisiau… Dechreuais i fod ychydig yn fwy diog efallai, mae’n debyg… Roeddwn i’n teimlo nad oeddwn i eisiau gwneud dim byd, felly roeddwn i fel ‘Alla i ddim bod yn poeni’, ac yn eithaf diog, mae’n debyg.” (18 oed) “Ddim yn gallu mynd allan, chwarae pêl-droed, cael fy hun yn fwy ffit yn gorfforol. Dyna a effeithiodd arnaf i lawer. A dyna pam fy mod i wedi mynd yn fwyfwy isel fy ysbryd, mae'n debyg. A dyna pam rydw i mor ddi-gymhelliant ar adegau nawr.” (21 oed) |
Er bod rhai plant a phobl ifanc wedi cael cynnig y cyfle i gynnal gweithgaredd corfforol ar-lein, disgrifiodd y rhai a geisiodd ddilyn dosbarthiadau dawns neu gymnasteg ar-lein eu bod yn ei chael hi'n anodd gwneud lle gartref ar gyfer y rhain, yn ogystal â'i chael hi'n anodd eu dilyn ar-lein.
Effeithiodd cau campfeydd hefyd ar rai plant a phobl ifanc a disgrifiodd rhai eu bod yn teimlo'n rhwystredig iawn oherwydd y tarfu hwn, yn enwedig os oedd ganddyn nhw nod o ddod yn fwy ffit.
| “Roeddwn i’n teimlo’n eithaf straen weithiau. Yn enwedig o ran chwaraeon. Oherwydd dechreuais fynd i’r gampfa a dechreuais fynd i’r gampfa gyda fy nhad. A bwyta’n iachach a cheisio bod yn well mewn pêl-droed a gwella fy hun yn gorfforol ac roeddwn i’n teimlo’n straen oherwydd na allwn i symud o gwmpas… Doeddwn i ddim yn gallu ymarfer corff… Es i’n llai ffit… Ychydig cyn y pandemig [roeddwn i] wedi dechrau’r math yma o ffitrwydd newydd ac roeddwn i’n ceisio mynd i’r gampfa yn amlach a gyda fy nhad a mynd allan, mynd i redeg. Ac roeddwn i bob amser wedi chwarae pêl-droed ond roeddwn i’n chwarae pêl-droed ac yn gwneud pêl-droed ysgol hefyd. Ac yna dyna – daeth hynny i ben yn y pandemig.” (15 oed)
“Roeddwn i yn y gampfa cryn dipyn cyn Covid. Felly pan ddaeth, collais y cymhelliant amdano… Roedd gennym ni fag bocsio yn y sied ond dim un o’r peiriannau. Roedd gennym ni’r pwysau rhydd hefyd – y dumbbells – felly roeddwn i’n eu defnyddio nhw ond dydy e ddim yr un peth felly collais y brwdfrydedd amdano, mewn gwirionedd.” (18 oed) |
I rai, teimlwyd bod bod yn llai egnïol yn arwain at ostyngiad yn eu lefelau ffitrwydd. Disgrifiodd rhai sylwi ar yr effeithiau yr oedd bod yn llai egnïol yn eu cael ar eu lles corfforol cyffredinol, fel poenau yn y cyhyrau. Myfyriodd rhai o'r rhai yn eu harddegau yn ystod y pandemig fod teimlo'n llai ffit yn ei gwneud hi'n anodd iddynt ddychwelyd i weithgarwch corfforol pan agorodd pethau eto. Mewn rhai achosion, arweiniodd y newid yn eu lefelau gweithgaredd at ennill pwysau diangen, a allai yn ei dro gyfrannu at ddelwedd corff fwy negyddol.
| “Roedd fy iechyd corfforol yn dirywio, roedd fy nghorff cyfan yn dadfeilio. Doedd fy nghyhyrau ddim yn gwneud dim, doeddwn i ddim yn cerdded… Cyrhaeddodd y pwynt lle dechreuodd fy nghorff cyfan boenu.” (14 oed)
“Des i’n anffit ac yn ôl i bawb yn fy ngrŵp oedran ac yna fe effeithiodd hynny arna i rywfaint, stopiais chwarae pêl-droed.” (19 oed) “Fe wnes i sylweddoli fy mod i wedi dod yn llawer llai corfforol… Rydw i wedi dechrau penderfynu y dylwn i wneud rhywbeth am [fy ffitrwydd]… Roeddwn i'n arfer bod yn eithaf egnïol ac yn eithaf chwaraeon cyn Covid. Roeddwn i'n chwarae pêl-droed gyda fy chwaer. Roedden ni'n dau ar yr un tîm ac yna roeddwn i'n gwneud badminton ac roeddwn i'n hoffi sglefrfyrddio ond gyda Covid daeth hynny i stop llwyr.” (21 oed) “Roedd hi’n anodd iawn [gyda champfeydd ar gau]. Wnes i ddim cynnydd, doeddwn i ddim yn gryfach mewn dim byd, doeddwn i ddim yn edrych yn well. Ac roedd hynny’n wirioneddol annifyr ac yn rhwystredig.” (20 oed) “Roeddwn i’n teimlo’n ymwybodol iawn o fy hun… ar y pryd, roeddwn i… deg i 11 ac roeddwn i newydd gyrraedd y glasoed… a gyda’r glasoed mae hyd yn oed braster cŵn bach yn dod, ac yn ogystal â methu â’i golli roeddwn i’n edrych yn dew iawn. Roedd hynny’n gwneud i mi deimlo’n anghyfforddus iawn.” (14 oed) |
Soniodd rhai merched hefyd eu bod wedi dod yn fwy ymwybodol o ddelwedd y corff oherwydd delweddau a chynnwys a welsant ar gyfryngau cymdeithasol (gweler isod yn yr archwiliad o heriau iechyd meddwl).
Newidiadau i gysgu
Roedd yn ymddangos bod newidiadau i gysgu yn amrywio yn ôl oedran, gyda phlant a phobl ifanc oedd yn yr ysgol uwchradd yn ystod y pandemig yn disgrifio mwy o newidiadau i'w hymddygiad. Disgrifiodd y rhai oedd yn dal yn yr ysgol gynradd lai o newidiadau, efallai oherwydd rôl eu rhieni wrth gadw at drefn gartref.
Disgrifiodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd oedd yn oedran ysgol uwchradd yn ystod y pandemig eu bod wedi profi newid sylweddol i'w patrymau cysgu ac mewn rhai achosion i ansawdd eu cwsg, a allai effeithio ar eu lefelau egni a'u gallu i gael trefn iach. Daeth aros i fyny'n hwyrach a deffro'n hwyrach na'r arfer yn batrwm i rai, yn enwedig yn ystod y cyfnod clo cyntaf.
| “Doeddwn i ddim yn cysgu cymaint â hynny [yn y nos]… [Byddwn i] yn cysgu am 3 neu 4am y bore ac yn deffro am, fel, 5 neu 6PM, yn mynd i fwyta, yn aros i fyny drwy'r nos… Rhai dyddiau roeddwn i'n arfer cysgu'n hwyrach, deffro ychydig yn gynharach, neu gysgu ychydig yn hwyrach, deffro ychydig yn hwyrach. Roedd gen i batrwm cysgu rheolaidd ond yn bennaf fi oedd yn effro ac yn egnïol yn y nos yn lle bod yn effro ac yn egnïol yn y bore.” (19 oed)
“Roedd cwsg yn wael… Roeddwn i ar fy TikTok neu beth bynnag roeddwn i arno, doedd dim byd i’w wneud felly byddech chi’n cysgu drwy’r dydd, byddwn i’n aros i fyny yn y nos, yn gwylio’r teledu, beth bynnag, yn rhoi cynnig ar ddillad, yn taflu hen ddillad allan, yn y bore yn cerdded y ci ac yna’n mynd i’r gwely… Roedd fy nhrefn gysgu wedi troi drosodd yn llwyr.” (19 oed) “Byddai fi a fy mrawd yn mynd i gysgu am 10yb, yn deffro am 7yh, dim ond bod popeth ym mhobman. Oherwydd nad oedd gennych chi unrhyw gyfrifoldebau i ddeffro. Amseroedd bwyd ym mhobman. Oherwydd bod y drefn gysgu yn anghywir, roedd hynny'n cael effaith ganlyniadol.” (21 oed) “Siarad â ffrindiau a phopeth fel 'na a heb unrhyw reswm i godi'n gynnar i fynd i'r ysgol oherwydd gallech chi droi drosodd a dechrau yn yr ysgol, gallech chi aros i fyny'n hwyrach a siarad â'ch ffrindiau yn fwy a, math o bethau fel 'na felly, ie, dw i'n meddwl bod ansawdd cwsg wedi mynd i lawr yn bendant.” (20 oed) |
Treulio mwy o amser ar-lein yn y nos (gweler Ymddygiadau ar-lein) i bob golwg yn cyfrannu at y newid mewn amserlenni cysgu ymhlith plant a phobl ifanc oedran ysgol uwchradd.
| “Treuliais y rhan fwyaf o’r amser yn y nos, a dweud y gwir. Roeddwn i i fyny ar yr Xbox drwy’r nos ac yna byddwn i’n mynd i gysgu tua 10 y bore. Wyddoch chi? Fel, wyneb i waered yn llwyr. A dydw i erioed wedi bod fel ‘na yn fy mywyd.” (17 oed)
“Roedd ansawdd [fy nghwsg] yn llanast llwyr oherwydd dim amserlen ac nid oedd gennych chi unrhyw reswm i godi na mynd i gysgu, felly – ac yn yr oedran hwnnw rydych chi eisiau aros i fyny’n hwyr, onid ydych chi? A chwarae’r gemau. Felly alla i ddim cofio faint yn union roeddwn i’n cysgu ond rwy’n siŵr ei fod yn ofnadwy.” (20 oed) |
Roedd rhai plant a phobl ifanc hefyd yn cofio newidiadau i ansawdd eu cwsg, weithiau’n cael hunllefau neu’n deffro’n amlach yn y nos, a oedd yn gysylltiedig â phryder a theimladau o bryder.
| “Ansawdd cwsg; dw i’n meddwl nad oedd y pryder o gymorth mawr gydag ansawdd cwsg ac yna hefyd gyda’r ochr dechnoleg i bethau.” (20 oed)
“Rwy'n cofio llawer o newidiadau i'm cwsg mewn gwirionedd. Dydw i ddim yn gwybod a oedd yn gysylltiedig â Covid neu'r hyn rydw i wedi'i weld ar y newyddion neu straen yn unig neu, dydw i ddim yn gwybod, ond roeddwn i'n arfer deffro llawer mwy yn y nos; roeddwn i'n arfer cael llawer mwy o hunllefau, sylwais nad oedd gen i gymaint cyn Covid a dydw i ddim yn cael cymaint ar ôl Covid chwaith, ar hyn o bryd.” (17 oed) |
Roedd effeithiau'r amhariad hwn ar gwsg yn cynnwys teimlo'n flinedig drwy gydol y dydd a chael llai o egni a chymhelliant i ymarfer corff neu wneud gwaith ysgol.
| “Yn ystod Covid, gwaethygodd fy mhatrymau cysgu. Yn amlwg wedyn, gwnaeth hynny fi’n flinedig iawn drwy gydol y dydd ac nid oeddwn ar fy ngorau.” (16 oed) |
Ni ddisgrifiodd y rhai oedd yn blant ysgol gynradd yn ystod y pandemig unrhyw darfu mor ddramatig ar eu patrymau cysgu. Teimlai rhai nad oedd eu patrymau cysgu wedi newid gan y pandemig, yn enwedig os oedd eu rhieni'n sicrhau eu bod yn effro i wneud gwaith ysgol neu fynychu gwersi ar-lein. Teimlai rhai nad oedd fawr o newid i batrymau cysgu yn ystod yr wythnos, ond eu bod yn aros i fyny'n hwyrach ac yn deffro'n hwyrach ar benwythnosau. Teimlai rhai plant ysgol gynradd eu bod wedi cael mwy o gwsg yn gyffredinol yn ystod y cyfnod clo gan nad oedd angen iddynt fod i fyny'n gynnar i baratoi ar gyfer yr ysgol a theithio i'r ysgol.
| “Dw i’n meddwl i mi gael mwy o gwsg oherwydd nad oeddwn i ar frys i wneud unrhyw beth… Felly dw i’n meddwl, pe bawn i’n deffro yn ystod y diwrnod ysgol [mewn amseroedd arferol], yn amlwg dw i’n deffro tua saith ac yn mynd i’r gwely tua hanner awr wedi naw i ddeg… A dw i’n meddwl ar y penwythnos hyd yn oed oherwydd mai dyma’r unig dro nad ydych chi yn yr ysgol, dw i eisiau gwneud y gorau ohono; fyddwn i ddim yn gorwedd i mewn am hanner y dydd oherwydd dw i’n teimlo fy mod i’n colli allan… Ond fel yn Covid… doedd gen i ddim byd i’w wneud; byddwn i’n cysgu cyhyd ag yr oeddwn i eisiau.” (11 oed) |
Newidiadau i fwyta
Roedd newidiadau i fwyta hefyd yn ymddangos i amrywio yn ôl oedran, gyda phlant a phobl ifanc oedd yn oedran ysgol uwchradd yn ystod y pandemig unwaith eto yn disgrifio mwy o newidiadau i'w hymddygiad. Efallai bod ganddyn nhw fwy o ryddid i ddewis pryd a beth roedden nhw'n ei fwyta o'i gymharu â theuluoedd â phlant iau lle'r oedd rhieni'n cadw at drefn arferol.
| “Yn yr haf byddem yn codi tua deuddeg o’r gloch, yn cael cinio, sef brecwast mewn gwirionedd, fel pasta a phethau felly. Yna byddem yn cael ein te, ac yna byddem yn cael byrbryd yn ystod y nos.” (18 oed)
“Roedd popeth wedi’i wasgaru’n eithaf oherwydd bod yr holl amseroedd a’r holl ddiwrnodau wedi mynd yn un i ni. Doedd gennym ni byth amseroedd penodol [ar gyfer prydau bwyd]; un noson gallem fod wedi bwyta am bedwar o’r gloch y prynhawn ac yna gallem fod wedi peidio â [bwyta] tan hanner awr y noson ganlynol, oherwydd roedd gennych chi’r holl amser yn y byd.” (21 oed) |
Disgrifiodd plant a phobl ifanc amrywiaeth o brofiadau ynghylch eu harferion bwyta yn ystod y pandemig. Tynnodd rhai sylw at rai newidiadau cadarnhaol, er enghraifft bwyta mwy o brydau cartref oherwydd bod gan rieni fwy o amser i goginio a threulio mwy o amser gartref. Fe wnaethant ganfod y byddent yn bwyta gyda'i gilydd fel teulu yn amlach, a byddent yn dod o hyd i wahanol ffyrdd o wneud amseroedd bwyd yn ddiddorol, fel dewis thema neu wlad wreiddiol ar gyfer y pryd gyda'r nos.
Teimlai eraill fod eu harferion bwyta wedi newid yn sylweddol. Disgrifiodd plant a phobl ifanc fyrbrydau'n amlach, chwilio am fwydydd llai iach, ac archebu mwy o fwydydd tecawê gan wasanaethau dosbarthu. Cafodd hyn ei grybwyll yn arbennig gan y rhai oedd yn oedran ysgol uwchradd yn ystod y pandemig, a allai fod wedi cael mwy o ryddid dros eu bwyta na phlant iau yr oedd eu prydau bwyd a'u byrbrydau wedi'u paratoi a'u monitro'n fwy gan rieni. Teimlai rhai o'r rhai a gyfwelwyd eu bod yn aml yn bwyta allan o ddiflastod tra roeddent gartref yn ystod y cyfnod clo, gan arwain mewn rhai achosion at ennill pwysau diangen.
| “Bwytais i lawer o fwyd afiach oherwydd doedd dim llawer arall i’w wneud pan fyddwch chi yn y brifysgol ar wahân i gael tecawê gyda’n gilydd.” (22 oed)
“Mae’n debyg weithiau eich bod chi’n bwyta allan o ddiflastod, ac roeddwn i wir wedi diflasu, felly weithiau pan nad oeddwn i’n llwglyd byddwn i’n bwyta dim ond oherwydd fy mod i wedi diflasu.” (15 oed) “Fe wnes i fynd yn fawr oherwydd nad oeddwn i’n sylweddoli beth roeddwn i’n ei fwyta ac roeddwn i’n bwyta byrbrydau neu’n bwyta fel cysur yn unig; mae hynny’n debyg o fod yn rhan o’r peth iechyd meddwl hefyd, oherwydd doedd gen i ddim byd i’w wneud, byddwn i’n bwyta yn unig.” (14 oed) “Roeddwn i’n bwyta gormod o siwgr ac roedd yn ddrwg i mi. Felly roeddwn i’n bwyta gormod oherwydd na allwn i ei losgi. Felly roeddwn i’n meddwl fy mod i eisiau mwy ac roeddwn i’n ei chwennych oherwydd nad oedd dim byd arall i’w wneud.” (11 oed) “Bwyta creision, bisgedi, beth bynnag sydd yn y cwpwrdd ac yna dydw i ddim yn gwybod. Er enghraifft, dydw i ddim yn gwybod, dw i'n chwarae FIFA, mae'n hanner amser, mae gen i un funud yn syth i'r gegin, ac yn gafael yn y bisgedi neu'r creision neu beth bynnag ac yn mynd i'w fwyta ac mae'n llenwi twll am ychydig oriau, rydych chi'n anghofio amdano ac yna byddaf yn mynd i fwyta - yn lle cael pryd cyfan i mewn i mi, sef bwyd go iawn dw i jyst yn ei fwyta c**p wedi'i brosesu. Felly cymerodd hynny ei doll hefyd. Wnes i ddim cael fy mwydo'n ormodol na dim byd ond dw i'n meddwl nad oedd iechyd fy stumog yn cytuno ag ef.” (20 oed) |
Dylid nodi nad oedd yr ymchwil hwn wedi cofnodi llawer o achosion o blant a phobl ifanc yn cyfeirio at ansicrwydd bwyd yn ystod y pandemig fel rhywbeth a wnaeth bethau'n anodd iddynt, er bod plant a phobl ifanc wedi disgrifio cael cymorth gan ffrindiau a chymdogion pan oedd aelodau'r teulu'n sâl neu'n gwarchod eu hunain ac yn methu â mynd i'r siopau, ac mewn rhai achosion yn derbyn cymorth gyda chyflenwadau bwyd gan fanc bwyd. Fodd bynnag, disgrifiodd un person ifanc sut y gwnaeth golli pwysau yn ystod y pandemig a theimlo bod poeni am argaeledd bwyd gartref wedi cyfrannu at eu problemau bwyta.
| “Roeddwn i’n colli pwysau’n gyflym iawn dim ond oherwydd nad oeddwn i’n bwyta o gwbl… Roedd fy nghorff mewn modd goroesi eithafol.” (22 oed) |
Profiadau o ddal Covid-19
Roedd y rhai a gafodd eu cyfweld a ddaliodd Covid-19 yn awyddus i drafod hyn ac yn aml yn gweld hyn fel elfen bwysig o'u profiad pandemig. Roedd profiadau'r rhai a ddaliodd Covid-19 yn amrywio'n fawr ar draws y sampl.
Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc symptomau ysgafn a rheoladwy Covid-19 gydag ychydig iawn o effeithiau corfforol parhaol, os o gwbl, ar adeg eu cyfweliad. Roedd y symptomau a grybwyllwyd yn cynnwys egni isel, peswch, colli blas ac arogl, a dolur gwddf. Yn yr achosion hyn, teimlwyd bod effeithiau emosiynol cael Covid-19 yn fwy effeithiol na'r rhai corfforol.
Cafodd hunanynysu oherwydd dal Covid-19 ei gofio fel rhywbeth anodd ac unig, a phan oedd hyn yn digwydd y tu allan i'r cyfnod clo, roedd rhai dan straen ynghylch effeithiau canlyniadol hunanynysu, er enghraifft, colli arholiadau a digwyddiadau cymdeithasol. Disgrifiodd rhai hefyd eu bod yn teimlo'n bryderus y byddent yn heintio aelodau eu teulu â Covid-19, a allai wedyn gael symptomau gwaeth. Roedd hyn yn arbennig o ddifrifol i'r rhai mewn teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol (gweler). Teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol).
| “Roeddwn i ar fy mhen fy hun yn fy ystafell; roeddwn i wir yn ofidus; roeddwn i’n crio’n ddwfn. Oherwydd bod fy mam a fy nau frawd a fy llysdad i gyd wedi’i ddal gyda’i gilydd, roeddwn i fel, dydy e ddim yn deg, chi gyd wedi’ch ynysu gyda’ch gilydd, dydy e ddim yn deg bod ar eich pen eich hun yn yr oedran yma, roeddwn i’n sâl.” (18 oed)
“Roeddwn i’n erfyn am fynd i’r [arholiad] cyntaf ond yna [roedd fy mam] yn dweud, na, rwyt ti’n llawer rhy sâl.” (13 oed) |
Cafodd y rhai a gyfwelwyd a adroddodd am symptomau mwy amlwg o Covid-19 brofiadau mwy negyddol a disgrifiodd sut yr oeddent yn ei chael hi'n anodd anadlu, yn teimlo'n flinedig yn gorfforol, ac yn colli pwysau. Disgrifiodd rhai sut yr oeddent yn cymryd mwy o amser nag eraill i wella ac yn profi effeithiau parhaus Covid-19 yn y misoedd dilynol, fel diffyg blas ac arogl. Roedd y plant a'r bobl ifanc hyn yn fwy tebygol o fod ag ofn dal Covid-19 eto a heintio eraill.
| “[Pan oedd gen i Covid] roeddwn i'n cysgu drwy'r dydd y rhan fwyaf o'r amser, roeddwn i'n llawer mwy llwglyd, a datblygodd llawer mwy o symptomau ychwanegol hefyd. Datblygais haint llygad gydag ef hefyd, a oedd yn eithaf anodd hefyd, gorfod… cael diferion llygaid a phopeth. Collais 12 kilo oherwydd yr ail dro roedd yn eithaf anodd oherwydd na allwn i fwyta… os oeddwn i'n bwyta neu'n yfed dŵr weithiau byddwn i'n chwydu; ni allwn i fwyta, na yfed dŵr. Ceisiais gymaint ag y gallwn ond ni allwn i'n llawn, ac yna peidio â gwneud ymarfer corff, nid oedd o fudd i mi o gwbl. Roedd fy ngêm gyntaf yn ôl yn llanast llwyr; roedd yn rhaid i mi ddod i ffwrdd ar ôl deg munud oherwydd na allwn i redeg mwyach; roedd yn ddrwg iawn, yn gorfforol roeddwn i wedi colli fy holl ffitrwydd a stamina… felly doeddwn i ddim eisiau ei ddal eto.” (18 oed)
“Roeddwn i’n eithaf sâl. Collais fy synnwyr arogli a blasu. A wnaeth fy blas ddim dod yn ôl am amser hir. Dw i’n cofio crio, bwyta fel pasteiod Gregg, oherwydd doeddwn i ddim yn gallu blasu’r pasteiod. Ac roedd rhywun wedi’i brynu i mi a’i roi i mi ac roedd gen i Covid ar y pryd ac rwy’n cofio crio oherwydd doeddwn i ddim yn gallu blasu’r pasteiod yma. Roeddwn i’n teimlo fel na allwn i ddal fy anadl ar adegau. Felly, yna dw i’n dal, dw i’n dal i redeg allan o anadl yn eithaf hawdd… Roeddwn i wedi dal Covid dair gwaith ac felly roeddwn i’n poeni pan ddechreuais yn y brifysgol am ei ddal eto.” (22 oed) |
Profiadau o frechu
Ar draws y sampl, roedd cymysgedd o'r rhai a gafodd y brechlyn a'r rhai na chafodd. Cafodd plant a phobl ifanc brofiadau cymysg o gael eu brechu ac roedd barn yn amrywio ar y brechiadau Covid-19 yn gyffredinol.
Roedd y rhai oedd yn yr ysgol uwchradd yn ystod y pandemig yn tueddu i deimlo'n fwy amheus ac amheus tuag at y brechlyn Covid-19 na phlant iau, ac yn ddig bod angen brechiadau i deithio. Teimlai rhai fod pwysau rhieni a chymdeithasol wedi arwain atynt yn cael y brechlyn er gwaethaf hyn yn mynd yn groes i'w hawydd am ymreolaeth fel oedolion ifanc a'u dewis personol, a oedd weithiau oherwydd ofn nodwyddau. Roedd gan rai bryderon hefyd ynghylch diogelwch y brechlyn.
| “Roeddwn i mor flin, roedd rhaid i mi gael y brechlyn; roeddwn i mor, o Dduw. Roeddwn i'n 17/18 oed, fe wnaeth fy mam fy ngwneud i'w gael hefyd, oherwydd roedd hi fel, o os na chewch chi e, allwch chi ddim dod ar wyliau gyda ni.” (21 oed)
“Ac yna daeth y pigiadau ac ni allech chi fynd i ffwrdd oni bai eich bod chi wedi cael dau… Felly roedd hynny'n eithaf, roedd yn eithaf brawychus ar y pryd, ond roedd fel petawn i'n gwneud unrhyw beth i fynd i ffwrdd, felly.” (22 oed) |
Dylid nodi bod yr ymchwil hwn hefyd yn cynnwys cyfweliadau â'r rhai a nododd eu bod wedi profi sgîl-effeithiau ar ôl cael eu brechu. Siaradodd y plant a'r bobl ifanc hyn am effeithiau hyn, gan gynnwys ar eu hiechyd corfforol, eu cynnydd academaidd a'u datblygiad personol.
Ni wnaeth y rhai oedd yn yr ysgol gynradd yn ystod y pandemig fynegi barn gref ynglŷn â'r brechlyn ac roeddent yn fwy tebygol o drafod y profiad o dderbyn y brechlyn, gan gynnwys cofio anystwythder a phoen tymor byr yn eu braich ar ôl y brechlyn. Nid oedd gan rai unrhyw atgof o gael y brechlyn neu nid oeddent yn siŵr a oeddent wedi'i dderbyn.
Profiadau o gyflyrau ôl-feirysol
Roedd yr ymchwil hon yn cynnwys cyfweliadau â phlant a phobl ifanc a oedd wedi profi neu a oedd yn byw gyda chyflwr ôl-feirysol.31 yn gysylltiedig â Covid-19: Covid Hir32 a Syndrom Amlsystem Llidiol Pediatrig (PIMS).33 34 Mae'n bwysig nodi bod y rhain yn gyflyrau gwahanol, pob un â'i ystod ei hun o symptomau ac effeithiau. Er bod y dadansoddiad yn nodi themâu cyffredin i amlygu heriau cyffredin, lle bo modd mae'n ceisio cydnabod a chadw agweddau unigryw pob cyflwr. Roedd y grŵp hwn o blant a phobl ifanc yn cynnwys y rhai sy'n byw gyda chyflyrau ôl-feirysol a ddatblygodd cyn ac yn ystod y pandemig. Oherwydd eu profiadau, roedd rhai o'r rhai a gyfwelwyd yn teimlo bod y pandemig yn dal i fynd rhagddo.
Rhannodd mwy o gyfranogwyr brofiadau o Long Covid nag o PIMS, gyda disgrifiadau Long Covid yn amrywio'n sylweddol o ran difrifoldeb ac effaith. Roedd y grŵp o'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan Long Covid yn cynnwys rhai yr oedd eu cyflyrau'n cael eu hamau yn unig, tra bod yr holl rai a gyfwelwyd â PIMS wedi cael diagnosis.35 Yn unol â hyn, roedd profiadau PIMS yn rhannu rhai cerrig milltir a themâu diagnostig cyson, er eu bod yn dal i fod yn unigol iawn o ran sut y profwyd a deallwyd y cyflwr acíwt hwn a oedd yn dod i'r amlwg. Oherwydd natur ansoddol y sampl, nid oedd yn bosibl gwahaniaethu'n derfynol rhwng profiadau iechyd y rhai â Covid Hir a PIMS.
Roedd rhai’n credu eu bod wedi profi cyflyrau ôl-feirysol ar ôl un haint Covid-19, tra bod eraill yn nodi bod hyn wedi digwydd ar ôl dal Covid-19 ddwywaith neu fwy. Mewn rhai achosion, roedd plant a phobl ifanc yn cysylltu eu heintiau’n uniongyrchol â digwyddiadau fel ailagor ysgolion i bob myfyriwr.
Gan adlewyrchu bod problemau anadlu yn symptom allweddol, roedd rhai plant a phobl ifanc yn cysylltu eu heintiau Covid Hir yn agos â diagnosis o asthma. Teimlai'r rhai a gyfwelwyd â hanes o asthma fod hyn yn eu gwneud yn fwy agored i effeithiau parhaus ar ôl dal Covid-19. Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc hefyd sut roedd dal Covid-19 wedi arwain at ddatblygu asthma iddynt. Roedd ffactorau cyd-destunol eraill yn gwaethygu symptomau corfforol, fel plant a phobl ifanc neu aelodau o'u teulu yn ysmygu.
| “Mae gen i asthma ond dydy o ddim yn rhywbeth tebyg i asthma fy mam. Mae'n ysgafn iawn. Dw i'n cofio pan gefais Covid, serch hynny, roedd fy anadlu fel, yn mynd yn wallgof. Roeddwn i fel, beth sy'n digwydd. Ac yna roedd yn rhaid i mi gael anadlydd am y tro cyntaf.” (21 oed, Covid Hir) |
Ymhlith y rhai â symptomau ôl-feirysol ysgafnach neu fyrrach (pob un yn ymwneud â Covid Hir), roedd y profiadau fel arfer yn cynnwys diffyg anadl a cholli egni. Gallai hyn ddilyn cyfnodau hir o ddiffyg anadl ar ôl dal Covid-19.
| “Pan gawson ni i gyd ein taro â [Covid-19], dw i'n cofio meddwl ar y pryd mai dim ond ffliw ydoedd… ond roedd yn… [fwy] eithafol… Heddiw, byddwn i'n dweud y byddai angen i chi fynd i'r ysbyty… [ond] meddyliais i, iawn, efallai mai dim ond [rhywbeth] etifeddol ydyw ac mae wedi penderfynu dechrau dod i rym nawr… Roedd gen i fwy o fyrder anadl yn gyffredinol, dim ond teimlo'n fwy sâl yn rheolaidd nag yr oeddwn i'n arfer.” (20 oed, Covid hir) |
I'r plant a'r bobl ifanc hyn, a oedd wedi gwella i raddau helaeth erbyn adeg y cyfweliad, roedd cyflyrau ôl-feirysol wedi arwain at newidiadau amlwg i fywyd bob dydd o hyd. Roedd y rhain yn gysylltiedig yn gyffredinol â rheoli asthma presennol neu newydd trwy gael anadlydd lleddfu neu atal ar gael iddynt pan oedd ei angen arnynt, er bod pa mor aml yr oedd angen iddynt ddefnyddio'r rhain fel arfer wedi lleihau dros amser ers yr haint. Profodd rhai hefyd broblemau corfforol a gwybyddol ysbeidiol fel poen yn y frest, blinder, a niwl ar yr ymennydd. Yn olaf, nododd y rhai a gyfwelwyd a brofodd newidiadau cynnil neu barhaus i arogli neu flasu y gallai hyn gael effaith fawr ar eu profiad dyddiol a'u synnwyr o hunaniaeth.
| “Ond y peth yw, gyda cholli blas ac arogl cafodd effeithiau hirdymor… rhywbeth o’r enw parosmia. [Mae’n] pan fydd eich arogl yn cael ei effeithio am gyfnod hir… hyd yn oed ar ôl i mi wella, nid oedd fy hoff bersawrau yn arogli fel yr oeddent. Ac, fel, nid oedd cyw iâr a reis fy mam yn blasu fel yr oeddent.” (21 oed, Covid Hir) |
I blant a phobl ifanc eraill, dywedwyd bod profi naill ai Covid Hir neu PIMS yn frawychus ac yn ddryslyd, ac yn cynnwys anawsterau anadlu sydyn, cyfraddau curiad y galon yn codi, diffyg archwaeth, a niwl yr ymennydd. Yn yr achosion mwyaf difrifol, roedd symptomau'n debyg i symptomau afiechydon cronig cymhleth eraill fel blinder parhaus, anawsterau gwybyddol, a phoen ar ôl ymdrech gorfforol fach. Disgrifiodd y plant a'r bobl ifanc hynny yr effeithiwyd arnynt eu bod yn bryderus ac yn ddiymadferth oherwydd diffyg rheolaeth ac yn aml roedd ganddynt ofnau cynyddol o ddal Covid-19 ar ôl eu haint.
| “Roedd gen i Covid [tua] Hydref 2021… mor ddrwg. Roeddwn i fel yn gweld rhithweledigaethau… efallai tua phum mis yn ddiweddarach, deffrais i ac roedd popeth wedi newid… Roeddwn i'n teimlo mor flinedig… Doeddwn i ddim hyd yn oed yn gallu codi o'r gwely. Fel petawn i mor bell allan… Doeddwn i ddim yn gallu meddwl yn glir mewn gwirionedd… Collais bron i hanner carreg dros nos hefyd… Fy mhrif symptomau oedd blinder llwyr, dim egni o gwbl. Rydw i wedi cael llygaid arnofiol byth ers hynny… Yna sylwais gyntaf ar [gyflwr fy nghalon36 datblygodd hynny o ganlyniad] oherwydd cefais Apple Watch a chefais yr hysbysiad cyfradd curiad calon uchel ac roedd fel pe bai fy nghyfradd curiad calon fel 110… Es i allan am dro y noson ganlynol ac allwn i ddim anadlu… ac roedd fy nghyfradd curiad calon rhwng 180 a dw i'n meddwl mai'r uchafswm iddo gyrraedd oedd 230.” (21 oed, Covid Hir) |
36 Cafodd yr unigolyn hwn ddiagnosis o thaccardi uwchfentriglaidd (SVT), cyflwr lle mae'ch calon yn curo'n llawer cyflymach na'r arfer yn sydyn. Yn gyffredinol, fe'i hystyrir yn gyflwr rhythm y galon nad yw'n peryglu bywyd (diniwed) ond gall ei effaith amrywio yn dibynnu ar y math, amlder a difrifoldeb. Tacchardia uwchfentriglaidd (SVT) – GIG
Disgrifiodd plant a phobl ifanc a adroddodd am gyflyrau ôl-feirysol difrifol parhaus effeithiau iechyd gofidus a pharhaus oherwydd eu salwch. Roedd enghreifftiau o effeithiau ar iechyd corfforol yn cynnwys apwyntiadau ysbyty mynych oherwydd poen yn y frest, a'r angen i ddefnyddio cadair olwyn oherwydd problemau symudedd. Roedd y rhai a gyfwelwyd yn cynnwys rhai a ddosbarthwyd fel anabl oherwydd eu salwch.
| “Rydw i wedi bod yn gaeth i’r tŷ i raddau helaeth yn ystod y tair blynedd a hanner diwethaf. Ac os oes angen i mi fynd allan a cherdded, wyddoch chi, mewn mwy na phum munud i apwyntiadau ysbyty neu dim ond am hwyl, mae angen cadair olwyn arnaf. Felly ie, mae’n eithaf anadnabyddadwy o sut roeddwn i yn 2019.” (17 oed, Covid Hir)
“Mae’r pandemig wedi effeithio ar fy mywyd yn y ffordd waethaf posibl, mae’n debyg, oherwydd nawr mae gen i gymaint o afiechydon sy’n… anwelladwy… Mae gen i ffisio bob wythnos. Mae gen i hydroffisio bob mis. Mae gen i ymweliadau â chlinig poen bob mis. Mae yna lawer o bethau’n digwydd dim ond i’w gadw i fynd, am wn i. Mae gen i, beth yw ei enw, mae fel cerdyn anabledd ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus felly gallaf fynd ar unrhyw drên neu fws am ddim oherwydd mai dyma’r peth anabledd.” (20 oed, Covid Hir) “Roeddwn i’n ei chael hi’n anodd iawn teimlo fel fi fy hun eto oherwydd… doeddwn i erioed wedi bod yn sâl fel ‘na o’r blaen.” (17 oed, PIMS) |
Disgrifiodd plant a phobl ifanc â chyflyrau ôl-feirysol deithiau asesu a thriniaeth a oedd yn ansicr, yn heriol yn emosiynol ac yn gymhleth. Roedd hyn yn cynnwys rhai o'r rhai â Covid Hir a'r holl rai a gyfwelwyd a gafodd ddiagnosis o PIMS yn y pen draw, yn ôl pob tebyg oherwydd ymwybyddiaeth gyfyngedig o'r cyflwr a'r potensial i symptomau eithafol annog ystod o ddiagnosisau amgen. Adroddodd plant a phobl ifanc a'u rhieni â Covid Hir a PIMS am gamddiagnosisau, gan deimlo nad oedd gweithwyr iechyd proffesiynol yn gwrando'n ddigonol ar eu profiadau, a derbyn triniaeth "ddiystyriol" neu "gyngor gwael". Roedd hyn yn cynnwys plant a phobl ifanc a deimlai fod eu hofnau neu symptomau wedi'u diystyru oherwydd eu hoedran neu eu rhyw, wedi'u priodoli i effeithiau seicolegol (megis awgrymu eu bod yn "copïo" brawd neu chwaer sy'n sâl), neu y dywedwyd wrthynt am aros yn yr ysgol neu gadw'n egnïol, a allai effeithio'n negyddol ar eu hiechyd.
| “Es i at y meddyg, efallai’r trydydd neu’r pedwerydd diwrnod [ar ôl teimlo’n sâl] ac yn amlwg, gan ei fod yn debyg i salwch newydd a doedd pobl ddim yn gwybod beth oedd o mewn gwirionedd, cefais ddiagnosis o dwymyn ysgarlad… nad oedd o… yn amlwg… fe wnaethon nhw gamddiagnosio fi. Beth bynnag oedden nhw’n ei roi i mi, fel, beth bynnag oedd y driniaeth roeddwn i’n ei chael, doedd o ddim yn fy helpu o gwbl. Ac roeddwn i’n gwaethygu.” (17 oed, PIMS)
“Fe wnaethon nhw brofi [fy mhlentyn] am dwymyn y chwarennau… Daethant i gyd yn ôl heb unrhyw nodiadau ac fe fydden nhw fel yn dweud, 'oes unrhyw siawns y gallech chi fod yn feichiog', wyddoch chi, ar y pryd mae [fy mhlentyn] tua 12 oed.” (Rhiant plentyn 16 oed, Covid Hir) |
Yn ogystal, profodd rhai plant a phobl ifanc amrywiaeth o symptomau a salwch cymhleth eraill fel rhan o gyflyrau ôl-feirysol. Er bod y rhain fel arfer yn cael eu disgrifio fel rhai yn dilyn haint Covid-19, weithiau roedd agweddau ar y symptomau hyn cyn dal Covid-19 ac roeddent yn gysylltiedig â chyflyrau iechyd eraill. Adroddodd plant a phobl ifanc fod y rhain yn gwneud diagnosis a nodi achos ac effaith yn hynod anodd. Roedd y salwch hyn yn cynnwys dysautonomia (cyflwr y cyflwr nerfol canolog), “syndrom y cnau cracer” sy'n effeithio ar lif y gwaed i'r stumog, a blinder cronig.
Mynegodd rhai plant a phobl ifanc a'u rhieni amheuon ynghylch gallu gweithwyr proffesiynol y GIG ac iechyd meddwl i drin cyflyrau ôl-feirysol cymhleth – ar gyfer Covid Hir a PIMS. Roedd hyn yn cynnwys plant a phobl ifanc a brofodd gyflyrau ôl-feirysol yn ystod y pandemig yn unig a hefyd y rhai â phroblemau iechyd cymhleth eraill a oedd cyn y pandemig. Disgrifiodd yr ail grŵp hwn heriau cynharach wrth dderbyn y gefnogaeth yr oeddent yn teimlo yr oedd ei hangen arnynt gan weithwyr iechyd proffesiynol. Fodd bynnag, roeddent yn canfod straen ychwanegol ar y system gofal iechyd yng nghyd-destun pandemig, a oedd yn ei gwneud hi hyd yn oed yn anoddach iddynt gael triniaeth.
| “Rydw i wedi bod yn ceisio cael prawf am [fy salwch] ers degawd ond doeddwn i ddim wedi cael fy nghymryd o ddifrif am nifer o resymau, yn bennaf gan fy mod i’n fenyw… Dw i’n meddwl bod gofal iechyd wedi bod yn ddiystyriol iawn ers tro… Mae gan fy meddygfa bron i 15,000 o bobl ac mae yna ddim ond, fel, 20 o feddygon… [yn ystod y pandemig] daeth meddygon yn fwy diystyriol oherwydd bod pawb wedi panicio’n fawr am Covid… felly roedd llawer o feddygon wedi arfer gweld pobl bryderus iawn efallai’n rhagweld pryderon iechyd nad oeddent yno.” (18 oed, Covid Hir)
“Roeddwn i’n teimlo fel petawn i’n cael fy ngwthio o gwmpas. Doedd neb eisiau fy achos… Fy nheimlad i yw nad oes gan y bobl iechyd meddwl unrhyw syniad beth yw ME [Syndrom Blinder Cronig], na beth yw Long Covid. Felly rydych chi’n gorfod esbonio dro ar ôl tro… [A] phan gyrhaeddodd y pwynt o argyfwng, wyddoch chi, roedd rhaid i fy mam fy eistedd i lawr a’m erfyn i geisio siarad â phobl oherwydd ar y pwynt hwnnw roeddwn i mor amheus o unrhyw fath o gwnselydd neu therapydd.” (17 oed, Long Covid) |
Tynnodd plant a phobl ifanc sylw at y ffaith bod derbyn diagnosis ac felly gallu derbyn triniaeth benodol yn drobwynt pwysig yn eu taith adferiad. Yn ogystal, enwodd plant a phobl ifanc a'u rhieni ysbytai, meddygon, nyrsys a gweithwyr cymorth penodol fel rhai â rôl hanfodol yn eu diagnosis a'u triniaeth. Dywedodd un rhiant y cafodd ei phlentyn ddiagnosis o PIMS ei bod hi'n teimlo'n ffodus i fyw ger ysbyty arbenigol blaenllaw ag arbenigedd pediatrig helaeth. Yn gyffredinol, adroddodd y plant a'r bobl ifanc a'r rhieni hyn hefyd am brofiadau negyddol blaenorol wrth geisio cymorth a diagnosis, ond roeddent yn gwerthfawrogi teimlo eu bod yn cael eu gwrando ar y cam hwn a bod eu pryder yn cael ei gymryd o ddifrif.
| “Roedden nhw’n siarad am PIMS o’r eiliad y cyrhaeddon ni’r [ysbyty] yn amlwg roedd ganddyn nhw brofiad [yn ystod] y pandemig… roedd gweld faint o bobl oedd yn eistedd o amgylch bwrdd yn siarad am [fy mab] yn galonogol.” (Rhiant plentyn 9 oed, PIMS) |
Roedd yn ymddangos bod arwyddocâd derbyn diagnosis yn amrywio'n ehangach ymhlith plant yr effeithiwyd arnynt gan Covid Hir a'u rhieni o'i gymharu â'r rhai â PIMS. Er y gallai'r ddau ddiagnosis fod yn drawsnewidiol, roedd profiadau o ddiagnosisau Covid Hir yn amrywio yn dibynnu ar ddifrifoldeb y symptomau ac effeithiolrwydd y driniaeth, gydag adferiad neu sefydlogi yn aml yn raddol. I'r rhai a gyfwelwyd â PIMS, er nad oedd adferiad yn syml, roedd yn ymddangos bod y diagnosis yn darparu llwybr cliriach a mwy uniongyrchol at driniaeth dargedig. Gall hyn adlewyrchu'r meini prawf diagnostig penodol ar gyfer PIMS, a all arwain at driniaeth frys a thargedig, tra gall symptomau Covid Hir fod yn fwy cymhleth ac amrywiol, heb un llwybr triniaeth.
| “Roedden nhw’n hynod o betrusgar i wneud diagnosis ohona i. Dw i’n meddwl am gyfnod eu bod nhw wedi bod yn meddwl am fynd â fi i ysbyty yn Llundain… oherwydd nad oedden nhw’n gwybod sut i ddelio ag e… Roedd un o’r meddygon yn meddwl mai PIMS ydoedd ac yna dechreuais gael fy nhrin amdano ac yna gwellais i. Treuliais tua wyth diwrnod yn yr ysbyty.” (17 oed, PIMS)
“Roeddwn i’n wreiddiol ar wrthfiotigau am tua thair wythnos cyn iddyn nhw sylweddoli mai Covid Hir ydoedd… Mae gen i anadlyddion a phethau felly nawr, ond dyna ni mewn gwirionedd… dywedon nhw am gael ychydig wythnosau yn rhagor i ffwrdd o’r ysgol ac yna gwneud hanner diwrnodau a dim ymarfer corff… dim ond yn ddiweddar rydw i wedi dechrau teimlo’n llawer gwell eto gyda fy mrest a phethau felly.” (21 oed, Covid Hir) |
Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc â chyflyrau ôl-feirysol difrifol hefyd sut roeddent yn teimlo eu bod wedi'u heffeithio gan ddiffyg dealltwriaeth neu stigma canfyddedig gan aelodau'r teulu, ffrindiau, ysgolion, ac mewn rhai achosion gweithwyr meddygol proffesiynol. Eglurasant sut roedd hyn yn gwneud iddynt deimlo eu bod yn cael eu diystyru neu eu bod yn anghredadwy. Priodolodd rhai hyn i gredoau eang – yr oeddent yn eu hystyried yn cael eu hatgyfnerthu gan negeseuon y llywodraeth – “nad yw plant yn cael Covid” nac yn profi effeithiau parhaol, yn ogystal â stigma ynghylch afiechydon cronig a dylanwad y mudiad “gwrth-frechlynnu”. Mewn un enghraifft, rhannodd person ifanc sut yr arweiniodd amheuaeth ynghylch eu Covid Hir at chwalfa ym mherthynas ei rhieni â'u teulu estynedig.
| “Neges y llywodraeth oedd o hyd, dw i’n meddwl, wyddoch chi, am gyfnod, nad yw plant hyd yn oed yn cael Covid. Ac yna roedd hi fel, nid yw plant yn cael Covid difrifol. Ac yna roedd hi fel nad yw plant yn cael effeithiau hirhoedlog o Covid… Roedden ni’n arfer bod… yn agos iawn at ein teulu estynedig… a phan gefais i fe, roedd yn sioc go iawn sut roedden nhw’n ymddwyn, wyddoch chi, mewn rhai achosion doedden ni ddim hyd yn oed yn cael ein credu. Ac yna doedd rhai ddim yn empathig iawn… Mae’r ffordd maen nhw wedi ymddwyn wedi bod yn eithaf torcalonnus. Dw i’n meddwl, yn enwedig i fy mam a’m tad.” (17 oed, Covid Hir)
“Os ceisiwch chi ei egluro i rywun sydd heb blentyn â Covid Hir maen nhw'n dweud, 'O ie, mae fy arddegwr yn ddiog'. Dydy fy mhlant ddim yn ddiog. Mae wir yn fy mhoeni.” (Rhiant person ifanc 16 oed, Covid Hir) |
Trafododd y rhai a gyfwelwyd â chyflyrau ôl-feirysol effeithiau hirdymor eu salwch ar eu hiechyd meddwl a'u hunan- ddelwedd hefyd. Roedd hyn yn cynnwys teimladau hirfaith o bryder, straen, iselder ac unigrwydd oherwydd eu symptomau ac ynysu cymdeithasol. Disgrifiodd un person ifanc yr effaith seicolegol ofidus o golli gwallt a phrofi amrywiadau pwysau oherwydd eu salwch. Mynegodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd hefyd deimlo'n ofidus am eu cred eu bod yn cael eu hamau, eu camddeall a'u stigmateiddio gan eraill.
| “Roeddwn i’n casáu edrych arna i fy hun yn y drych. Roeddwn i’n 14 oed ac, wyddoch chi, mae cael clystyrau o wallt yn dod allan yn y gawod yn ofnadwy iawn. A dyna sut y trodd popeth dros nos o allu gweithredu i ddim ond – peidio. Treuliais y gaeaf hwnnw yn 2021 yn bennaf yn gaeth i’r gwely. Doeddwn i ddim yn gallu dringo’r grisiau. Doeddwn i ddim yn gallu cerdded, bwyta, siarad. Roedd gen i sensitifrwydd i olau a sain.” (17 oed, Covid Hir)
“Os yw eich iechyd meddwl yn eithaf gwael mae'n effeithio ar eich iechyd corfforol oherwydd yna dydych chi ddim eisiau mynd allan cymaint a gwneud yr hyn rydych chi eisiau ei wneud. [Ac mae eich iechyd corfforol yn effeithio ar eich iechyd meddwl, er enghraifft]… Ni allaf fynd allan. Ni allaf chwarae pêl-droed gyda fy ffrindiau… Felly mae'n taro ychydig o bopeth [ac] yn rhoi rhwystr o'ch blaen ac mae'n eich gadael chi'n teimlo'n un ffordd am… y diwrnod cyfan neu drwy gydol yr wythnos gyfan. Ac rydych chi'n teimlo'n isel drwy'r amser a gall hynny fod yn anodd iawn.” (20 oed, Covid Hir) “Dw i’n cofio darllen ar-lein fod bod yn ifanc ond hefyd, fel, yn salwch cronig yn wirion ofnadwy. Mae’n teimlo fel petaech chi’n teimlo eich bod chi ar ôl pawb. Rydych chi’n teimlo nad ydych chi’n cyrraedd yr holl gerrig milltir hynny yn yr un ffordd.” (22 oed, Covid Hir) |
Trafododd y rhai a brofodd gyflyrau ôl-feirysol hefyd amrywiaeth o ffyrdd yr oedd hyn wedi effeithio ar eu haddysg, eu dysgu a'u cyfleoedd yn y dyfodol. Dywedodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd eu bod wedi ei chael hi'n anoddach neu'n amhosibl cymryd rhan mewn addysg pandemig. Roedd hyn yn cynnwys peidio â gallu cymryd rhan mewn dysgu o bell neu ddychwelyd i'r ysgol ar ôl i'r cyfyngiadau symud ddod i ben. Adroddodd plant a phobl ifanc sut y gallai hyn amharu'n ddifrifol ar eu cynnydd addysgol, eu cynlluniau a'u disgwyliadau.
Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd a brofodd symptomau mwy difrifol, parhaus fel rhan o gyflyrau ôl-feirysol (megis blinder eithafol, poen yn y frest neu anawsterau anadlu, a niwl ymennydd rheolaidd) yr angen i oedi neu roi'r gorau i addysg. Collodd rhai addysg am dros flwyddyn, ac nid oedd eraill eto'n teimlo eu bod yn gallu ystyried dychwelyd.
| “Ie. Colliais tua dau fis a hanner o wersi, a wnes i ddim [gweithio] o gartref chwaith oherwydd doeddwn i ddim yn gallu gwneud unrhyw beth fel 'na mewn gwirionedd… Felly collais ddechrau [blwyddyn 7] yn y bôn tan tua chanol mis Rhagfyr… Ar y pryd, ie, roedd yn wahaniaeth mawr oherwydd… roedden nhw'n gwneud pethau nad oedd gen i unrhyw syniad amdanyn nhw. Roedd yn eithaf dryslyd a doeddwn i ddim yn gwybod yn iawn beth oedd yn digwydd.” (14 oed, Covid Hir)
“Penderfynais i a fy rhieni y dylwn i gymryd blwyddyn allan o addysg oherwydd fy mod i’n rhy sâl i [fynychu]. Roedd yn cymryd cymaint o egni ac nid oedd yn gynaliadwy, felly dydw i ddim mewn unrhyw fath o addysg ar hyn o bryd.” (17 oed, Covid Hir) |
Trafododd plant a phobl ifanc hefyd sut roedd agweddau cydgysylltiedig ar ddelio â chyflwr ôl-feirysol yn ei gwneud hi hyd yn oed yn anoddach iddyn nhw wella a “mynd yn ôl ar y trywydd iawn” yn dilyn yr aflonyddwch hwn. Er enghraifft, disgrifiodd rhai sut y gallai’r teimlad eu bod nhw’n cwympo ar ei hôl hi gyda’u cyfoedion yn yr ysgol oherwydd problemau iechyd effeithio ar eu hiechyd meddwl a’u hyder wrth ymdopi â heriau.
| “Fe effeithiodd arna i… oherwydd yn amlwg mae gen i Covid Hir nawr ohono ac mae'n wahaniaeth gwirioneddol, wirioneddol – mae'n wahaniaeth i fy mywyd. Weithiau gall fy atal rhag gwneud yr hyn rydw i eisiau ei wneud a dysgu a phethau fel 'na a gall fod yn anodd i mi… deimlo [fel] y math yna o 'hunan optimistaidd' oeddwn i o'r blaen ac [mae hynny] yn gwneud i mi deimlo ychydig yn fwy iselderus. A gall fod yn anodd oherwydd yn amlwg rydych chi eisiau gwneud y pethau newydd hyn ac rydych chi'n teimlo'n bositif ond weithiau mae gennych chi bob amser y teimlad optimistaidd hwnnw ynglŷn â, wyddoch chi, beth os daw Covid eto a beth os bydd y pethau hyn yn digwydd eto? Ac nid ydych chi byth yn teimlo'n ddiogel yn y ffordd rydych chi'n meddwl y bydd bywyd yn mynd oherwydd gallai rhywbeth fel Covid ddod a phopeth yn stopio eto.” (20 oed, Covid Hir) |
O'r plant a'r bobl ifanc â chyflyrau ôl-feirysol a ddychwelodd i addysg ar ôl y cyfnod clo, roedd y rhai a oedd yn teimlo eu bod wedi cael eu heffeithio fwyaf gan eu cyflwr yn nodi eu bod wedi syrthio ymhellach y tu ôl i'w cyfoedion ac yn cael trafferth gyda'r diffyg cefnogaeth ychwanegol a darpariaeth ar gyfer eu hanghenion mewn gwersi. Roedd hyn yn cynnwys profiadau o 'niwl ymennydd' gydag effeithiau canlyniadol ar berfformiad ysgol a'u hyder yn eu galluoedd. Roedd rhai hefyd yn teimlo nad oeddent yn cael eu cefnogi neu eu stigmateiddio gan eu sefydliadau ar y cam hwn.
| “[Ar y dechrau] roeddwn i'n dod i mewn am ddau neu dri phwnc bob dydd dim ond oherwydd nad oedd [yr ysgol] yn dal i allu delio ag ef yn iawn… y llynedd aeth fy mhresenoldeb i'r gwaethaf erioed, dw i'n meddwl fy mod i tua 50 y cant... roedd yna ddyddiau pan oeddwn i mewn cymaint o boen fel na allwn i hyd yn oed symud.” (17 oed, PIMS)
“O ran addysg, dechreuais i’r brifysgol ym mis Medi [2023] ac roeddwn i yno, dwi eisiau dweud efallai tair wythnos ac yna cefais fy heintio eto. Ac yna’n anffodus roedd rhaid i mi roi’r gorau iddi.” (20 oed, PIMS) “Fe wnes i bara am ddau ddiwrnod yn yr ysgol cyn i fy mam orfod dod i’m casglu… wyddoch chi, roedd mynd yn ôl i’r ysgol yn amhosibl… Ceisiais fynd yn ôl i’r ysgol ond allwn i ddim… roedd fy ysgol yn barod i helpu, ond roedd hynny’n golygu llawer o anghofio ffrydio gwersi a pheidio â rhoi’r deunyddiau priodol i mi. A minnau’n gorfod mynd ar ôl gwaith cartref, a oedd i gyd yn cymryd llawer o egni ar ben gwneud y gwaith ysgol… Cymerais flwyddyn allan.” (17 oed, Covid Hir) “Gallaf fod yn meddwl am rywbeth… cael syniad gwych iawn rydw i eisiau ei ysgrifennu… neu gael syniad yn fy mhen a mynd i lawr y grisiau yn fy nhŷ… Rydw i jyst yn sefyll yno fel petawn i wedi anghofio beth rydw i eisiau ei ddweud… Pethau bach fel 'na. Dydy o ddim yn newid bywyd ond i mi mae'n newid bywyd mewn ffordd.” (20 oed, Covid Hir) |
Adroddwyd gan rai hefyd fod cyflyrau ôl-feirysol yn effeithio ar eu haddasrwydd i weithio. Er enghraifft, roedd gan un person ifanc swydd yn ystod y pandemig ond datblygodd ystod o gyflyrau cysylltiedig â Covid Hir yn ystod y cyfnod clo yn 2021, gan gynnwys cyflwr y galon a blinder cronig. Disgrifiodd orfod rhoi'r gorau i weithio o ganlyniad, a olygai nad oedd yn gallu ennill arian.
| “Roeddwn i’n gweithio cyn i mi fynd yn sâl. Roeddwn i’n gweithio ers pan oeddwn i’n 14 oed. Felly, wyddoch chi, cronnais ychydig o gynilion ac rydw i wedi bod yn defnyddio fy nghynilion ar gyfer pethau hwyl yn unig… [Dim ond pe bawn i’n dechrau gweithio eto y gallwn i gynilo ar gyfer tŷ] a dweud y gwir. Dim ond nad yw faint o gredyd cynhwysol rydw i’n ei gael yn ddigon. Fel na allaf dalu fy rhent.” (20 oed) |
Ymhlith plant a phobl ifanc â chyflyrau ôl-feirysol, roedd sbectrwm yn y graddau yr oeddent yn teimlo bod eu cynlluniau a'u huchelgeisiau wedi'u heffeithio gan eu salwch. Roedd hyn yn dibynnu nid yn unig ar ei ddifrifoldeb a'i hyd ond hefyd ar fynediad at fewnbwn ehangach gan ffrindiau, teulu, gweithwyr gofal iechyd proffesiynol, a grwpiau cymorth. Mewn achosion lle'r oedd cefnogaeth emosiynol ac ymarferol ar waith, roedd y rhai a gyfwelwyd yn fwy optimistaidd am eu dyfodol. Lle'r oedd plant a phobl ifanc yn nodi effeithiau ysgafnach, roeddent yn ymddangos eu bod wedi gwneud cynnydd i raddau helaeth fel y disgwyliwyd yn eu haddysg, eu gwaith a'u bywyd. Myfyriodd rhai plant a phobl ifanc hefyd fod heriau'n arwain at bethau cadarnhaol fel cwrdd â phobl newydd neu fod yn fwy ymwybodol o'u hiechyd.
| “[Gwnaeth fy salwch i mi ddeall bod] iechyd mor bwysig, llawer pwysicach nag yr ydych chi'n sylweddoli.” (21 oed, Covid Hir) |
Fodd bynnag, disgrifiodd plant a phobl ifanc a barhaodd i fyw gyda chyflyrau ôl-feirysol amrywiaeth o ffyrdd yr oeddent yn teimlo bod hyn yn cyfyngu ar eu bywydau beunyddiol a'u dyfodol. Roedd hyn yn cynnwys ansicrwydd ynghylch dod yn annibynnol ar eu rhieni, mynd i'r brifysgol, neu gyflawni eu swydd "breuddwyd".
| “Mae [bod yn sâl] wedi fy ngwneud yn llawer mwy dibynnol ar fy mam ac rwy'n credu ei fod wedi fy rhoi ychydig yn ôl. Dydw i ddim yn teimlo fy mod i'n barod ar gyfer prifysgol, felly ar hyn o bryd fy nghynlluniau yw cymryd blwyddyn i ffwrdd a chael swydd ac arbed ychydig, ychydig o arian ac yna mynd i'r brifysgol yn y pen draw pryd bynnag y byddaf yn teimlo'n barod amdani.” (17 oed, PIMS)
“Dw i’n meddwl ei fod yn effeithio arna i oherwydd dw i’n meddwl hyd yn oed gyda gweithio a phethau, dim ond meddwl am ba swydd dw i’n teimlo y gallwn i ei gwneud, yn feddyliol. Oherwydd cyn Covid roeddwn i’n meddwl [am] gyfrifeg. Ac dw i’n gwybod bod hynny’n llawer i’w wneud o ran niferoedd a phethau ac dw i’n meddwl ‘a allwn i wir wneud hynny nawr?’… a’r hyn dw i eisiau ei wneud mewn bywyd hefyd, fel, dw i’n teimlo nad yw fy nghynlluniau… [mor] fawr ag yr oedden nhw o’r blaen… fe wnaeth o fy atal rhag cael y mathau hyn o freuddwydion mawr oedd gen i pan oeddwn i’n iau… y freuddwyd fawr oedd gen i oedd bod yn yrrwr Fformiwla Un.” (20 oed, Covid Hir) “Ar y dechrau [roedd fy salwch] yn gwneud i mi, fel, aros gartref, peidio â chael swydd, dim ond ceisio aros yn y tŷ a gobeithio am y gorau. Ond nawr, fel, rydw i'n ceisio - rydw i'n cael fy ngwthio, fel, i, fel, teulu a ffrindiau geisio cael, fel, swydd felly maen nhw'n fy annog i fod yn egnïol eto.” (21 oed, Covid Hir) “Alla i ddim cynllunio ar gyfer y dyfodol mewn gwirionedd oherwydd dydw i ddim yn gwybod sut rydw i'n mynd i deimlo… Mae'n gwbl wahanol bod yn ddibynnol yn ariannol na gwneud pethau'n annibynnol.” (20 oed, Covid Hir) |
- 31 Defnyddir cyflwr ôl-feirysol yn yr ymchwil hwn i gyfeirio at symptomau sy'n parhau ar ôl i berson brofi haint Covid-19.
- 32 Diffinnir Covid Hir gan Sefydliad Iechyd y Byd fel parhad neu ddatblygiad symptomau newydd dri mis ar ôl yr haint SARS-CoV-2 cychwynnol, gyda'r symptomau hyn yn para am o leiaf ddau fis heb unrhyw esboniad arall. Cyflwr ôl-COVID-19 (COVID Hir)
- 33 Noder bod y meini prawf recriwtio hefyd yn cynnwys y rhai â chlefyd Kawasaki a gwnaed ymdrechion i recriwtio'r unigolion hyn. Fodd bynnag, ni lwyddwyd i gyfweld ag unrhyw unigolion â Kawasaki ar gyfer y prosiect hwn.
- 34 Mae PIMS yn gyflwr sy'n dod i'r amlwg (wedi'i adnabod yn ddiweddar) sy'n digwydd wythnosau ar ôl i unigolyn gael y firws sy'n achosi'r coronafeirws (COVID-19). Enwau eraill ar y cyflwr yw syndrom llidiol aml-system mewn plant (MIS-C) neu syndrom llidiol systemig mewn COVID-19 (SISCoV). Mae'n achosi llid (chwyddo) ledled y corff a gall arwain yn gyflym at argyfyngau meddygol, fel llif gwaed annigonol o amgylch y corff. https://www.gosh.nhs.uk/conditions-and-treatments/conditions-we-treat/paediatric-inflammatory-multisystem-syndrome-pims/
- 35 Mae dyfyniadau yn yr adran hon yn cynnwys cyfeiriad at y cyflwr ôl-feirysol penodol a drafodir gan blant a phobl ifanc, sy'n cynnwys y rhai sydd â diagnosis ffurfiol a'r rhai hebddo.
- 36 Cafodd yr unigolyn hwn ddiagnosis o thaccardi uwchfentriglaidd (SVT), cyflwr lle mae'ch calon yn curo'n llawer cyflymach na'r arfer yn sydyn. Yn gyffredinol, fe'i hystyrir yn gyflwr rhythm y galon nad yw'n peryglu bywyd (diniwed) ond gall ei effaith amrywio yn dibynnu ar y math, amlder a difrifoldeb. Tacchardia uwchfentriglaidd (SVT) – GIG
Heriau i lesiant ac iechyd meddwl
Ar draws y cyfweliadau, teimlai plant a phobl ifanc fod eu lles wedi’i effeithio yn ystod y pandemig ac yn enwedig yn ystod y cyfnod clo. Roedd eu profiadau’n cynnwys teimlo’n ddiflas, yn unig, ac yn rhwystredig na allent weld eu ffrindiau na’u teulu, neu’n rhwystredig gyda rheolau’r cyfnod clo yn gyffredinol. Dylid nodi bod yr ymchwil hwn wedi cipio sbectrwm eang o brofiadau mewn perthynas â lles ac iechyd meddwl, o’r rhai a deimlai eu bod wedi ymdopi’n dda yn ystod y pandemig er gwaethaf yr heriau, i’r rhai a deimlai eu bod wedi cael trafferth, a oedd mewn rhai achosion yn ceisio cymorth proffesiynol. Noder bod profiadau’r rhai sy’n derbyn cymorth ffurfiol ar gyfer anawsterau iechyd meddwl, gan gynnwys iselder, pryder, hunan-niweidio a syniadau hunanladdol, wedi’u cynnwys yn Gwasanaethau iechyd.
Isod rydym yn archwilio'r heriau a ddisgrifir gan blant a phobl ifanc, gan gynnwys profi unigedd a diflastod, ofn a phryder, pwysau cyfrifoldeb a pherthnasoedd dan straen gyda theulu a ffrindiau. Rydym hefyd yn rhannu profiadau'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan broblemau bwyta ac a gafodd ddiagnosis o anhwylderau bwyta yn ystod y pandemig.
Ynysu a diflastod
Ar draws oedrannau, disgrifiodd plant a phobl ifanc deimlo'n unig ac ynysig yn ystod y pandemig, yn enwedig mewn perthynas â methu â gweld ffrindiau a theulu y tu allan i'w cartref a cholli rhyngweithiadau cymdeithasol eraill o chwaraeon a hobïau. Er y gallai'r rhai â brodyr a chwiorydd deimlo fel hyn o hyd, roedd rhai plant yn unig yn teimlo eu bod wedi'u hynysu'n arbennig.
| “Dydy hi ddim fel bod gen i frawd neu chwaer i siarad ag o… Byddwn i’n dweud yn ystod y pandemig fy mod i ar y ffôn llawer gyda fy nghariad ond mewn gwirionedd dim ond cymaint all hynny ei wneud. Felly roeddwn i’n teimlo’n eithaf ynysig.” (21 oed) |
Myfyriodd un person ifanc a oedd yn byw yng nghefn gwlad ar y pryd, ond a oedd wedi symud ers hynny i rywle gyda thai cyfagos, fod peidio â byw wrth ymyl unrhyw dai eraill yn ei gwneud hi'n teimlo hyd yn oed yn fwy ynysig.
| “Un o’r pethau cyntaf a ddywedais i [ar ôl symud yn 2021] oedd y byddai hyn wedi fy helpu gymaint yn byw yma yn ystod y cyfnod clo cyntaf… roedd hyd yn oed gallu gweld tai eraill gyferbyn yn gymaint o ryddhad fel ‘o rydyn ni i gyd yn hyn gyda’n gilydd’… tra bod yng nghefn gwlad roeddwn i fel ‘beth sy’n digwydd’, rydych chi mor allan o’r peth. A phan na allwch chi glywed unrhyw gar, roedd yn unig yn ynysig iawn, iawn.” (20 oed) |
Er bod rhai wedi gallu cadw mewn cysylltiad â ffrindiau yn ystod y cyfnod clo (gweler Cyswllt a chysylltiad cymdeithasol), nid oedd gan y rhai heb grŵp cyfeillgarwch cryf y gefnogaeth hon, gan arwain at deimladau o dristwch neu ansicrwydd yn ogystal ag unigedd.
| “Roedd hynny’n beth mawr, yn ystod Covid, [teimlo’n] ansicr ynghylch a fyddai’r cyfeillgarwch hwnnw’n aros ac yn para yn ystod y pandemig.” (20 oed)
“Byddai yna adegau pan fyddwn i’n crio oherwydd nad oedd gen i neb i siarad ag ef… Roeddwn i’n teimlo mor unig ac ynysig. Byddwn i’n crio wrth fy mam weithiau gan ddweud ‘pam does neb eisiau bod yn ffrindiau gyda fi. Pam does neb eisiau siarad â fi neu ddefnyddio FaceTime arna i’.” (16 oed) |
I rai sydd eisoes yn cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl, roedd colli gweld ffrindiau wyneb yn wyneb yn anodd iawn i ymdopi ag ef.
| “Roeddwn i’n meddwl na fydda i’n gallu gweld fy ffrindiau, dyna fy rhwydwaith cymorth mwyaf, mae wedi bod felly erioed a phan nad yw pethau’n wych gartref y peth gorau i’w wneud yw mynd allan i weld eich ffrindiau, mae’n codi eich hwyliau… [Cyn y pandemig] Byddwn i’n cael dyddiau da, byddwn i’n mynd allan i weld fy ffrindiau, yn gwneud pethau braf, ond rwy’n teimlo bod y pandemig wedi rhoi stop ar y dyddiau da ac roeddwn i ddim yn hapus o gwbl.” (20 oed) |
Disgrifiodd rhai pobl ifanc a gyfwelwyd gydnabod bod y profiad o deimlo'n ynysig ac yn aml bod "yn eu pennau" ac yn meddwl gormod am eu meddyliau yn effeithio ar eu hiechyd meddwl, yn gwaethygu anawsterau, neu'n dod â materion i'r amlwg. Teimlai rhai fod peidio â chael rhyddhad ymarfer corff yn cynyddu eu teimladau o fewnblygrwydd.
| “Pan fyddwch chi ar eich pen eich hun heb ryngweithio â phobl eraill a heb gael eich tynnu sylw gan waith neu ysgol… rydych chi'n meddwl am lawer o bethau yn eich bywyd… Os ydych chi wedi cael trafferthion yn eich bywyd, dw i'n meddwl ei fod yn eu dwyn yn ôl i fyny. Ac dw i'n meddwl fy mod i… eisoes yn cael trafferth, felly dw i ddim yn meddwl ei fod o gymorth fy mod i wedi cael fy lleihau i'r gofod hwnnw.” (21 oed)
“[Yn ystod y cyfnod clo roedd yna] llawer o ddarganfod gwahanol rannau ohonof fy hun a oedd efallai wedi bod yn guddiedig oherwydd ein bod ni mor ynysig, fel, ddim wir yn siarad ag unrhyw un arall, dechreuais sylwi mwy ar yr hyn oedd yn digwydd yn fy mhen… Dw i'n meddwl bod bod mewn unigedd llwyr wedi fy ngorfodi i edrych ar rannau ohonof fy hun nad oeddwn wedi'u gweld o'r blaen.” (22 oed) “Wnes i ddim gweld llawer o bobl go iawn, dim ond pobl cyfryngau cymdeithasol yn ystod y pandemig. Felly roedd y ffordd roeddwn i'n gweld fy hun mewn golau llawer mwy negyddol nag oeddwn i eisoes. Ac oherwydd nad oedd gen i unrhyw bethau i dynnu fy sylw, roedd yn caniatáu i mi aros yn y cylch ofnadwy hwn o hunan-gasineb a bod mor feirniadol ohonof fy hun. Roedd hynny'n eithaf ofnadwy.” (18 oed) |
Roedd teimlo'n unig yn ystod y pandemig hefyd yn gysylltiedig â diflastod. Disgrifiodd plant a phobl ifanc o bob oed eu bod wedi'u heffeithio gan deimladau o ddiflastod yn ystod y pandemig. I blant oedran ysgol gynradd, yn enwedig rhai plant unig, roedd peidio â chael rhywun i chwarae gydag ef yn elfen allweddol o deimlo'n ddiflas. Roedd plant hŷn a oedd yn gallu chwarae gyda ffrindiau ar-lein yn gallu goresgyn hyn, er eu bod weithiau'n cael anhawster rheoli'r amser a dreuliwyd yn hapchwarae (gweler Ymddygiadau ar-leinDisgrifiodd rhai hefyd eu bod yn diflasu'n gyflym wrth wneud gweithgareddau ar eu pen eu hunain. Gallai undonedd ac ailadroddusrwydd bywyd bob dydd hefyd waethygu teimladau o ddiflastod.
| “Roeddwn i’n teimlo’n ddiflas iawn ac yn unig oherwydd doeddwn i ddim yn gallu mynd i’r ysgol, doeddwn i ddim yn gallu gweld fy ffrindiau, ac roedd yn rhaid i mi aros gartref a phethau felly.” (12 oed)
“Gan fod fy mam yn gweithio, doedd gen i ddim rhywun i siarad ag o na dim byd tebyg. Felly, byddwn i’n gwylio hi’n gweithio a phopeth felly.” (15 oed) “Weithiau byddwn i’n diflasu oherwydd byddwn i’n tynnu lluniau ond yna byddwn i’n diflasu ar dynnu lluniau felly byddwn i’n gwylio rhywbeth ond byddwn i’n diflasu ar wylio rhywbeth. Doeddwn i byth yn gallu gwneud hynny drwy’r amser. Doeddwn i ddim yn hoffi hynny mewn gwirionedd.” (11 oed) “Roedd pethau’n teimlo’r un peth bob dydd, mae’n debyg, dim ond yn aneglur mewn gwirionedd.” (17 oed) |
Disgrifiwyd teimlo'n "or-weithredol" neu gael egni cronedig gan blant oedd o oedran ysgol gynradd yn ystod y pandemig mewn perthynas â'u profiadau o ddiflastod a diffyg gweithgaredd ac ymarfer corff.
| “Gwnaeth i mi deimlo’n llawer mwy gor-effeithiol nag yr wyf fel arfer.” (9 oed) |
Mewn cyferbyniad, roedd rhai plant a phobl ifanc yn eu harddegau yn ystod y pandemig yn cofio diflastod ac anweithgarwch a arweiniodd at deimladau o ddiogrwydd a diffyg ysgogiad a chymhelliant.
| “[Roeddwn i] yn isel fy ysbryd, yn bendant. Dw i'n meddwl ei fod yn gyfnod gwag rhyfedd, dw i'n gwybod nawr bod pobl yn siarad am sut, wyddoch chi, y dysgon nhw chwarae offeryn, neu sut y defnyddion nhw'r amser hwnnw'n effeithiol. Ond y ffordd mae fy meddwl yn gweithio yw fel os dw i'n gwybod fy mod i'n aros i rywbeth ddigwydd, bydd yn mynd, bydd yn llithro i mewn i'r math yma o ystafell aros, ac yn fy mhen oherwydd nad oedd gen i gyfnod gorffen ar gyfer y cyfnod clo, allwn i ddim dysgu dim byd… wyddoch chi, 'Dw i'n siŵr y gallwn i geisio dysgu'r gitâr nawr, ond beth os daw'r cyfnod clo i ben yfory, mae'n ddibwrpas'. Felly, wnes i ddim byd heblaw aros, mewn gwirionedd… Ac mae'n rhyfedd oherwydd fel nad oeddwn i'n darllen, dw i wrth fy modd yn darllen, ond wnes i ddim darllen llawer, a wnes i ddim gwylio llawer o ddim byd heblaw YouTube. Ie, a dweud y gwir wnes i ddim llawer o ddim byd o gwbl. Ac roedd yn amser hir i beidio â bod yn gwneud dim byd. Dw i'n meddwl i mi orwedd yn y gwely am lawer ohono. Wedi diflasu. Roeddwn i'n bendant wedi diflasu.” (20 oed)
“Wnes i ddim gwneud dim byd; roeddwn i jyst yn pydru yn fy ystafell.” (18 oed) |
Wrth fyfyrio ar effaith y cyfyngiadau symud ar eu lles, disgrifiodd rhai gyfnodau o gyfyngiadau symud o ran “amser gwag” a “dyddiau gwastraff”, pan nad oeddent yn gwneud pethau yr oeddent yn eu cael yn werthfawr. Myfyriodd rhai o’r rhai a gyfwelwyd a oedd yn eu harddegau yn ystod y pandemig fod diffyg trefn arferol wedi cyfrannu at hyn, a phe baent yn profi rhywbeth fel hyn eto y byddent yn gwybod i greu un.
| “Dw i’n meddwl y byddai [fy ffrindiau] yn teimlo fel pe bai’n wag yn eu bywydau; dyna sut roedd hi’n teimlo i mi. Roedd hi’n wag… yn llawn dim byd… fel petawn i’n gwneud rhywbeth, ond roeddwn i hefyd yn gwbl anghynhyrchiol.” (11 oed)
“[Yn ystod y cyfnod clo] does gennych chi ddim y drefn arferol na’r math o awydd i godi a… cael cawod a bwyta brecwast a gwisgo, a, fel, dod yn gynhyrchiol a… buddsoddi amser ynoch chi’ch hun.” (21 oed) “[Rhywbeth a ddysgais oedd] cael trefn arferol. Gwneud yn siŵr eich bod chi'n gwneud rhywbeth bob dydd lle gallwch chi fynd i gysgu yn y nos a meddwl fy mod i'n falch fy mod i wedi gwneud hynny. Nid dim ond, o, pam rydw i wedi bod ar fy ffôn drwy'r nos? Pam rydw i wedi gwneud hyn? Dim ond rhywbeth i wneud i chi'ch hun deimlo'n dda amdanoch chi'ch hun.” (21 oed) “Byddwn i’n dweud, mwy na thebyg, i fod mewn trefn arferol drwy’r amser, oherwydd rwy’n teimlo fy mod i wedi cael trafferth mawr heb drefn arferol… Rwy’n teimlo nawr fy mod i bob amser yn sicrhau fy mod i mewn trefn arferol oherwydd rwy’n gwybod y byddaf yn cael trafferth [heb un]. A phryd bynnag y byddaf yn meddwl, o, dydw i ddim am gael trefn arferol, rwyf bob amser yn meddwl yn ôl am y cyfnod clo pan nad oedd gen i un… Felly mae hynny’n sicr, heb sylweddoli, wedi effeithio arnaf i, oherwydd pryd bynnag nad oes gen i [trefn arferol] rwy’n meddwl am y cyfnod clo ac rwy’n meddwl, ‘na, mae’n rhaid cael un’.” (17 oed) |
Ofn a phryder
Roedd plant a phobl ifanc yn cofio teimlo'n ddryslyd ac yn ofidus oherwydd dechrau'r pandemig. Roedd rhai'n cofio clywed am Covid-19 am y tro cyntaf drwy sibrydion yn yr ysgol neu ar y cyfryngau cymdeithasol, neu gael gwybod amdano gan eu rhieni. Disgrifiodd rhai gyfnodau o ddryswch am y pandemig, yn enwedig y rhai oedd yn rhy ifanc i ddilyn yr hyn oedd yn digwydd, gan gynnwys teimlo'n ansicr ynghylch sut roedd yn lledaenu a'r hyn yr oeddent yn cael ei wneud neu beidio, ac yn teimlo'n bryderus neu'n bryderus o ganlyniad.
Trafododd plant a phobl ifanc o bob oed deimlo'n bryderus ac yn bryderus am ddiogelwch aelodau'r teulu a nhw eu hunain pe byddent yn dal Covid-19 neu pan fyddent yn dal Covid-19, a theimlwyd bod ansicrwydd ynghylch effeithiau hirdymor Covid-19 yn cyfrannu at y pryder hwn.
| “Roeddwn i’n poeni, oherwydd ar y newyddion rydw i wedi clywed bod cwpl o bobl yn marw o Covid. Felly roeddwn i bob amser yn poeni, fel, y byddai rhywbeth yn digwydd i un o aelodau fy nheulu oherwydd eu bod nhw’n mynd allan i siopa cryn dipyn oherwydd bod yn rhaid iddyn nhw gael llwyth o fwyd a phethau fel ‘na. Felly roeddwn i bob amser yn poeni yn fy ymennydd bach y byddai rhywbeth yn digwydd… Yna cafodd mam Covid ac yna roedden ni’n meddwl y bydden ni’n cael Covid ac roedd yn anodd iawn.” (11 oed)
“Dw i’n cofio bod fy nghefnder wedi prynu’r gannwyll blastig ffug fach yma ac roedd hi’n goleuo digon fel bod modd i mi weld ychydig bach. Ac fe’i rhoddais ar ben gwely fy ngwely a’i throi ymlaen. Roeddwn i, fel, yn gweddïo, bron, yn gofyn i fy mam fod yn well oherwydd ei bod hi’n golygu’r byd i mi… Cafodd Covid yn ddrwg iawn ac roedd hi’n cael ei chludo i’r ysbyty. Roeddwn i dan straen mawr amdano. Dw i’n cofio teimlo fel pe bai darn o fy nghalon wedi’i gymryd. Fel, mae fy mam yn golygu’r byd i mi.” (12 oed) |
Roedd yr ofn hwn yn arbennig o ddifrifol i'r rhai a oedd ag aelodau teulu oedd yn agored i niwed yn glinigol neu'n oedrannus, a oedd wedi profi marwolaeth anwylyd oherwydd Covid-19 neu a oedd yn adnabod rhywun arall a oedd wedi (gweler Teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol a GalarYn ddealladwy, effeithiodd y profiad o salwch a phrofedigaeth yn y teulu hefyd ar lesiant ac iechyd meddwl plant a phobl ifanc.
| “Rwy’n teimlo mor anhygoel o ddiymadferth oherwydd bod y pandemig hwn yn mynd allan o reolaeth ac fel fy mod i’n bryderus oherwydd nad wyf am i fy mam ei gael; rwy’n ofnus hefyd.” (19 oed)
“[Roeddwn i'n teimlo] yn bryderus ac yn ofnus… dim ond yr ofn llethol yna. Yn enwedig pan wnaethon nhw godi'r rheolau a gallech chi fynd allan mewn grŵp o chwech. Yr ofn yna y byddai fi'n blaenoriaethu fy iechyd meddwl a mynd i fod yn gymdeithasol yn lladd fy mam. Fel, byddai hynny'n fy mai i… byddai hi'n dweud rydw i eisiau i chi fynd allan ac rydw i eisiau i chi weld eich ffrindiau ac rydw i eisiau i chi wneud pethau normal. Ond rydw i fel, wel, os byddaf yn dod â Covid yn ôl ac rydych chi'n mynd yn sâl, dyna fi sy'n gyfrifol. Dyna fy mai i. Ie. Dw i'n meddwl bod llawer iawn o ofn a phryder o gwmpas hynny a phryder ac euogrwydd. Oherwydd ei fod mor allan o'ch rheolaeth.” (21 oed) “Unwaith bu’n rhaid i fy mam fynd i’r ysbyty [yn ystod y pandemig]. Roedd angen iddi gael archwiliad. Sgan ei hymennydd a phopeth felly. Cymerodd gymaint o ragofalon ag y gallai… ac fe ddaliodd Covid o hyd oherwydd nad oedd awyru ysbytai a gofynion ar gyfer ysbytai yno… Dw i’n cofio hynny oherwydd ei fod yn gyfnod brawychus. Roedd yn gyfnod arbennig o frawychus oherwydd iddo effeithio arni’n ddifrifol iawn, iawn ac roedd yn ansicr iawn gwybod beth fyddai’n digwydd.” (19 oed) “Pe bai [y pandemig] wedi digwydd nawr, dw i’n meddwl y byddwn i’n ei ddeall ychydig yn well ond doeddwn i ddim yn gwybod beth oedd Covid mewn gwirionedd oherwydd yn amlwg, cefais wybod eich bod chi’n mynd yn sâl ac yna cefais wybod bod pobl yn marw… Ac yna fy nhaid a neiniau a fu farw felly roedd hi’n rhywbeth fel, Duw… roedd yn rhaid i mi boeni am lawer o bethau. Roeddwn i’n poeni am fy mam [a oedd yn gwella o salwch difrifol] ac yna’n amlwg, bu farw fy nhaid a neiniau… ac roedd y cyfan ychydig yn [ormod].” (16 oed) |
Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd a oedd yn agored i niwed yn glinigol eu hunain, neu a oedd â chyflwr iechyd, eu teimladau o bryder ac ofn dal y feirws a'r goblygiadau y gallai hyn eu cael iddynt. Disgrifiodd un plentyn, a gafodd ddiagnosis o glefyd Crohn hanner ffordd drwy'r pandemig, sut yr oedd yn gweld y cyfnod hwnnw mewn dwy hanner – gyda'r hanner cyntaf yn llawer mwy cadarnhaol na'r ail, pan arweiniodd y baich ychwanegol o orfod bod yn ofalus iawn o amgylch Covid-19 at deimladau o bryder ynghylch y siawns o fynd yn sâl iawn o'r feirws.
| “Roeddwn i’n fwy llym gyda’r cadw pellter cymdeithasol [na fy ffrindiau] oherwydd roedden nhw’n meddwl, ‘pam wyt ti’n poeni cymaint?’ Ac roeddwn i’n meddwl ‘dydych chi ddim yn deall mewn gwirionedd, mae fel petaech chi’n cael Covid, ie, byddai’n ddrwg, ond byddai’n fwy fel annwyd. Ond dydw i ddim yn gwybod beth allai ddigwydd i mi’.” (14 oed)
“[Dywedoch chi hefyd nad oeddech chi wedi gadael eich tŷ am 55 diwrnod. Felly, beth oedd yn achosi hynny?] Ofn dwys iawn fy mod i'n mynd i fynd yn sâl.” (22 oed) “[Roedd] dau gyfnod gwahanol rwy'n eu cofio'n bennaf. Y cyntaf, byddwn i'n dweud, roeddwn i'n teimlo'n gyffrous, yn hapus ac yn ddiolchgar. Ond [yn ystod] yr ail un, ar ddiwedd 2020, cefais ddiagnosis o glefyd Crohn, felly fe'm rhoddodd mewn perygl uchel. Felly roeddwn i'n teimlo ychydig yn bryderus y byddwn i'n cael [Covid] ac yn debygol o fynd yn sâl iawn.” (15 oed) |
Gallai dryswch ynghylch cyngor ar warchod eu hunain hefyd greu pryder, lle'r oedd rhai plant a phobl ifanc yn ansicr a oeddent mewn perygl. Dywedwyd wrth un person ifanc i warchod eu hunain ar ddechrau'r pandemig oherwydd bod parlys yr ymennydd yn cael ei ddosbarthu fel cyflwr y galon, ond yna derbyniodd ganllawiau gwahanol, a chanfu fod y diffyg eglurder hwn yn straenus.
| “Dw i’n meddwl eu bod nhw wedi cymysgu gyda pha gyhyrau oedd wedi’u heffeithio. Felly dywedwyd wrtha i am amddiffyn fy hun a chadw draw yn llwyr… ychydig wythnosau’n ddiweddarach dywedwyd wrtha i fy mod i’n iawn. Oherwydd roeddwn i’n poeni fy mod i, wyddoch chi, yn agored iawn i niwed. Ond doeddwn i ddim.” (20 oed) |
Gallai'r ysgol fod yn ffynhonnell pryder hefyd a disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc eu bod wedi cael eu heffeithio gan hyn am wahanol resymau. Roedd rhai'n teimlo'n bryderus ynghylch disgwyliadau dysgu ar-lein, anawsterau cadw i fyny, ac ansicrwydd arholiadau. Ar ôl dychwelyd i'r ysgol, roedd rhai'n teimlo eu bod yn cael trafferth gyda'u canolbwyntio a'u hymddygiad neu'n teimlo'n bryderus am fod ar ei hôl hi (gweler Addysg a dysguGallai mynd yn ôl i'r ysgol ar ôl y cyfnod clo hefyd achosi pryder oherwydd y posibilrwydd o fod o gwmpas a gorfod rhyngweithio â phobl eraill yno.
| “Peidio â gadael y tŷ… ac yna gorfod ceisio dod i arfer â bod yn gyhoeddus eto, a mynd i’r ysgol… yn bendant wedi cyfrannu at, fel, fy mhryder yn llawer gwaeth.” (17 oed)
“Roedd [dychwelyd i'r ysgol ar ôl y cyfnod clo] yn eithaf brawychus ar y dechrau oherwydd roedden ni wedi bod i ffwrdd am gyhyd ac rwy'n credu fy mod i wedi ynysu fy hun a phobl yn gymdeithasol felly roedd angen i mi ailadeiladu cyfeillgarwch a phethau, ond roeddwn i'n teimlo bod hynny'n anodd… Doeddwn i ddim yn gwybod ble roeddwn i… Effeithiodd yn negyddol ar hynny ac rwy'n credu ei fod wedi effeithio arna i ers amser maith ers hynny… Dim ond y diffyg hyder mewn gwirionedd.” (17 oed) |
Mewn rhai achosion disgrifiodd plant a phobl ifanc sut yr effeithiodd y pandemig ar eu hyder i fod gyda phobl eraill yn ehangach (gweler hefyd Cyswllt a chysylltiad cymdeithasolRoedd hyn yn cynnwys teimlo'n llai hyderus mewn sefyllfaoedd cymdeithasol, neu deimlo'n bryderus neu'n glaustroffobig pan oeddent mewn torfeydd mawr yn y misoedd ar ôl i'r cyfyngiadau godi.
| “Rwy'n teimlo ar ôl Covid nawr, rwy'n casáu bod mewn lleoedd mawr fel lleoedd gorlawn; dydw i ddim yn hoffi cwrdd â phobl newydd, gwneud pethau nad ydw i'n eu hoffi, fel mynd i leoedd nad ydw i erioed wedi bod iddynt o'r blaen, yn enwedig os yw ar fy mhen fy hun… Fel petawn i'n mynd i rywle nad ydw i erioed wedi bod iddynt, ar fy mhen fy hun neu'n cwrdd â rhywun nad ydw i erioed wedi'i gyfarfod ar fy mhen fy hun… Dydw i ddim yn hoffi hynny… oherwydd yn amlwg, roeddwn i gartref am gyhyd, doedd dim angen i mi gwrdd ag unrhyw un mewn gwirionedd. [Mae'n gwneud i mi deimlo] yn bryderus iawn.” (19 oed)
“Cymerodd flwyddyn dda, blwyddyn a hanner, dwy flynedd i mi, dw i’n meddwl, i fynd yn ôl i allu cymdeithasu’n normal a mynd at bobl a siarad yn rhydd heb gael pryder cymdeithasol difrifol, a oedd yn sicr, dw i’n meddwl, wedi’i waethygu gan y pandemig.” (21 oed) |
Rhannodd un person ifanc sut roedd ceisio goresgyn pryderon am gymdeithasu a ddatblygodd iddi yn ystod y pandemig wedi ei hannog i gymryd rhan yn y cyfweliad ar gyfer yr ymchwil hwn.
| “[Y rheswm pam rwy'n gwneud y cyfweliad hwn] yw'n wallgof oherwydd ei fod yn gysylltiedig â Covid. Yn y bôn, yn ystod Covid, collais bob sgiliau cymdeithasol. Felly, rydw i wedi bod yn rhoi fy hun mewn sefyllfaoedd lletchwith. Dyna pam rydw i'n chwysu ar hyn o bryd… i oresgyn hynny rywsut.” (22 oed) |
Mewn rhai achosion, profwyd ofn a phryder fel teimladau o bryder a arweiniodd plant a phobl ifanc i geisio cymorth – archwilir y profiadau hyn yn Gwasanaethau iechyd.
Dylid nodi bod rhai plant a phobl ifanc a gyfwelwyd mewn sefyllfaoedd penodol yn ystod y pandemig a oedd yn ffynhonnell ofn a phryder ynddynt eu hunain, megis bod mewn cysylltiad â'r system cyfiawnder troseddol, bod mewn lleoliad diogel, neu geisio lloches. Yn yr achosion hyn, gallai teimladau o ansicrwydd cynyddol a diffyg rheolaeth oherwydd yr amgylchiadau heriol hyn gael eu gwaethygu gan yr ansicrwydd ychwanegol a grëwyd gan y pandemig. Bydd y profiadau hyn yn cael eu trafod yn fanylach yn eu penodau priodol yn Adran 4.
Pwysau cyfrifoldeb
Mae adrannau eraill yn yr adroddiad hwn yn tynnu sylw at sut yr effeithiodd cyfrifoldeb gartref ar rai plant a phobl ifanc yn ystod y pandemig (gweler Cartref a theulu a Teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigolYn ogystal â chario baich y tasgau ymarferol, roedd rhai hefyd yn teimlo pwysau emosiynol cynnal eu teulu, yn enwedig lle na allai pobl y tu allan i'r cartref ddod i helpu, a allai effeithio ar lesiant.
| “Roeddwn i’n bendant yn bryderus am fy mam gyda’i llawdriniaeth, a fy chwiorydd oherwydd, fel, roedd hi’n anodd eu helpu gyda’u haddysg, weithiau roeddwn i’n teimlo’n bryderus a fy, mae hyn fel fy nghyfrifoldeb i, ydw i’n eu methu. Roedd yn eithaf brawychus.” (14 oed) |
Roedd rhai plant a phobl ifanc hefyd wedi’u heffeithio gan ymwybyddiaeth o’r anawsterau yr oedd yr oedolion yn eu bywydau’n mynd drwyddynt, gan gynnwys gwaethygu iechyd meddwl, pryderon am gyllid, a phrofiadau o brofedigaeth. Roedd yr amlygiad hwn i gyfrifoldeb a straen oedolion yn golygu bod rhai plant a phobl ifanc wedi “tyfu i fyny’n gyflym” yn ystod y pandemig.
| “Rwy’n teimlo fel bod yn rhaid i mi weld [fy rhieni], fel, yn fwy fel pobl yn hytrach na dim ond, fel, ‘o mae Mam wastad yn cwyno arna i i wneud hyn’… Oherwydd roeddwn i, fel, yn ei gweld hi, fel, drwy’r amser… mewn, fel, ffyrdd eithaf agored i niwed oherwydd, fel, pa mor dan straen oedd pawb. Roedd yn teimlo fel… [Roeddwn i’n] cwrdd â fy rhieni fel, fel, oedolyn.” (18 oed)
“Roedd [Fy mam] yn cael trafferth gydag arian [yn ystod y cyfnod clo]. Dydw i ddim yn siŵr a fyddai’n fwy nag yr oedd hi fel arfer ond, oherwydd fy mod i yno, gwelais i lawer mwy ohoni’n poeni amdano a phethau fel ‘na.” (18 oed) |
Perthnasoedd dan straen
Roedd tensiwn gartref hefyd wedi cael effaith ar lesiant plant a phobl ifanc yn ystod y cyfnod clo (gweler Cartref a theulu). Roedd cael eu cyfyngu at ei gilydd, yn enwedig mewn lle byw cyfyng, weithiau'n creu amgylchedd lle'r oedd unrhyw densiynau presennol yn gwaethygu a rhai newydd yn gallu codi. Mewn rhai achosion, roedd y rhain yn cael eu gwaethygu gan amgylchiadau eraill a oedd yn gwneud y cyfnod hwn yn llawn straen, fel cysgodi neu fynd trwy anawsterau ariannol.
Disgrifiodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd densiwn gartref fel rhywbeth a oedd yn effeithio'n uniongyrchol ar eu hiechyd meddwl.
| “Roedd y berthynas gyda fy rhieni braidd yn anodd oherwydd fy mod i’n teimlo’n iawn, roeddwn i’n teimlo ar rai adegau fy mod i’n ddig, ar rai adegau roeddwn i’n drist, fy mod i’n mynd trwy’r cyfan… Felly fe chwaraeodd ran yn fy iechyd meddwl a phethau felly.” (17 oed)
“Roedd fel na allwn i ddioddef bod yn y tŷ mwyach a phan fyddwch chi wedi'ch amgylchynu gan eich teulu, yr un bobl bob dydd ac felly rydych chi'n dadlau gyda nhw llawer mwy. Ac felly dirywiodd fy mherthynas â fy rhieni yn eithaf difrifol yn ystod y cyfnod clo ac yna aeth fy iechyd meddwl yn eithaf gwael ar ôl hynny… Dw i'n meddwl pe bawn i wedi gallu mynd allan a chael y rhyddid i fynd i wneud pethau yna ni fyddai [fy iechyd meddwl] wedi mynd mor ddrwg ag y gwnaeth, ond oherwydd eich bod chi jyst, roeddwn i'n dadlau'n gyson gyda fy rhieni oherwydd eich bod chi'n blino ar eich gilydd dw i'n meddwl, ond fel 'na effeithiodd arna i wir… [roedd y dadleuon] yn bendant yn un o achosion [pryder yn waeth].” (17 oed) |
Disgrifiodd rhai merched yn eu harddegau yn ystod y pandemig brofiadau o straen pan roddodd y pandemig straen ar eu cyfeillgarwch. Teimlai rhai eu bod wedi’u heithrio o sgyrsiau ar-lein yr oeddent yn gwybod bod eraill yn eu cael hebddynt, tra i rai daeth y pwysau i ymateb i negeseuon ffrindiau yn ormod. Trafodir profiadau o gyfeillgarwch yn fanylach yn Cyswllt a chysylltiad cymdeithasol.
Problemau bwyta ac anhwylderau bwyta wedi'u diagnosio
Rhannodd rhai merched eu profiadau o broblemau bwyta a gododd yn ystod y pandemig. Mewn rhai achosion, arweiniodd hyn at geisio cymorth proffesiynol yn ystod y pandemig; archwilir y profiadau hyn yn Gwasanaethau iechyd.
Rhannodd un person ifanc ei phrofiad o fwyta'n afiach yn ystod y cyfnod clo cyntaf ac ennill pwysau diangen. Disgrifiodd ei hun fel un a oedd wedi datblygu anhwylder bwyta yn yr ail gyfnod clo pan ddaeth yn rhy ffocws ar golli pwysau a bwyta llai.
| “Dyna beth wnes i dynnu fy sylw ag ef bryd hynny. Fel, dw i'n meddwl oherwydd bod pawb mor ddiflas… Dechreuais ganolbwyntio'n ormodol ar fwyta'n iach, edrych mewn ffordd benodol. Ac roedd hynny'n tynnu sylw bryd hynny ac dw i'n meddwl bod rhan arall ohono oedd - wel, pan ddaethom allan o'r cyfnod clo, o bydd pawb yn meddwl fy mod i wedi colli cymaint o bwysau ac, fel, o byddwn i'n canolbwyntio ar hynny. Felly dw i'n meddwl wedyn dechreuais ganolbwyntio ar, ie, edrych mewn ffordd benodol.” (21 oed) |
Rhannodd un person ifanc ei phrofiad o fwyta llai dros y pandemig a chael diagnosis o anhwylder bwyta a arweiniodd hefyd at anemia.
| “Dechreuais fwyta llai ac es i’n sâl iawn. Roedd rhaid i mi weld meddyg ac yna cefais ddiagnosis o anemia, roedd rhaid i mi gymryd tabledi fel hyn hefyd. A dyna oedd y rhan waethaf wedyn a effeithiodd hefyd ar fy hwyliau, fy iechyd corfforol, ac roeddwn i’n wirioneddol afiach.” (18 oed) |
Disgrifiodd un person ifanc sut y gwnaeth rhoi'r gorau i ymarfer corff yn ystod y cyfnod clo cyntaf pan na allai gymryd rhan mewn chwaraeon mwyach arwain at safbwynt gwyrdroëdig o'i phwysau ac effeithio ar ei harferion bwyta.
| “Roeddwn i'n meddwl fy mod i, fel, y llanast enfawr ffiaidd yma oherwydd nad oeddwn i'n bod yn egnïol felly roeddwn i'n meddwl, fel, rhaid fy mod i wedi pentyrru'r cyfan ac wedi ei gael yn fy mhen fy mod i'n ffiaidd… Doeddwn i ddim yn sylweddoli pa mor ychydig roeddwn i wedi bod yn ei fwyta mewn gwirionedd… Dwi ddim hyd yn oed yn meddwl bod [fy mam] wedi sylwi nes iddo gyrraedd y pwynt lle'r oedd hi'n, fel, rydych chi'n… bach iawn.” (21 oed) |
Mewn rhai achosion, teimlwyd hefyd fod cynnwys ar-lein wedi effeithio ar deimladau ynghylch delwedd y corff (gweler Ymddygiadau ar-leinDisgrifiodd un person ifanc sut yr effeithiodd gweld delweddau o berffeithrwydd ar-lein yn uniongyrchol ar ei pherthynas â bwyta yn ystod y pandemig.
| “Dw i’n meddwl, oni bai am y pandemig, dw i ddim yn meddwl y byddwn i wedi… cael yr anhwylder bwyta. Oherwydd lawrlwythais i TikTok oherwydd y pandemig. Fel, roeddwn i mor ddiflas ac, fel, roeddwn i wedi blino ar Instagram. Dyna pam wnes i lawrlwytho TikTok. Ac yna dw i’n gweld yr holl gynnwys yna am, fel, pobl [â] chyrff perffaith a’r math yna o bethau ac mae fel, o… Dw i’n meddwl, dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, fel, ers y pandemig ers, fel, 2022 dw i wedi bod yn iawn gyda fy hun. Felly, ie. Dw i’n meddwl, heb y pandemig, na fyddwn i wedi’i gael.” (18 oed) |
Disgrifiodd person ifanc arall a gafodd ddiagnosis o anhwylder bwyta yn ystod y pandemig sut, er bod ei rhieni'n gefnogol iawn, roedd hi'n teimlo dan oruchwyliaeth ei mam gartref, a effeithiodd ar eu perthynas a'i gadael hi'n teimlo'n ynysig.
| “Rhoddodd straen ar fy mherthynas i a fy mam yn bendant. Oherwydd nad oedd gen i gefnogaeth y meddyg o reidrwydd ar ôl CAMHS [Gwasanaethau Iechyd Meddwl Plant a Phobl Ifanc] nac yn ystod CAMHS, ac oherwydd ei fod gartref a phopeth a byddwn i'n bwyta gartref a phethau felly, roedd fy mam bob amser yn cymryd rôl y meddyg ac roedden ni'n ffraeo'n fawr am bopeth.” (20 oed) |
Cefnogi iechyd a lles yn ystod y pandemig
Isod rydym yn manylu ar sut y daeth plant a phobl ifanc o hyd i ffyrdd o gefnogi eu hiechyd a'u lles yn ystod y pandemig. Rydym yn archwilio'r rôl a chwaraeodd bod yn egnïol a chael cefnogaeth gymdeithasol yn hyn. Sylwch fod profiadau o gael mynediad at gefnogaeth iechyd a lles ffurfiol wedi'u trafod yn Gwasanaethau iechyd.
Ffyrdd o fod yn egnïol
Yn aml, byddai plant a phobl ifanc yn dod o hyd i ffyrdd newydd o aros yn egnïol yn ystod y pandemig, yn enwedig yn ystod y cyfnod clo. Roedd y gweithgareddau'n cynnwys cerdded, beicio, rhedeg, a gwneud ymarferion ar-lein fel fideos YouTube Joe Wicks. Roedd rhai o'r rhai a gyfwelwyd yn mwynhau gwneud heriau a osodwyd gan eu hysgol neu dîm chwaraeon - er enghraifft, mewn un clwb pêl-droed Gaeleg yng Ngogledd Iwerddon, anfonodd yr hyfforddwyr heriau allan fel gwneud planciau, rhedeg i fyny ac i lawr y grisiau, a gwneud keepy-uppies gyda phêl, a rhannodd y plant a oedd yn cymryd rhan fideos ar eu sgwrs grŵp.
Disgrifiodd y rhai a arhosodd yn gorfforol egnïol neu a gynyddodd eu lefelau gweithgaredd yn ystod y pandemig eu bod yn teimlo'n gadarnhaol am eu lefelau ffitrwydd ac yn nodi effaith gadarnhaol ar eu hiechyd meddwl o ganlyniad.
| “Roedd fy iechyd corfforol yn dda, ac mae’n debyg y byddai hynny’n gysylltiedig â fy iechyd meddwl. Er bod fy iechyd meddwl yn wael… Dw i’n meddwl bod ochr iechyd corfforol y peth wedi helpu fy iechyd meddwl i beidio â dirywio’n llwyr.” (16 oed)
“Roeddwn i’n bendant yn llawer mwy ffit nag oeddwn i wedi bod ac rwy’n credu ei fod yn beth cadarnhaol yn bendant, fel gallu cael llawer o amser i ganolbwyntio ar fy iechyd a’m ffitrwydd. Ac yn ogystal â rhedeg, wyddoch chi, roedden ni’n mynd am droeon bob dydd hefyd.” (22 oed) |
Disgrifiodd rhai plant oedd o oedran ysgol gynradd yn ystod y pandemig ac a oedd â mynediad at ardd (nad oedd yn wir i bawb) chwarae yno hefyd fel ffordd o gadw'n egnïol, gan gynnwys trampolinio, chwarae gyda brodyr a chwiorydd, a chwarae gydag anifeiliaid anwes, a theimlo bod eu lefelau gweithgaredd wedi aros yr un fath.
Roedd plant a phobl ifanc oedd wedi arfer ymarfer corff y tu allan i'r cartref yn ei chael hi'n anoddach cynnal lefelau gweithgarwch. Fodd bynnag, roedd rhai yn gweld cael mwy o amser yn ystod y dydd i flaenoriaethu ymarfer corff fel cyfle. Gwelwyd y cyfnod clo hefyd fel y catalydd i rai ddechrau ymarfer corff y tu allan i'r ysgol i'r rhai nad oeddent wedi gwneud hynny o'r blaen, yn enwedig merched. Cyfeiriwyd at ddilyn sesiynau ymarfer corff Joe Wicks ar-lein fel man cychwyn ar gyfer gwneud ymarfer corff gartref, yn ogystal â dechrau cerdded, rhedeg neu feicio'n lleol.
| “Byddem ni, fi a Dad, yn rhoi fideo ymlaen ac yn gwneud ymarfer corff hir iawn [Joe Wicks] bob bore.” (10 oed)
“Doeddwn i ddim yn rhedeg o’r blaen ac yna dechreuais redeg. Oherwydd roeddwn i – dim ond rhywbeth i’w wneud oedd o… [Roeddwn i] yn bendant yn fwy egnïol yn ystod y cyfnod clo.” (19 oed) |
Mewn rhai achosion, arweiniodd dod yn fwy egnïol yn ystod y cyfnod clo at newidiadau cadarnhaol i arferion bwyta hefyd.
| “Ar y dechrau roeddwn i’n cael creision a phethau drwy’r amser ond yna dechreuais i gael afalau a phethau iachach. Collais lawer o bwysau a dechreuais i wneud mwy yn yr ardd a gwneud mwy o bethau roeddwn i’n mwynhau eu gwneud yn yr awyr agored.” (12 oed) |
Ffyrdd o ymdopi â theimladau anodd
Cafodd y ffyrdd hyn o aros yn egnïol eu crybwyll hefyd fel ffyrdd o ymdopi â theimladau anodd yn ystod y pandemig. Roedd gwneud ymarfer corff, mynd am dro, a threulio amser yn yr awyr agored, yn enwedig pan oedd hi'n heulog yn ystod y cyfnod clo cyntaf, i gyd yn cael eu gweld gan blant a phobl ifanc fel ffyrdd o deimlo'n well.
| “Byddwn i’n gorffen gwaith ysgol ac yna byddwn i’n mynd i lawr ac ar fy nhwrdd padlo o tua 2 o’r gloch y prynhawn tan tua 6 gyda’r nos.” (16 oed)
“Dw i’n meddwl i mi fod [gallu mynd allan i gerdded] wedi fy helpu’n fawr, oherwydd bod fy iechyd meddwl wedi dirywio’n fawr pan oeddwn i’n sownd yn fy nhŷ. Dw i’n meddwl mai’r diffyg gweld pobl a gwneud pethau a bod yn egnïol, dw i ddim yn meddwl ei fod yn dda i unrhyw fod dynol.” (15 oed) |
Yn ogystal â siarad â ffrindiau a theulu neu dreulio amser gyda nhw (a ddisgrifir isod yn Cymorth cymdeithasol), soniodd plant a phobl ifanc hefyd am dreulio amser gydag anifeiliaid anwes fel ffynhonnell gysur werthfawr.
| “Byddwn i’n dyfeisio gemau a phethau fel hyn… Roeddwn i’n arfer hoffi gwneud fy sioeau hud bach fy hun gyda fy nghath. Doedd hi ddim yn ymwneud cymaint â hynny, serch hynny.” (11 oed)
“Roeddwn i’n byw ar fy mhen fy hun [yn y brifysgol] gyda fy moch cwta. Helpodd hynny [fy iselder], mae’n debyg na wnaeth ei wella, ond mae’n helpu cael y system gymorth honno… Roedden nhw yno i gwtsio ac i siarad â nhw.” (22 oed) |
Disgrifiwyd treulio amser ar hobïau newydd neu rai presennol hefyd fel ffordd o ymdopi â theimladau negyddol. Roedd y rhain yn cynnwys pobi, gwnïo, gwneud celf a chrefft, chwarae offeryn, a chanu. Dysgodd rhai sgiliau newydd a gosod heriau penodol iddyn nhw eu hunain, o orffen Ciwb Rubik i wneud 'keepie uppies' gyda rholyn toiled, wedi'i ysbrydoli'n aml gan dueddiadau a thiwtorialau ar-lein. Roedd gallu gwneud rhywbeth yr oeddent yn ei chael yn werth chweil yn helpu plant a phobl ifanc i osgoi'r teimlad o amser yn "wag" ac yn "wastraff".
| “Bydden ni jyst, fel, yn pobi neu’n gwneud pethau i’n cadw ni’n tynnu ein sylw. Fel, fi a fy chwiorydd… crefftau a chelf neu ddim ond peintio, popeth fel ‘na.” (18 oed)
“Dysgais sut i chwarae gwyddbwyll. Dysgais lawer o bethau rhyfedd. Dysgais ychydig o Wcreineg… Ychydig o Albaneg, dysgais hefyd. Beth arall ddysgais, sut i wneud keepie uppies, fel ciciau gyda phapur toiled, dysgais sut i wneud hynny oherwydd roedd hynny'n dipyn o duedd.” (17 oed) “Ar y pryd doedd gen i ddim llawer o ddiddordebau mewn gwirionedd heblaw fy mod i wir eisiau bod yn YouTuber. Roedd yn hollol ar hap, fi a fy nhad wnaeth y sianel YouTube enfawr hon yn ystod cyfnod Covid… Fe wnaethon ni geisio gwneud bwced slime enfawr unwaith, ond daeth y cyfan allan yn hylif iawn. A dw i'n meddwl bod fy nhad wedi'i dywallt dros fy mhen.” (14 oed) |
Disgrifiodd plant a phobl ifanc o bob oed hefyd ei bod hi’n ymlaciol ac yn gysurus gwrando ar gerddoriaeth a darllen neu wylio rhywbeth oedd yn tynnu eu sylw. Darllen, gwylio’r teledu, a mynd ar-lein (gweler Ymddygiadau ar-lein) i gyd wedi’u crybwyll fel ffyrdd o ddianc rhag straen y pandemig a theimlo ychydig yn well.
| “Pryd bynnag y byddwn i’n darllen fy llyfrau, byddwn i’n eu defnyddio i ddianc. Nid oes Covid yn fy llyfrau. Nid yw fy llyfrau’n profi Covid. Nid oes Covid ar y cymeriadau. Nid ydyn nhw’n sâl.” (12 oed)
“Rydych chi’n teimlo fel petaech chi wedi’ch claddu yn y llyfr, fel nad ydych chi’n meddwl am unrhyw beth arall mewn gwirionedd.” (15 oed) “Rhoddodd [fy llyfr] rywbeth i mi i dynnu fy meddwl oddi wrth bopeth oedd yn digwydd… Roedd yr arddull ysgrifennu yn wirioneddol… farddonol a thelynegol… mae'n rhywbeth rwy'n hoffi ei ddarllen llawer, i'm cadw'n dawel a'm lleddfu a phethau fel 'na.” (18 oed) |
Soniodd rhai plant a phobl ifanc hefyd am ffydd fel cefnogaeth i'w lles, er bod yn rhaid iddynt addasu gyda lleoedd addoli ar gau. Daeth rhai o hyd i ffyrdd o gyfarfod â'u cymuned ffydd ar-lein a gwerthfawrogi'r cyswllt hwn yn ystod y pandemig. Trafododd un person ifanc sut y gwnaeth cymryd rhan yn fwy gweithredol yn eu crefydd helpu i gefnogi eu lles yn ystod y cyfnod clo cyntaf.
| “Cefais fy magu mewn teulu Cristnogol o ffydd mewn Cristnogaeth ac rwy'n credu ei fod yn beth allweddol iawn ac mae'n cysylltu rhywfaint ag iechyd meddwl… Oherwydd rwy'n credu ei fod yn anodd i lawer o bobl yn ystod y pandemig a byddent wedi troi at rywbeth fel ffydd neu eu crefydd i'w helpu, i'w cael drwyddo neu i wella eu hiechyd meddwl… Yn sicr i'n teulu, fe wnaeth ein ffydd ein helpu ni a helpu ein hiechyd meddwl. Ac roedd yn anodd oherwydd bod yr eglwysi ar gau a byddem [fel arfer] yn mynd i'r eglwys bob dydd Sul.” (15 oed)
“Felly, yn llythrennol yn ystod y cyfnod clo cyntaf, Ramadan oedd hi, felly mis o ymatal rhag pethau sydd bellach yn dod i’r amlwg fel rhai drwg i’ch iechyd meddwl… roedd crefydd yn rhan fawr [o hynny], gan ddechrau gweddïo bum gwaith y dydd.” (20 oed) |
Cafodd rheoli eu defnydd o'r newyddion ei grybwyll gan y rhai yn eu harddegau yn ystod y pandemig fel ffordd o gymedroli teimladau negyddol, er enghraifft drwy osgoi gwrando ar ystadegau marwolaethau Covid-19.
Y tu hwnt i'r ffyrdd penodol hyn o ymdopi, roedd y gallu i fyfyrio ar emosiynau a'u rheoli, a chydnabod pryd yr oedd hi'n bryd cymryd camau i gefnogi eu lles, yn ymddangos yn allweddol i ddelio â theimladau a phrofiadau negyddol i blant a phobl ifanc yn ystod y cyfnod clo. Weithiau roedd hyn yn cynnwys rhoi trefn ar waith a chynllunio gweithgareddau.
| “Doedd dim trefn arferol mewn gwirionedd am gyfnod, ar y dechrau roeddwn i hefyd yn meddwl tybed na allwn i wneud fy arholiadau… Ond ar ôl mis neu fwy, pan wnes i roi’r gorau i feddwl am fy ngalar… Es i allan am dro bob dydd ac, roeddwn i’n coginio llawer hefyd, felly llwyddais i gael fy mywyd yn ôl at ei gilydd ychydig.” (20 oed) |
Myfyriodd rhai plant a phobl ifanc fod eu ffordd o geisio ymdopi yn ymwneud i raddau helaeth â meddylfryd o gymryd pob diwrnod fel y daw a pharhau oherwydd nad oedd opsiwn arall. Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc “dim ond mynd ymlaen â phethau” mewn perthynas â cheisio ymdopi â straen yr ysgol a pherthnasoedd. Disgrifiodd un person ifanc sut y ceisiodd ymdopi â theimladau trawmatig trwy geisio cau ei theimladau allan. Rhannodd person ifanc arall, a oedd yn ofalwr ifanc, sut y teimlai nad oedd ganddi ddewis ond parhau a cheisio ymdopi er mwyn gofalu am anghenion ei rhieni, a oedd hefyd yn cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl.
| “Fel arfer gyda digwyddiadau neu bobl trawmatig… dw i’n mynd i mewn i awtobeilot. Felly dw i ddim wir yn meddwl am sut dw i’n teimlo yn y foment honno… Oherwydd dw i’n ceisio mynd trwy’r peth yn hytrach na theimlo’r peth yn bennaf… Felly os gofynnodd pobl sut roeddwn i’n teimlo, dw i ddim yn cofio mewn gwirionedd. Mae’n debyg mai dim ond dechrau – mynd ymlaen ag e ydw i.” (20 oed)
“Pan mae'n eich mam chi a rhywun rydych chi'n ei garu fwy nag unrhyw beth, rydych chi'n ei wneud. Nid yw'n gwestiwn o, o, alla i ddim ymdopi â hyn; mae'n rhaid i mi ymdopi â hyn oherwydd mae angen i mi [fy mam] ei wneud.” (21 oed) |
Cymorth cymdeithasol
Disgrifiodd plant a phobl ifanc o bob oed sut y gwnaeth teulu a ffrindiau’r pandemig yn haws iddyn nhw ymdopi ag ef. Roedd cael teulu cefnogol yn golygu bod plant a phobl ifanc wedi osgoi rhai o heriau’r cyfyngiadau symud a brofwyd gan y rhai sy’n wynebu tensiynau gartref a gallent elwa o weithgareddau a hwyl gyda’i gilydd (gweler Cartref a theulu). Cafodd cadw mewn cysylltiad â'r teulu estynedig a gweithgareddau teuluol gartref eu crybwyll fel ffynhonnell gefnogaeth, yn enwedig gan blant a oedd yn rhy ifanc i fod ar-lein gyda'u ffrindiau yn ystod y pandemig.
| “Dim ond teulu oedd gennym ni, felly roedden ni’n siarad â theulu yn unig ac yn gwneud galwadau fideo fel fy nhaid a’r teulu arall… byddai’n gwneud i chi deimlo ychydig yn well.” (10 oed)
“Roedden ni i gyd gyda’n gilydd, gyda’n gilydd yn gyson, i gyd yn yr un lle… Dw i’n meddwl ein bod ni i gyd wedi dod yn llawer agosach o hynny… Gwnaethon ni lawer o bobi, rhywbeth nad oedden ni erioed wedi’i wneud cyn y cyfnod clo… Dw i’n meddwl fy mod i’n eithaf hapus ac yn byw bywyd mewn gwirionedd.” (15 oed) |
I'r rhai a allai gadw mewn cysylltiad â ffrindiau yn ystod y pandemig, neu ddod o hyd i ffrindiau a chymunedau newydd ar-lein, roedd y cyswllt hwn yn ffynhonnell werthfawr o gefnogaeth (gweler Cyswllt a chysylltiad cymdeithasol a Ymddygiadau ar-leinTrafododd plant a phobl ifanc hefyd bwysigrwydd cael cyfeillgarwch da yn ystod y pandemig er mwyn gallu rhannu eu teimladau pan oeddent yn ei chael hi'n anodd.
| “Dim ond teulu oedd gennym ni, felly roedden ni’n siarad â theulu yn unig ac yn gwneud galwadau fideo fel fy nhaid a’r teulu arall… byddai’n gwneud i chi deimlo ychydig yn well.” (10 oed)
“Roedden ni i gyd gyda’n gilydd, gyda’n gilydd yn gyson, i gyd yn yr un lle… Dw i’n meddwl ein bod ni i gyd wedi dod yn llawer agosach o hynny… Gwnaethon ni lawer o bobi, rhywbeth nad oedden ni erioed wedi’i wneud cyn y cyfnod clo… Dw i’n meddwl fy mod i’n eithaf hapus ac yn byw bywyd mewn gwirionedd.” (15 oed) |
Sylwadau terfynol
Mae hanesion plant a phobl ifanc ar draws cyfweliadau yn dangos amrywiaeth eang o brofiadau mewn perthynas ag iechyd corfforol. Er bod rhai wedi colli ymarfer corff a chwarae egnïol, manteisiodd eraill ar y cyfle i roi cynnig ar ffyrdd newydd o fod yn egnïol. Yn yr un modd, er bod rhai wedi cael trafferth bwyta'n iach, roedd eraill yn elwa o fwy o brydau cartref. Fodd bynnag, roedd tarfu ar gwsg yn thema allweddol, yn enwedig o ystyried yr anawsterau o ran rheoli amser a dreulir ar-lein.
Mae'r canfyddiadau hyn hefyd yn tynnu sylw at nifer o ffactorau a ddisgrifiwyd gan blant a phobl ifanc fel rhai a oedd yn cael effaith ar eu lles a'u hiechyd meddwl. Dylid nodi bod y rhain yn cyd-fynd yn agos â'r ffactorau cyffredinol a nodwyd a luniodd y profiad pandemig, gan atgyfnerthu pwysigrwydd dysgu o'r rhain ar gyfer y dyfodol.
Roedd cael anhawster ymdopi â diflastod ac unigedd hefyd yn thema allweddol ar draws y rhai a gyfwelwyd. Mae canfyddiadau hefyd yn tynnu sylw at fudd trefn arferol a sut roedd rhai plant a phobl ifanc yn ei chael hi'n anodd heb hyn.
Mae'r ymchwil hwn hefyd yn nodi nifer o ffyrdd y llwyddodd plant a phobl ifanc i gadw'n egnïol ac amddiffyn a chefnogi eu hiechyd meddwl a'u lles yn ystod y pandemig. Mae hyn yn atgyfnerthu pwysigrwydd cyswllt a chynnwys ar-lein i blant a phobl ifanc yn ystod y cyfnod clo, gan fod yn ymwybodol o'r risgiau posibl o hyn.
Roedd plant a phobl ifanc â chyflyrau ôl-feirysol sy'n gysylltiedig â Covid yn rhannu sbectrwm eang o brofiadau iechyd yr oeddent yn credu eu bod yn ganlyniad iddynt. Roedd profiadau iechyd yn amrywio o ran y symptomau a ddisgrifiwyd, difrifoldeb y symptomau a pha mor hir y parhaon nhw, a'r graddau yr oeddent yn effeithio ar fywydau beunyddiol plant a phobl ifanc. Mae'r canfyddiadau hyn yn dangos sut y gwnaeth rhai o'r rhai â chyflwr ôl-feirysol wynebu nid yn unig effeithiau hirdymor y cyflwr ei hun ond hefyd effeithiau negyddol parhaol ar eu haddysg a'u cyfleoedd. Mae'n bwysig nodi bod yr effeithiau'n dal i gael eu teimlo i rai.
3.7 Teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol
Trosolwg
Mae'r adran hon yn archwilio profiadau plant a phobl ifanc mewn teuluoedd a oedd yn gwarchod eu hunain (yn dilyn cyngor y llywodraeth i aros gartref er mwyn lleihau'r risg o ddod i gysylltiad â nhw). Noder bod yr ymchwil hon yn cynnwys cyfweliadau â phlant a phobl ifanc â phobl sy'n agored i niwed yn glinigol37 aelodau'r teulu, gan gynnwys y rhai a oedd yn hynod agored i niwed yn glinigol, a'r rhai a oedd yn hynod agored i niwed yn glinigol eu hunain, gan gynnwys y rhai a oedd yn hynod agored i niwed yn glinigol. Sylwch ein bod yn cyfeirio drwyddi draw at 'agored i niwed yn glinigol' gan nad oedd y rhai a gyfwelwyd yn gwneud y gwahaniaeth.
Rydym yn archwilio'r heriau ymarferol ac emosiynol a brofir gan y rhai mewn teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol yn ystod y cyfnod clo ac ar ôl i'r cyfyngiadau gael eu llacio. Rydym hefyd yn tynnu sylw at y ffaith, i rai plant a phobl ifanc, bod effeithiau parhaus wedi bod yn effeithio ar iechyd, lles ac addysg.
Crynodeb o'r Bennod |
|
| Heriau i'r rhai mewn teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol
Effeithiau parhaus Sylwadau terfynol |
|
Heriau i'r rhai mewn teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol
Heriau yn ystod y cyfnod clo
Disgrifiodd plant a phobl ifanc mewn teuluoedd oedd yn gwarchod eu hunain eu bod wedi profi heriau penodol gartref yn ystod y pandemig. Roedd y rhain yn ymwneud â thasgau ymarferol sy'n gysylltiedig â gwarchod eu hunain ac ag effaith emosiynol teimlo'n ofnus ynghylch yr hyn a fyddai'n digwydd iddyn nhw eu hunain neu i'w hanwyliaid pe bai rhywun gartref yn dal Covid-19. Roedd hyn yn golygu bod plant a phobl ifanc yn y garfan hon wedi'u heffeithio gan ddau o'r ffactorau allweddol a wnaeth y pandemig yn anoddach i rai: pwysau cyfrifoldeb ac ofn cynyddol. Yn ogystal â'r rhain, roedd y rhai na allent adael y tŷ o gwbl yn cydnabod bod hyn yn gwneud pethau'n arbennig o anodd iddyn nhw, yn feddyliol ac yn gorfforol.
| “Yn amlwg, allwn ni ddim mynd allan ac roedd yn rhaid i ni gael y pethau wedi’u danfon ac roeddwn i’n ddiflas drwy’r amser ac yn unig.” (10 oed)
“Roedd hi’n eithaf iselderus aros y tu mewn cymaint. A doeddwn i ddim wedi sylweddoli hynny ar y pryd ond mae angen i mi fynd allan mewn gwirionedd.” (15 oed) “Roedd hi’n anodd iawn cael rhywbeth fel gweithgaredd corfforol i mewn oherwydd roeddwn i a [fy mam] yn gwbl ymwybodol bod ein cyhyrau fel pe baent yn dirywio, ond… beth allwch chi ei wneud mewn tŷ bach pan oedden ni’n rhy ofnus i adael y tŷ, wyddoch chi?” (19 oed) |
Disgrifiwyd yr angen i gymryd rhagofalon penodol yn ystod y cyfnod clo, ac i rai drwy gydol y pandemig, gan blant a phobl ifanc mewn teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol. Roedd y rhain yn cynnwys diheintio siopau, diheintio mannau byw a rennir, golchi dwylo'n aml, gwisgo menig i baratoi bwyd, a chadw pellter oddi wrth ei gilydd. Yn ogystal â chanfod bod y rhagofalon hyn yn cymryd llawer o amser, roedd rhai'n teimlo pwysau o orfod bod mor ofalus â phosibl.
| “Byddai [Fy nhad] bob amser yn sychu’r bwyd… byddem bob amser yn sicrhau bod popeth yn lân ac yn golchi ein dwylo’n aml iawn… yn ceisio lleihau’r risg o ledaenu germau… cymaint â phosibl.” (16 oed)
“Pe bai unrhyw beth o’r tu allan yn dod i mewn i’r tŷ, byddwn i mor ofnus ac yn gor-lanhau unrhyw beth oherwydd nad oeddwn i eisiau iddo fynd i mewn i’m tŷ oherwydd fy mod i mor ofnus y byddwn i’n colli fy mam… glanhau popeth gyda gwrthfacteria a diheintydd dwylo ac yna dod ag ef i mewn i’r tŷ a hyd yn oed wedyn ni fyddai fy mam yn ei gyffwrdd a byddai’n rhaid i mi olchi fy nwylo’n drylwyr neu unrhyw beth a fyddai’n ei gyffwrdd.” (19 oed) “Roeddwn i’n teimlo fel petawn i’n cario gwastraff gwenwynig fel roedd yn rhaid i chi fod mor ddiwyd ynglŷn â phethau [wrth ddiheintio’r siopa].” (21 oed) “Pan oedden ni’n gwneud bwyd a phethau fel hyn, bydden ni weithiau’n gwisgo menig, rhag ofn. Ac fel petaen ni i gyd yn ofalus iawn, roedden ni’n ceisio peidio â chofleidio, er mai dim ond yn y tŷ oedden ni, fel petaen ni ddim yn gwybod a allai fynd i mewn drwy’r ffenestr.” (12 oed) |
Roedd plant a phobl ifanc hefyd yn cofio sut yr effeithiodd rhannu ystafell gyda brawd neu chwaer oedd yn agored i niwed yn glinigol arnynt. Disgrifiodd un plentyn lanhau eu hystafell a rennir a gorfod cysgu ar wahân i'w frawd pan gafodd annwyd. Disgrifiodd rhai hefyd gymryd gofal arbennig i ynysu pan gafodd rhywun yn yr aelwyd Covid-19. Roedd hyn yn arbennig o straenus i'r rhai mewn llety gorlawn, yn enwedig os oeddent yn rhannu ystafell wely gyda rhywun a oedd yn wael yn gronig ac nad oedd ganddo'r gallu i "ddianc" o'r sefyllfa na gadael y tŷ. Mae hyn yn adlewyrchu sut y gallai bod mewn llety gorlawn waethygu pwysau eraill gartref.
| “Roedd rhaid i mi fod yn ofalus iawn. Roedd rhaid i mi fod y mwyaf gofalus o bawb yn y tŷ… Dw i’n cofio bod fy mam wedi archebu bocs o fenig. Felly roedd rhaid i ni sychu popeth… yn enwedig o amgylch ei ardal o’r ystafell. Roedd rhaid i ochr [fy mrawd] i’r ystafell fod yn rhydd o germau oherwydd ei fod mewn perygl… Dw i’n meddwl ei bod hi tua mis Ebrill pan ddes i adref a chael annwyd. Ac allwn i ddim cysgu yn yr un ystafell ag ef, byddwn i’n cysgu yn yr ystafell fyw.” (16 oed)
“Roedd [fy mrawd] i fyny llawer. Roedd i fyny llawer yn ystod y nos ac roedd ganddo gymhlethdodau o’r cemotherapi felly doedd e ddim yn gallu cerdded weithiau a byddai’n rhaid i fam fod i fyny yn ystod y nos… Roedd yn eithaf anodd ac yn eithaf trist oherwydd yn amlwg roedd e mor ifanc… Byddem ni i fyny’r grisiau tra byddai e i lawr y grisiau a byddai e’n sgrechian oherwydd ei fod e’n casáu pigiadau, felly roedd yn eithaf anodd; nid yw’n golygu y gallem ni fynd am dro a pheidio â chlywed hynny, felly byddai’n rhaid i ni ei glywed.” (16 oed) |
Gallai siopa bwyd wrth gysgodi fod yn her hefyd. Disgrifiodd plant a phobl ifanc eu teuluoedd yn ei chael hi'n anodd cael slotiau dosbarthu ar gyfer siopa ar-lein yn ogystal â phrofi anawsterau gyda chynhyrchion sydd ar gael. Roedd mynd i'r archfarchnad yn anodd, oherwydd y risgiau o fod allan yn ogystal â straen ciwio i fynd i mewn neu silffoedd yn wag, ond roedd rhai aelwydydd yn teimlo nad oedd dewis. Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc gyflenwadau bwyd gartref yn gyfyngedig a chael llai o fyrbrydau. Y rhai a dderbyniodd focsys bwyd38 gartref yn gwerthfawrogi'r gefnogaeth hon.
| “Roedd yna adegau lle nad oedd llawer i’w fwyta, nid oherwydd arian, ond nid oedd neb i fynd, i fynd i’r archfarchnad.” (22 oed)
“Doedden ni ddim yn gallu mynd allan [i siopa]; roedd yn rhaid i ni fynd ar-lein. Roedd cymaint o bethau, fel, wedi’u harchebu’n llawn oherwydd, wyddoch chi, mae pawb yn archebu; mae pawb yn ofni mynd allan. Felly pan gawson ni stoc roedd yn rhaid i ni wneud, fel, dyblu ac archebu mwy nag y byddem fel arfer yn cyllidebu ar ei gyfer. Felly dw i’n meddwl ei fod yn bendant yn straen yn ariannol hefyd.” (Rhiant plentyn 10 oed) “Stres fel mynd allan yn y bore i gael y bwyd a’r ciw hir… rydyn ni’n fath o – ddim wedi’n dogni – dw i ddim yn gwybod y gair amdano, fel dim cymaint o fyrbrydau a phethau.” (12 oed) “Roedd digon o fwyd yn y tŷ ond dw i’n meddwl heb y bocsys [bwyd] dw i’n meddwl y byddai wedi bod yn fwy o frwydr cael bwyd o’r siopau.” (16 oed) |
Mae'n bwysig nodi, i rai plant a phobl ifanc, fod yr addasiadau hyn yn cael eu gwneud yn ystod cyfnod a oedd eisoes yn gyfnod llawn straen gartref oherwydd yr amgylchiadau a arweiniodd at gysgodi - fel aelodau o'r teulu a oedd wedi mynd yn sâl yn ddiweddar neu wedi cael llawdriniaeth, neu os oedd perthynas sâl wedi symud i mewn yn ddiweddar.
| “Roedd y straen yna o hyd, wyddoch chi, roedd popeth arall yn digwydd y tu mewn, ac yna straen popeth yn digwydd y tu allan hefyd.” (19 oed) |
Roedd plant a phobl ifanc mewn teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol hefyd yn cael eu heffeithio gan ofn a phryder ynghylch beth fyddai'n digwydd pe byddent hwy neu eu hanwyliaid yn dal Covid-19. I rai, gwaethygwyd y teimladau hyn gan ddryswch ynghylch pa ragofalon i'w cymryd ac a fyddent yn ddigonol. Roedd gan rai aelodau o'r teulu yn mynd i'r ysbyty ac roeddent yn poeni'n fawr y gallai hyn eu rhoi mewn mwy o berygl o ddal Covid-19.
| “Roeddwn i’n teimlo’n bryderus iawn [pan oeddwn i’n gwarchod fy hun oherwydd fy nghyflwr calon], yn clywed straeon am bobl eraill oedd â pherthnasau wedi marw neu bobl sydd wir yn sâl gyda Covid. Ac roeddwn i’n teimlo ychydig yn bryderus, fel o, beth os mai dim ond y dechrau yw hwn ac mae’n mynd yn llawer gwaeth.” (14 oed)
“Gan fod gartref i gyd, roeddwn i’n arfer helpu i gymryd pwysedd gwaed [fy nhad] ac nid oeddwn i’n ei hoffi mewn gwirionedd, fel, gweld pa mor uchel oedd e a phethau felly ac yna rydych chi’n mynd ar-lein ac yn clywed pobl yn marw o Covid ac rydych chi’n poeni.” (18 oed) “Roeddech chi’n poeni yn yr ystyr, fel… rydyn ni’n cymryd rhagofalon ychwanegol ond a yw hynny’n ddigon? … roeddech chi’n ddryslyd ynglŷn â sut ydw i’n dal Covid? Os ydw i wedi dal Covid, sut ydw i’n gwybod? Roedd e’n union fel y pryder a’r dryswch a phethau fel hynny.” (22 oed) “Oherwydd bod gan [fy mam] gymaint o broblemau iechyd roedd yn rhaid iddi fynd i’r ysbyty drwy’r amser, a oedd yn ddrwg ar y pryd oherwydd yn amlwg, er eu bod nhw’n eich gwella chi ac yn ceisio eich helpu chi, nid nhw yw’r lle gorau chwaith oherwydd bod ganddyn nhw lawer o germau ym mhobman. Dw i’n dweud hynny wrth fy mam pryd bynnag y bydden ni’n dod yn ôl o apwyntiad. Dw i’n dweud, diheintiwch, os gwelwch yn dda.” (21 oed) “I grynhoi stori hir, roeddwn i’n poeni’n fawr iawn, iawn am fy mam… Dw i’n cofio meddwl, mewn gwirionedd, y gallwn i golli fy mam.” (19 oed) |
Disgrifiodd un person ifanc yr heriau penodol o fod yn agored i niwed yn glinigol ei hun a gorfod osgoi cysylltiad â'i mam, a oedd yn mynd allan i weithio mewn ysbytai.
| “Felly roedd fy mam yn weithiwr allweddol a oedd yn gwneud pethau hyd yn oed yn anoddach oherwydd roedd yn rhaid i mi amddiffyn fy hun rhagddi hi hefyd oherwydd ei bod hi'n gweithio mewn ysbytai ac yn amlwg doeddwn i ddim i fod o gwmpas hynny, felly roedd yn gwneud cael bwyd yn llawer anoddach hefyd oherwydd nad oedd hi'n gallu ei wneud. Roedd yn rhaid i un o fy mrodyr a chwiorydd ei wneud ac oherwydd eu bod nhw'n eithaf ifanc ar y pryd roedd yn llawer o broblemau. Felly'r hyn a ddigwyddodd yn y diwedd oedd i mi gael oergell i'w rhoi yn fy ystafell fel y byddwn i'n cael pethau allan o'r fan honno.” (19 oed) |
Roedd rhai plant a phobl ifanc yn ei chael hi'n anodd pan gynghorwyd oedolion yn eu cartref i amddiffyn eu hunain ond dewisasant barhau i fynd allan i weithio er gwaethaf y risgiau. Ychwanegodd hyn at eu hofn y byddai anwylyd yn dioddef yn wael o Covid-19. Disgrifiodd un person ifanc hefyd deimlo'n bryderus am ei mam yn gweithio pan ddywedwyd wrth ei brawd neu chwaer i amddiffyn eu hunain. I'r gwrthwyneb, rhoddodd rhai plant a phobl ifanc y gorau i gyfleoedd i weithio eu hunain i leihau'r risgiau i'w teulu. Er nad oeddent yn teimlo bod colli allan ar y rhain wedi cael effaith hirdymor, roedd yn siomedig ar y pryd.
| “Doedd [Fy mam] ddim eisiau cymryd amser i ffwrdd o’r gwaith oherwydd mai hi oedd, fel, y prif enillydd yn y cartref. Ond yna roedd yn rhaid iddi fod yn ofalus iawn oherwydd pe bai hi’n mynd yn sâl gallai droi allan yn eithaf drwg iddi.” (18 oed)
“Dw i’n cofio fy mod i’n dweud wrth fy mam. Roeddwn i fel, wyddoch chi, ddylech chi fod yn mynd i’r gwaith… Ond, wyddoch chi, yn y cyfnod hwnnw dw i’n meddwl mai dim ond gwneud y gwaith oedd angen iddi hi ei wneud. Felly doedd dim ond – doedd dim llawer y gallwn i ei ddweud.” (21 oed) |
Heriau ar ôl i'r cyfyngiadau gael eu llacio
Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd yr heriau a wynebasant y tu hwnt i'r cyfyngiadau symud pan lacio'r cyfyngiadau i eraill ond roedd yn rhaid iddynt barhau i gymryd rhagofalon mwy. I rai, roedd hyn yn golygu cymryd rhagofalon ychwanegol wrth ddod adref, fel golchi dwylo a newid dillad ar ôl ysgol a chadw pellter cymdeithasol yn y tŷ.
| “Roedd rhaid i mi hoffi cadw pellter cymdeithasol fel dau fetr oherwydd yn amlwg roeddwn i wedi bod gyda phobl yn yr ysgol, ac roeddwn i'n casáu hynny oherwydd fy mod i'n agos iawn at fy nhaid a neiniau… Roeddwn i'n dal i allu siarad â nhw, ond roedd rhaid i mi fod ar ochr arall y tŷ yn siarad â nhw nad oedd yn dda oherwydd dydyn nhw ddim mor dda am glywed.” (12 oed) |
Mae'n nodedig bod rhai yn ystod y cyfnod clo yn teimlo bod "pawb yn yr un sefyllfa" ac nad oedd ganddynt bwynt cyfeirio ar gyfer yr hyn yr oedd teuluoedd eraill yn ei wneud. Fodd bynnag, unwaith y llacio cyfyngiadau i eraill, disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd ddod yn fwy ymwybodol o'r hyn na allent ei wneud o hyd a theimlo'n fwy negyddol am ofynion gwarchod a'r ffaith eu bod wedi'u cyfyngu'n fwy na phobl eraill.
| “Pan ddaethom allan o [y cyfnod clo] ond bryd hynny roedd disgwyl i ni o hyd amddiffyn ein hunain… tra bod pawb arall allan ac yn gwneud pethau, roedden nhw’n ymddangos wedi anghofio am bobl oedd yn amddiffyn ein hunain, yn enwedig os nad oedden nhw fel hen bobl.” (15 oed)
“Rwy’n cofio teimlo’n rhwystredig iawn, iawn gyda’r rheolau, unwaith eto rwy’n credu bod hyn braidd yn agosach at gamau diweddarach cyfyngiadau Covid… yn agosach at y diwedd pan oedd pawb arall yn ei gymryd yn llai o ddifrif, er nad oedd ganddyn nhw riant yn eu gwarchod, ond roedd pawb arall yn ei gymryd yn llai o ddifrif, roedd y rheolau’n mynd yn eithaf gwrthgyferbyniol ac roeddwn i’n tyfu’n fwyfwy dicterus o’r rheolau, oherwydd yn amlwg roedd wedi bod yn digwydd ers cyhyd. Rwy’n credu fy mod i’n teimlo’n fwy rhwystredig bod yn rhaid i mi eu dilyn.” (21 oed) |
Arweiniodd yr angen i barhau i gymryd rhagofalon ar ôl i gyfyngiadau gael eu lleihau i eraill hefyd at deimladau o allgáu i rai plant a phobl ifanc. Teimlwyd bod peidio â gallu gweld ffrindiau yn arbennig o anodd, a disgrifiodd rhai orfod bod yn llawer mwy llym ynglŷn â phellhau cymdeithasol nag eraill pan oeddent yn cwrdd – cofiodd un person ifanc ei thad yn clymu ffon ar rac fel ei bod yn union ddau fetr o hyd ac yn gofyn iddi ddefnyddio hon i gadw ar wahân i'w ffrind. Roedd rhai plant a phobl ifanc yn teimlo'n rhwystredig eu bod yn gorfod cadw at y rheolau pan oedd gan eraill fwy o ryddid.
| “Roedd rhaid i mi fod yn llawer mwy gofalus na phawb arall, nid oedd gan lawer o bobl rywun gartref yr oeddent yn… poeni’n ychwanegol amdano, felly roedd rhaid i mi fod yn llawer mwy gofalus na’r rhan fwyaf o bobl… Gallai rhai o fy ffrindiau ymuno â swigod ond roeddwn i’n rhy ofnus i wneud hynny. Ac yna byddai llawer o fy ffrindiau’n dal i hoffi mynd i’r siopau a phethau ond wnes i ddim gwneud hynny.” (14 oed)
“Cawson ni rywfaint o ddathlu mewn cae [i nodi diwrnod olaf yr ysgol gynradd] ac roedd pawb arall o gwmpas pawb… Roedd rhaid i mi eistedd ar gadair gyda llwyth o gadeiriau o’m cwmpas a mwgwd, a doedd neb yn gallu dod yn agos ataf.” (15 oed) “Roeddwn i’n llawer mwy gofalus, a chymerodd amser hir i mi fod yn agosach at fy ffrindiau; roedden nhw i gyd fel, ‘dewch i wneud hyn, dewch i wneud hynny,’ ac roeddwn i fel, ‘ie, ond byddaf yn ei wneud o’r fan hon neu na, byddaf yn iawn, chi gyd yn gwneud hynny’… Roeddwn i bob amser eisiau gwneud pethau gyda fy ffrindiau ond yna cefais y syniad hwnnw, dydw i ddim eisiau’r risg o’i basio’n ôl.” (15 oed) |
Mewn rhai achosion, roedd diffyg dealltwriaeth neu empathi ffrindiau am y sefyllfa yn peri gofid a daeth rhai cyfeillgarwch i ben oherwydd hyn.
| “Rwy’n credu bod un neu ddau [ffrind] wedi mynd ychydig yn bell ac yn gofyn drwy’r amser, ‘beth wyt ti’n gwneud hyn amdani?’ ‘Pam wyt ti’n gwneud hyn, does dim angen i ti,’ does dim rhaid iddyn nhw boeni am yr hyn oedd yn rhaid i mi boeni amdano… roedden nhw’n meddwl fy mod i’n bod yn rhy amddiffynnol ac yn rhy ofalus pan mewn gwirionedd, dim ond gofalu am y rhai rwy’n eu caru oeddwn i.” (15 oed)
“Dw i’n cofio colli rhai ffrindiau drosto mewn gwirionedd oherwydd bod ganddyn nhw farn gref iawn… Rydyn ni’n rhoi pwyslais mawr ar ewyllys rydd yn y wlad hon ac roedd y syniad bod y llywodraeth yn dweud wrthych chi am aros adref yn rhywbeth dieithr iawn ac roedd llawer o bobl yn fy mywyd, math o ffrindiau ffrindiau, ddim yn hoffi hynny… doedden nhw ddim eisiau cael y brechlyn; roedden nhw’n mynd allan; roedden nhw’n torri rheolau’r cyfnod clo drwy’r amser. Felly aeth fy nghylch yn llawer llai.” (21 oed) |
Cafodd teimladau o allgáu eu gwaethygu lle roedd plant a phobl ifanc hefyd yn teimlo bod cymdeithas yn rhyddhau'n ehangach, heb feddwl am y rhai oedd yn dal yn agored i niwed. Disgrifiodd rhai deimlo eu bod wedi'u "hanghofio" yn ogystal â theimlo'n bryderus ynghylch y risg barhaus. Yn y cyd-destun hwn, mynegodd rhai ddicter at eraill yn y gymdeithas hefyd, er enghraifft "gwaddwyr Covid", "gwrth-frechwyr" a'r rhai sy'n torri rheolau'r cyfyngiadau symud, yn ogystal â dicter at y llywodraeth.
| “Unwaith roedd pawb arall allan o’r cyfnod clo [cyntaf] neu wedi ymlacio ychydig… doedden ni dal ddim yn gallu gwneud pethau tra roedd pawb arall yn gallu ac fe gawson ni ein hanghofio.” (15 oed)
“[Roeddwn i'n teimlo'n flin] cael gwybod ein bod ni'n cael gwneud un peth ac yna ddim yn gallu ei wneud ac yna ninnau'n cadw at y rheolau ond nad oedd y bobl yn uwch i fyny yn ei wneud, os ydych chi'n gwybod beth dw i'n ei olygu, fel pe baem ni i gyd yn ynysu ac yn cadw pellter ac ati ond nad oedden nhw.” (19 oed) “Roeddwn i’n siomedig iawn pan gafodd y cyfyngiadau symud [cyntaf] eu codi oherwydd dydw i ddim yn meddwl y dylai fod wedi bod… ac fel petai’r niferoedd wedi mynd yn ddrwg iawn eto ac roeddwn i’n mynd yn fwyfwy pryderus ac ofnus a phopeth, doedd e ddim yn bleserus. Roeddwn i’n ddig, roeddwn i’n ddig iawn… oherwydd roedd yna bobl fel nad oedden nhw’n ei gymryd o ddifrif, fel pe baen nhw’n wrth-frechwyr, roedden nhw fel pobl nad oedden nhw hyd yn oed yn credu ei fod yn beth go iawn pan fo’r dystiolaeth yno.” (19 oed) “Yna dechreuodd [y llywodraeth] agor ysgolion, gan bwyso ar bawb i fynd yn ôl i ysgolion… ac i bawb oedd â system imiwnedd wan neu bawb na allent fynd i’r ysgol oherwydd eu bod yn agored i niwed yn glinigol i Covid, fe wnaethon nhw anwybyddu’r sefyllfa i bob pwrpas. Doedden nhw ddim yn poeni. Roedden nhw’n cymryd arnyn nhw nad oedden ni’n bodoli… Doedd dim angen cael gwared ar ganllawiau na rheoliadau i amddiffyn y rhai oedd yn agored i niwed yn ddifrifol. Ond fe wnaethon nhw hynny beth bynnag oherwydd eu bod nhw eisiau… Doedd dim angen o gwbl i gyhoeddi Diwrnod Buddugoliaeth a chael gwared – cael gwared yn swyddogol ar draws y wlad gyfan ar bob amddiffyniad meddygol a rheoliad ar gyfer canllawiau ynysu oherwydd Covid o gwbl… Doedd yr holl ddioddefaint hwn, yr holl ddifrod maen nhw wedi’i wneud, ddim yn angenrheidiol.” (19 oed) |
Teimlwyd bod cymryd rhagofalon pan nad oedd eraill yn ymwybodol o hynny yn arbennig o anodd ar ôl dychwelyd i'r ysgol. Roedd rhai plant a phobl ifanc yn teimlo'n ymwybodol o wisgo mwgwd, defnyddio diheintydd dwylo, neu gadw pellter cymdeithasol pan nad oedd eraill yn ymwybodol o hynny, ac roeddent yn ei chael hi'n ofidus gorfod cyfiawnhau hyn i eraill. Cofiodd un plentyn wasanaeth ysgol i godi ymwybyddiaeth ynghylch gwisgo masgiau ac atal bwlio. Fodd bynnag, disgrifiodd plentyn arall ei phrofiad o gael ei bwlio, gan gynnwys digwyddiad gofidus o gael ei hymosod yn gorfforol gan ddisgyblion eraill am wisgo mwgwd, a theimlai nad oedd ei hysgol wedi delio â hyn na'i chefnogi fel y dylent fod wedi gwneud. Disgrifiodd yr un person ifanc hefyd ofyn am well awyru yn yr ysgol ond heb gael caniatâd i agor ffenestr yn ei hystafell ddosbarth a theimlo nad oedd yr ysgol yn cymryd y cais hwn o ddifrif.
| “Roeddwn i’n gwisgo mwgwd ac nid oedd rhai pobl… Roeddwn i’n teimlo’n chwithig oherwydd roeddwn i’n teimlo fel pe bai pawb wedi mynd heibio iddo erbyn hynny.” (19 oed)
“Oherwydd mai fi oedd yr unig un oedd yno mewn gwirionedd [yn gwisgo mwgwd yn yr ysgol], doedd pobl ddim yn garedig iawn amdano.” (15 oed) |
Disgrifiodd plant a phobl ifanc hefyd eu bod wedi cael eu heffeithio gan deimladau o bryder ynghylch y risg o haint wrth ddychwelyd i'r ysgol. Gallai'r rhain gael eu sbarduno gan fod o gwmpas cymaint o bobl eraill, cyffwrdd â phethau yr oedd pobl eraill wedi'u cyffwrdd, defnyddio'r toiledau yn yr ysgol, a defnyddio trafnidiaeth i gyrraedd yr ysgol. Roedd rhai plant a phobl ifanc hefyd yn teimlo mewn perygl oherwydd myfyrwyr eraill yn dod i'r ysgol yn sâl, ac nad oedd eu hanghenion yn cael eu hystyried.
| “Dw i’n meddwl ei fod braidd yn… Dw i eisiau mynd yn ôl [i’r ysgol] ond sut dw i’n gwybod a yw rhywun ddim yn mynd i’m lladd i?” (14 oed)
“Doeddwn i ddim yn defnyddio’r toiledau yn yr ysgol mewn gwirionedd. Roeddwn i’n arfer aros tan amser cinio, rhyw fath, ac yna mynd adref a defnyddio’r toiled oherwydd roeddwn i’n ofni y byddwn i’n dal Covid.” (19 oed) “Byddai pobl… hyd yn oed yn mynd i’r ysgol gyda Covid, ac roedd disgwyl i mi eistedd o gwmpas wrth eu hymyl, a’i dderbyn… Dw i’n meddwl bod yna lawer o adegau lle nad es i i’r ysgol oherwydd bod cymaint o bobl yn mynd i’r ysgol gyda Covid.” (15 oed) |
Bu’n rhaid i rai plant a phobl ifanc ohirio eu dychweliad i’r ysgol oherwydd teimlwyd bod y risgiau o ddal Covid-19 yn rhy uchel, ac aeth eraill yn ôl ond mynychodd yn ysbeidiol. Mewn rhai achosion, gofynasant i’w hysgol ddod o hyd i ffordd iddynt fynychu ar-lein, ond ni lwyddasant a bu’n rhaid iddynt droi at ddysgu gartref ar eu pen eu hunain, neu mewn un achos dod o hyd i ysgol gwbl ar-lein. Disgrifiodd y plant a’r bobl ifanc hyn pa mor eithriedig a heb gefnogaeth yr oeddent yn teimlo gan eu hysgol a’u hawdurdod lleol a pha mor anodd oedd hi i fod mewn anghydfod ynghylch eu presenoldeb.
| “Gwnaeth Mam fy nghadw i ffwrdd oherwydd cyflwr fy nhad… [Pan es i yn ôl] roeddwn i’n teimlo fel petawn i’n newydd i’r ysgol eto… Fel petawn i wedi bod i ffwrdd o’r ysgol am gyhyd a hefyd nid ysgol oedd fy mhrif flaenoriaeth bryd hynny oherwydd cyflwr fy nhad… Roeddwn i’n ofalus iawn, iawn… Doeddwn i ddim eisiau bod o gwmpas pobl nes bod fy nhad 100 y cant yn well.” (18 oed)
“Roedd [yr ysgol] fel o, ie, dylech chi fynd i ddysgu gartref fel a pheidio â mynychu ein hysgol ni mwyach oherwydd nad ydych chi ynddi… Dylai fod cyfyngiadau llymach wedi bod ar yr hyn y gallai'r ysgol fod wedi'i ddweud wrthych chi oherwydd dywedodd yr ysgol bethau ofnadwy fel fy annog i adael, fel na ddylai hynny fod wedi bod yn beth ac fel eu bod nhw'n ceisio cymryd camau cyfreithiol, dw i'n meddwl na ddylai hynny fod yn beth chwaith.” (19 oed) “Fe wnaethon nhw wneud i mi ddadgofrestru oherwydd bod gen i gymaint o absenoldebau… Roedd rhaid i mi fynd i addysg gartref oherwydd na allem fy nghofrestru ar gyfer ysgol arall tra roeddwn i'n gwarchod fy hun… Es i ddim yn ôl i'r ysgol ar ôl hynny nes i mi ddechrau yn yr ysgol uwchradd.” (13 oed) “Ni newidiodd y cyfnod clo lawer ond pan newidiodd canllawiau’r llywodraeth ychydig fisoedd yn ddiweddarach… nid oedd addysg ar-lein yn cael ei ganiatáu mewn gwirionedd ac roedd yn rhaid i bobl fynd yn ôl i ysgolion, dyna pryd y newidiodd pethau. Yn flaenorol, roedd fy ysgol uwchradd yn fodlon darparu ar gyfer dysgu ar-lein a phan ofynnon ni iddyn nhw amdano pan newidiodd canllawiau’r llywodraeth roedden nhw’n wreiddiol fel, ie, gallwch chi barhau ag addysg ar-lein, oherwydd bod gennych chi gyflwr y galon… Ond yna ychydig wythnosau’n ddiweddarach fe wnaethon nhw newid eu meddwl a phenderfynu, na, mae’n rhaid i chi fynd yn ôl i’r ysgol. Does dim ots os oes gennych chi gyflwr y galon. Does dim ots os oes gennych chi wendidau clinigol. Does dim ots os yw’ch teulu cyfan mewn perygl o ddal Covid a gallai achosi niwed difrifol i chi a’ch teulu; mae’n rhaid i chi fynd i’r ysgol… Fe wnaethon nhw fygwth [rhoi dirwy i ni]. Os nad oeddem ni’n fodlon mynd i’r ysgol roedd ymhell dros 120 pwys y pen yn y teulu y dydd. Felly fe wnaethon ni – felly dyna oedd y pwynt lle, wel, cefais fy nhynnu’n ôl o’r system addysg genedlaethol ac yna roedd yn rhaid i ni edrych ar opsiynau eraill. Ac roedd hynny’n… hunllef a hanner yn ceisio darganfod popeth.” (19 oed) |
Disgrifiodd un person ifanc sut y parhaodd teimladau o gael ei eithrio pan lwyddodd i sicrhau lle mewn ysgol ar-lein.
| “Dydych chi ddim wedi'ch amgylchynu gan gyfoedion na phobl rydych chi'n eu hadnabod neu chi - neu gallwch chi ddatblygu cyfeillgarwch a, wyddoch chi, pethau gyda… Dydych chi ddim yn gallu dod i'w hadnabod nhw'n union. Mae'n brofiad ynysig ac mae'n eithaf blinedig mewn ffordd… Mae'n ynysig iawn. Yn ynysig iawn.” (19 oed) |
Effeithiau parhaus
Tynnodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd sylw at effeithiau parhaus arnynt, gan effeithio ar iechyd, lles ac addysg. Disgrifiodd y rhai nad oeddent wedi gallu dychwelyd i'r ysgol uwchradd ar ôl y cyfyngiadau symud effeithiau parhaus cael eu haddysg wedi'i tharfu, gan gynnwys cymryd blwyddyn ychwanegol i gwblhau addysg uwchradd, cael eu siomi yn y graddau a gyflawnwyd ganddynt, a theimlo'n fwy cyfyngedig yn eu hopsiynau ar gyfer addysg bellach.
| “Doeddwn i ddim yn gallu cael y graddau roeddwn i eisiau… Nawr rydw i yn y coleg yn hwyrach, llawer hwyrach nag yr hoffwn i fod oherwydd gallwn i fod yn mynd i'r brifysgol… ond na, rydw i wedi fy nghael yn y coleg… yn gwneud cwrs nad yw'n beth roeddwn i wir eisiau ei wneud… Rydw i'n chwerw iawn amdano.” (19 oed) |
Disgrifiodd un person ifanc ei rwystredigaeth ynghylch faint yr oedd yn teimlo bod ei addysg wedi’i pheryglu gan beidio â gallu aros mewn addysg brif ffrwd a gorfod dod o hyd i ysgol ar-lein, a’i amheuon ynghylch gallu mynd i’r brifysgol yn y dyfodol.
| “Dylai fod opsiynau wedi bod i barhau â’r math yna o system ddysgu ar-lein hybrid o fewn ysgolion rheolaidd. Ond cyngor y llywodraeth ar gyfer addysg ar ôl y cyfnod clo cyntaf oedd, dewch ymlaen, pawb yn ôl i’r ysgolion, dim mwy o ddysgu ar-lein, dim o’r busnes dysgu ar-lein hwn, mae angen i chi gyd fynd i’r ysgolion… polisi un maint i bawb ac i lawer o bobl, yn enwedig llawer o bobl rwy’n eu hadnabod, yn enwedig y rhai sydd â chyflyrau gwahanol, sydd â phethau iechyd gwahanol… wyddoch chi, dydy hynny ddim yn gweithio. Dydy o ddim yn gweithio o gwbl…. Roeddwn i’n meddwl ar un adeg cyn y pandemig fy mod i’n gwybod beth roeddwn i eisiau ceisio’i wneud. Yna mae popeth wedi newid i ryw raddau… Dydy o ddim fel y gallaf fynd i’r brifysgol oherwydd os na allaf hyd yn oed fynd allan a mynd i ysbyty, pa obaith sydd gen i mewn prifysgol gyda miloedd o bobl eraill yn cymysgu mewn un campws cyfan yn rhannu ystafell gysgu gyda rhywun a phethau fel ‘na?” (19 oed) |
Mewn rhai achosion, roedd y rhai a gyfwelwyd oedd yn agored i niwed yn glinigol yn dal i gymryd rhagofalon iechyd ac yn profi cyfyngiadau oherwydd eu bod yn agored i niwed eu hunain neu oherwydd bod ganddynt aelod teulu agored i niwed. Disgrifiasant yr her barhaus o ddelio â'r risg o ddal Covid-19, yn enwedig wrth wynebu diffyg dealltwriaeth gan eraill.
| “Pan fydd pobl yn siarad am y pandemig fel pe bai yn yr amser gorffennol, mae'n rhaid i mi eu hatgoffa, wel, iddyn nhw efallai ei fod yn yr amser gorffennol, i ni mae'n mynd rhagddo ar hyn o bryd. Nid yw wedi dod i ben. Wyddoch chi? Nid yw'r peryglon wedi dod i ben. Nid yw'r risgiau wedi dod i ben. Nid ydynt wedi peidio â bodoli. Maent yn dal yno.” (19 oed)
“Rydyn ni wedi cael dieithriaid yn dod atom ni ac yn y stryd, pan rydyn ni wedi tynnu ein masgiau i ffwrdd ar ôl bod mewn siop… yn dweud 'Mae Covid wedi mynd nawr, dydy e ddim yn real, roedd yn ffug'.” (15 oed) “Rydw i wedi gorfod esbonio fy hun gymaint o weithiau mae'n rhwystredig ac yn flinedig oherwydd ni waeth faint o weithiau rydw i'n ei egluro a faint o ffyrdd newydd rydw i'n dod o hyd i ffordd i'w esbonio, dydy pobl ddim yn deall.” (19 oed) “Nawr mae plant yn mynd i’r ysgol gyda Covid, yn llawn annwyd ac ati, felly does gennym ni ddim hyd yn oed yr amddiffyniad cymunedol bron yna oherwydd eu bod nhw’n canolbwyntio’n llwyr ar bresenoldeb plant yn yr ysgol… sy’n ei gwneud hi’n llawer anoddach i ni fel teulu ei reoli oherwydd ie, dydy pobl ddim yn gweld y problemau y gallai eu hachosi i deuluoedd eraill.” (Rhiant plentyn 13 oed) “Yn effeithiol, rwy'n credu ei fod wedi gwaethygu… mae gennych chi bobl yn cystadlu yn y Gemau Olympaidd gyda [Covid], yn brolio amdano. Felly mewn ffordd mae'n llawer gwaeth… Rwy'n credu bod y risgiau'n uwch nawr… does neb yn aros adref pan maen nhw'n sâl mwyach.” (Rhiant plentyn 15 oed) |
Sylwadau terfynol
Mae'r canfyddiadau hyn yn tynnu sylw at sut yr effeithiwyd ar blant a phobl ifanc mewn teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol, neu a oedd yn agored i niwed yn glinigol eu hunain, gan heriau ymarferol ac emosiynol yn ystod y pandemig. Roedd yr angen i fod yn ddiwyd wrth gymryd rhagofalon, a'r pryder parhaus ynghylch beth allai ddigwydd pe bai rhywun gartref yn dal Covid-19, yn golygu y gallai'r plant a'r bobl ifanc hyn gael eu heffeithio gan bwysau cyfrifoldeb ac ofn cynyddol.
Roedd plant a phobl ifanc yn yr amgylchiadau hyn hefyd wedi cael eu heffeithio gan brofiadau o gael eu gwahardd ar ôl i'r cyfyngiadau gael eu llacio. Mae canfyddiadau'n tynnu sylw at achosion lle disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd ddiffyg dealltwriaeth gan ffrindiau, diffyg cefnogaeth gan eu hysgolion, ac mewn rhai achosion teimlad o gael eu "hanghofio" gan eraill yn y gymdeithas. Mae'r cyfrifon hyn hefyd yn tanlinellu bod y pandemig yn parhau i gael effeithiau sy'n newid bywydau rhai. Tynnodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd sylw at effeithiau parhaus iddynt, gan effeithio ar iechyd, lles ac addysg. Disgrifiodd y rhai nad oeddent wedi gallu dychwelyd i'r ysgol uwchradd ar ôl y cyfyngiadau symud effeithiau parhaus cael eu haddysg wedi'i tharfu, gan gynnwys cymryd blwyddyn ychwanegol i gwblhau addysg uwchradd, cael eu siomi yn y graddau a gyflawnwyd ganddynt, a theimlo'n fwy cyfyngedig yn eu hopsiynau ar gyfer addysg bellach.
- 37 Mae rhagor o wybodaeth am sut y diffiniwyd hyn yn ystod y pandemig ar gael yma. llyfr gwyrdd
- 38 https://www.gov.uk/government/news/over-1-million-food-boxes-delivered-to-those-most-at-risk-from-coronavirus
3.8 Datblygiad a hunaniaeth
Trosolwg
Mae'r adran hon yn archwilio sut roedd plant a phobl ifanc yn teimlo bod eu hunanddatblygiad a'u hunaniaeth wedi'u heffeithio yn ystod y pandemig, o ran heriau a chyfleoedd. Rydym yn rhannu eu myfyrdodau ar ble teimlwyd bod y pandemig wedi atal eu cynnydd a'u hannibyniaeth, ond rydym hefyd yn tynnu sylw at ble roedd y pandemig yn darparu cyfleoedd ar gyfer hunanddatblygiad a darganfod a pha mor werthfawr y gallai hyn fod. Rydym hefyd yn cynnwys myfyrdodau gan yr hynaf yn y sampl, sydd bellach yn oedolion, ar sut mae'r pandemig wedi rhoi persbectif gwahanol iddynt ar fywyd.
Crynodeb o'r Bennod |
|
| Heriau i gynnydd ac annibyniaeth
Cyfleoedd ar gyfer hunanddatblygiad a darganfod Sylwadau terfynol |
|
Heriau i gynnydd ac annibyniaeth
Isod rydym yn archwilio teimladau plant a phobl ifanc ynglŷn â gweld eu hannibyniaeth yn lleihau yn ystod y pandemig, effaith colli cerrig milltir a defodau newid bywyd a'u profiadau o beidio â chael cyfleoedd i ddatblygu sgiliau ac i weithio.
Annibyniaeth wedi lleihau
Siaradodd plant a phobl ifanc, yn enwedig y rhai oedd yn oedran ysgol uwchradd neu'n hŷn yn ystod y pandemig, am y ffaith nad oeddent yn gallu archwilio'r ymdeimlad o annibyniaeth a rhyddid yr oeddent yn teimlo bod gan eraill fel arfer yn eu hoedran. Roedd hyn yn tueddu i fod yn gysylltiedig â theimlo'n "gaeth gartref" oherwydd eu bod yn mynd i mewn i gyfnod o'u bywydau lle roeddent yn dechrau treulio mwy o amser y tu allan i'r cartref yn annibynnol. Lle'r oedd plant a phobl ifanc wedi bwriadu bod yn gweithio, yn dysgu gyrru, neu'n teithio, teimlwyd peidio â chael y cyfleoedd hyn yn arbennig o gryf fel colli annibyniaeth.
| “Pan oeddwn i’n 18/19/20, fel blynyddoedd sydd fel eich blynyddoedd gorau ac roedd bron fel petawn i’n teimlo fel petawn i’n byw bywyd hen berson wedi ymddeol. Wel, doeddwn i ddim eisiau bod yn gwneud hynny.” (22 oed)
“Roeddwn i’n colli’r holl gerrig milltir hyn. Roeddwn i’n colli pasio fy mhrawf gyrru… Rwy’n berson annibynnol iawn ac felly roedd peidio â gallu cael y lefel nesaf honno o ryddid pan ddylwn i ei gael yn eithaf rhwystredig.” (20 oed) “Rwy’n teimlo fel fy mod i wedi colli allan ar fod ychydig yn fwy di-bryder ond yn dal i gael annibyniaeth… fel cael caniatâd i fynd i wneud pethau gyda fy ffrindiau… Rwy’n teimlo fel fy mod i wedi colli allan ar y cam hwnnw o fy mywyd.” (21 oed) “Wnes i erioed wir gael… Roeddwn i’n bwriadu, fel, gweithio ychydig a theithio ychydig cyn mynd i’r brifysgol ond wnes i erioed gael gwneud y naill na’r llall o’r rheini, mewn gwirionedd.” (22 oed) |
Weithiau roedd rhwystredigaeth ynghylch y golled hon o annibyniaeth yn cael ei chyfeirio at y llywodraeth lle roedd plant a phobl ifanc yn teimlo'n flin ynghylch cyfyngiadau'r cyfnod clo a chael eu hamddifadu o'u rhyddid. Roedd rhai hefyd yn teimlo'n flin pan glywsant am y cyfyngiadau'n cael eu torri gan bobl eraill, gan gynnwys y rhai yn y llywodraeth.
| “Byddwch chi’n flin ac yn rhwystredig pan ddywedir wrthych chi fod yn rhaid i chi aros yn eich tŷ ac na allwch chi fynd i weld eich ffrindiau… rhan sylfaenol o dyfu i fyny yw rhyngweithio cymdeithasol.” (21 oed)
“[Roeddwn i'n teimlo] yn flin. Rwy'n deall pam y cawsom ein rhoi dan glo oherwydd bod [Covid] yn lladd llawer o bobl. Pam roedd yn rhaid i ni fod wedi ein cloi yn y tŷ yn gyson? Collodd llawer o bobl eu bywydau iddo ond mae'n debyg bod llawer o bobl wedi colli pobl i hunanladdiad hefyd yn ystod hynny. Ar y newyddion [roedd] merch ifanc pan ddechreuodd y pandemig a gymerodd ei bywyd ei hun oherwydd nad oedd hi eisiau mynd drwyddo. Aeth hynny i'n trafferthion mawr.” (21 oed) “Roeddwn i’n siomedig gyda phobl yn gyffredinol am beidio â glynu wrth [y rheolau], wyddoch chi, dw i’n cofio clywed pethau am bobl yn partio ac yn teimlo’n ffieiddus.” (20 oed) |
Roedd rhai hefyd yn myfyrio bod diffyg rhyngweithiadau cymdeithasol 'normal' wedi effeithio ar eu datblygiad, yn enwedig y rhai ar fin dod yn oedolion.
| “Dw i’n meddwl mai’r effaith y mae’r pandemig wedi’i chael arna i a phobl eraill o fy oedran i yw diffyg twf mewn… datblygiad personol.” (15 oed)
“Daeth fy natblygiad personol a’m hunaniaeth i stop braidd.” (18 oed) “Roeddwn i’n arfer bod yn allblyg ac yn llawn hwyl ac yna ar ôl y pandemig… doeddwn i ddim wedi arfer gweld pobl mwyach, na dod yn agos at bobl a phethau fel ‘na. Felly dw i’n meddwl ei fod wedi effeithio’n fawr ar… fy mhersonoliaeth… Dw i’n teimlo fy mod i wedi colli’r rhan fwyaf o ddechrau fy oedolaeth.” (22 oed) |
Cerrig milltir a defodau pontio ar goll
Thema allweddol i blant a phobl ifanc a oedd i nodi cerrig milltir penodol oedd annhegwch cael y rhain wedi'u peryglu gan y pandemig. Disgrifiodd rhai golli allan ar ddefodau penodol a "blynyddoedd hollbwysig" na fyddai byth yn dod eto, neu ar dripiau ysgol neu ddigwyddiadau y byddai eu grŵp blwyddyn fel arfer wedi'u profi. Teimlwyd yr ymdeimlad hwn o anghyfiawnder yn arbennig o gryf gan y rhai a oedd yn gwneud newidiadau addysgol yn ystod y pandemig, fel gadael yr ysgol gynradd a'r ysgol uwchradd.
| “Dw i jyst yn meddwl na chefais i erioed brofiad o’r newid o flwyddyn ysgol saith i flwyddyn gyntaf ac na fydda i byth yn cael hynny’n ôl, na fydda i byth yn gallu cael gwasanaeth plant sy’n gadael yr ysgol a chael fy ngyrru allan o’r ysgol fel roedd pob blwyddyn arall wedi’i wneud.” (15 oed)
“Rwy’n teimlo fy mod i wedi colli cymaint o gyfleoedd, cymaint o hwyl, cymaint o weithgareddau y gallwn fod wedi’u gwneud ym Mlwyddyn Chwech ac rwy’n credu fy mod i wedi colli fy mlynyddoedd hollbwysig, sydd fel Blwyddyn Saith, dechrau’r ysgol uwchradd.” (15 oed) “Yn amlwg, collais fy arholiadau TGAU, ond collais barti’r rhai sy’n gadael yr ysgol uwchradd, prom yr ysgol uwchradd… Roeddwn i’n dipyn o ddig oherwydd pam mae’n digwydd i’n grŵp blwyddyn ni ac nid yw’n digwydd i unrhyw un arall, oherwydd cafodd fy holl frodyr a chwiorydd ei wneud, cafodd fy mrawd iau, cafodd fy mrawd hŷn ei wneud a nhw, beth ydych chi’n ei alw? Ac fe wnaethon nhw ei fwynhau a phopeth, ond yna alla i ddim, dydw i ddim yn gallu ei wneud a hefyd parti’r rhai sy’n gadael a phopeth, wnes i ddim cael ei wneud, fe wnaeth i mi deimlo’n ddig, ie, fe wnaeth i mi deimlo’n ddig.” (19 oed) “Dw i’n meddwl, i bobl ifanc, dydw i ddim yn meddwl bod llawer o oedolion yn deall pa mor anodd oedd hi i ni oherwydd fe wnaethon ni roi’r gorau i bethau fel y prom ac arholiadau a phethau fel ‘na, ac er bod y rheini’n bethau gwirion 16 oed, maen nhw’n bethau sy’n wirioneddol bwysig a’r atgofion hynny rydyn ni wedi’u colli allan arnyn nhw. Wyddoch chi? Dydw i byth yn mynd i gael crys wedi’i lofnodi gan bawb es i i’r ysgol gyda nhw… Dw i’n meddwl bod angen i fwy o bobl, gan gynnwys y llywodraeth, werthfawrogi’r aberth a wnaeth pobl o 14 i 20 oed. Oherwydd yna nid yn unig meddwl am 16; pan fyddwch chi’n meddwl am bobl 18 oed na chawsant eu pen-blwydd yn 18 oed. Wyddoch chi? Pethau fel ‘na. Ni chawsant ddysgu sut i yrru car yn 17 oed ac mae’r rheini’n gerrig milltir enfawr i bobl yn yr oedran hwnnw. A hyd yn oed er bod pobl 40 oed yn ôl pob tebyg yn meddwl, o, mae hynny mor hurt sut fydden nhw’n teimlo pe bydden nhw’n colli allan ar y pethau hynny? Wyddoch chi beth Dw i'n meddwl?… Dw i'n meddwl bod angen iddyn nhw werthfawrogi pa mor anodd oedd hi i ni.” (20 oed) |
Teimlai pobl ifanc a drodd yn 18 oed yn ystod y cyfnod clo, neu a oedd â ffrindiau a wnaeth, hefyd fod y pandemig wedi'u hamddifadu'n annheg o gyfnod pwysig yn eu bywyd.
| “Collais i lawer iawn. Fel, penblwyddi pobl a phethau felly. Dim ond Facebook cyflym oedd o, hei, penblwydd hapus, frawd. Gobeithio bod gennych chi un da. Lle o'r blaen… byddem ni wedi bod yn cael, fel, atgof y byddwn i'n ei gofio hyd heddiw. Ac mae'n teimlo fel fy mod i wedi cael fy nhwyllo allan o fywyd am ychydig flynyddoedd.” (22 oed)
“Mynd o fod yn 18 oed a bod yn y pandemig i ddod allan ohono yn 20 oed, mae hynny’n flynyddoedd hollbwysig pan fyddwch chi wedi colli’r holl ddatblygiad. Felly, yna rwy’n teimlo fy mod i wedi colli cyfleoedd a digwyddiadau gwahanol a fyddai wedi digwydd… wyddoch chi fel pan fyddwch chi’n troi’n 18 oed, rydych chi fel arfer yn mynd allan cryn dipyn. Rydych chi’n cwrdd â’ch ffrind, rydych chi’n mynd i’r dafarn… Rydych chi’n gwneud hynny i gyd. Mae eich holl ffrindiau’n troi’n 18 oed ar yr un pryd, felly mae’n hwyl. Fel pan droais i’n 18 oed ym mis Tachwedd, roedd penblwyddi llawer o fy ffrindiau fel yr amser ym mis Mai. Felly, yna fyddwn i ddim yn mynd i’r dafarn a’r clybiau nos ar fy mhen fy hun. Felly, roeddwn i’n aros amdanyn nhw ac yna roedd hynny yn ystod y cyfnod clo. Felly, yna roedd fel nad oedd gennych chi’r amser hwnnw i wneud unrhyw beth.” (22 oed) “Roeddwn i’n colli’r holl gerrig milltir hyn… o ran gallu cymdeithasu a mynd allan a, wyddoch chi, mynd i glybiau gyda’ch ffrindiau a phethau fel ‘na, a hyd yn oed mynd i’r dafarn neu, dyna i gyd rhywbeth a gymerwyd oddi wrthyf oherwydd y pandemig ac ni chefais y cyfle i wneud hynny yn 18 oed a, wyddoch chi, mynd i’r siop a phrynu, wn i ddim, rhyw fath o alcohol ar eich pen-blwydd a gweld a gewch chi brawf adnabod ai peidio.” (20 oed) |
Cododd rhai o’r rhai a gyfwelwyd a oedd yn y brifysgol neu’n adnabod myfyrwyr eraill hefyd yr anghyfiawnder o dalu am addysg prifysgol a gafodd ei tharfu gan y pandemig, gan effeithio nid yn unig ar eu dysgu ond hefyd eu hamddifadu o’r “profiad prifysgol”.
| “[Y pandemig] yn bendant, fe wnaeth y rhan fwyaf o fy ngradd [mewn rheoli digwyddiadau] ddinistrio… [Roedd yr effaith] yn ofnadwy. Oherwydd pan ddaw i'r drydedd flwyddyn… fy nhraethawd hir oedd yr unig ddigwyddiad y byddwn i erioed wedi'i roi ymlaen. Ac fe ddywedon nhw fod yn ddrwg gen i, ond os na fyddwch chi'n pasio'r aseiniad hwn fel traethawd hir, byddwch chi'n methu'r cwrs cyfan… Ac roeddwn i fel, wel, dydw i erioed wedi rhoi digwyddiad ymlaen o'r blaen a dywedon nhw nad oes gennym ni [ddewis], mae'n ddrwg gen i, ond dyna sut mae hi… Nawr mae'n rhaid i mi chwerthin amdano i'm cael drwyddo. Ond roedd yn fath o… fe wnaeth i mi deimlo'n ddig. A hefyd roedd yn dorcalonnus ein bod ni wedi rhoi'r holl amser hwn i mewn i radd. Rydych chi'n mynd am brofiad y brifysgol. Rydw i wedi colli hynny allan a'r unig ddigwyddiad y gallaf ei wneud, mae'n rhaid i mi ei basio. Dim pwysau.” (22 oed)
“Rwy’n teimlo fy mod i wedi cael fy siomi ychydig hefyd, felly yna wnes i ddim cael y profiad yn y ddwy flynedd gyntaf [yn y brifysgol] y dylwn fod wedi’i gael. Ac yna wnes i erioed deimlo bod unrhyw beth wedi dod o hynny. Felly, roeddwn i’n teimlo fy mod i wedi talu llawer o arian i fynd i’r brifysgol, ond wnes i ddim derbyn yr hyn yr oeddwn i’n talu amdano mewn gwirionedd, o’i gymharu â phobl eraill o’m blaen.” (22 oed) “Roedd adegau pan oedd yr heddlu’n eithaf aml yn y neuaddau, fel sicrhau bod popeth dan reolaeth ac nad oedd pethau fel partïon yn digwydd.” (22 oed) “Pobl ifanc, dw i’n meddwl bod [y pandemig] wedi effeithio arnyn nhw’n gymdeithasol yn bennaf, yn bendant, ac yn bendant addysg hefyd. Myfyrwyr prifysgol yn talu’r holl arian yna… yn enwedig talu am lety hefyd lle na allech chi hyd yn oed fyw ynddo, neu lle roeddech chi’n eistedd yno ar eich gliniadur. Nid dyna’r ffordd o wneud cwrs prifysgol a chael gradd.” (20 oed) |
Colli cyfleoedd i ddatblygu sgiliau
Roedd plant a phobl ifanc a oedd wedi mwynhau gweithgareddau wedi'u trefnu cyn y pandemig yn aml yn cael trafferth gyda'u canslo. Roedd y rhain yn weithgareddau a oedd wedi bod yn rhan bwysig o'u trefn arferol o'r blaen, gan roi cyfleoedd iddynt gymdeithasu â phobl y tu allan i'r ysgol, a rhoi hyder iddynt. Roedd cyfyngiadau symud hefyd yn cael eu hystyried yn rhwystr i ddysgu sgiliau newydd, o nofio i yrru.
| “Roeddwn i’n colli chwarae pêl-droed fel gyda fy nhîm, er y gallwn i fynd i’w wneud yn yr ardd a beth bynnag, doedd e ddim yr un peth â mynd i’r hyfforddiant bob nos, fel chwarae gemau ar benwythnosau, doedd e ddim cystal.” (15 oed)
“Rwy’n teimlo, pe na bai’r pandemig wedi dod, y byddwn i wedi parhau â’r syrcas oherwydd ei fod yn hwyl iawn, ond yna wnes i ddim mynd yn ôl ato o gwbl.” (12 oed) |
Roedd rhai plant a phobl ifanc a oedd yn yr ysgol uwchradd neu mewn addysg uwch bryd hynny, ac a oedd wedi buddsoddi'n fawr mewn gweithgaredd, hefyd yn profi teimladau o golli hunaniaeth ar ôl iddynt gael eu hamddifadu o hyn. Roedd enghreifftiau o hyn yn cynnwys chwaraewr pêl-fasged prifysgol yn teimlo ar goll pan nad oedd yn gallu chwarae camp "wrth wraidd" ei bywyd, a pherson ifanc a oedd wedi dawnsio ers blynyddoedd yn teimlo na allai fynegi ei hun mwyach. Yn enwedig lle adroddodd pobl ifanc eu bod wedi bod yn berfformwyr uchel mewn camp o'r blaen, roeddent yn teimlo effaith y tarfu yn fawr ac yn cael eu gadael gyda theimladau o rwystredigaeth a 'beth os' pan nad oeddent yn ailddechrau eu camp ar y lefel flaenorol.
| “Roeddwn i'n arfer dawnsio. Roeddwn i'n ddawnsiwr lled-broffesiynol… Oherwydd fy mod i wedi rhoi'r gorau i ddawnsio yn ystod Covid, wnes i ddim parhau ag ef wedyn… Roeddwn i wir eisiau ei wneud yn [swydd] yn y dyfodol, ond oherwydd Covid fe aeth pethau i ben mewn gwirionedd. Roeddwn i'n eithaf cynhyrfus, a dweud y gwir… Roeddwn i'n teimlo'n eithaf digalon ac yn siomedig. Cadwodd fy athro dawns mewn cysylltiad â mi ac roedd yn dal i ofyn i mi ddod yn ôl. Ond rwy'n teimlo, oherwydd nad oeddwn i wedi'i wneud ers cyhyd… rwy'n berson eithaf pryderus beth bynnag, felly roedd ceisio mynd yn ôl iddo yn teimlo'n fwy o straen nag oedd peidio â'i wneud.” (22 oed)
“Wnes i byth fynd yn ôl i [ddawnsio ar ôl y pandemig]… Roedd rhaid i hynny i gyd stopio’n llwyr… [Dawnsio] oedd y prif beth pan oeddwn i’n iau, daeth hynny â’r hyder allan ohonof i, oherwydd rwy’n teimlo mai dyna sy’n digwydd, fel eich bod chi’n mynd i ddawnsio ac yn dysgu mynegi eich hun. A hyd yn oed, fel ochr y celfyddydau perfformio ohono, rydych chi’n dysgu mynegi eich hun, ond heb allu gwneud hynny, rwy’n cofio teimlo fel, fel nad oes gen i unrhyw ffynhonnell o hunanhyder nawr oherwydd fel nad ydw i’n gallu gwneud hyn. Roedd yn deimlad blinedig iawn, fel, wel, dyma rywbeth roeddwn i wrth fy modd ag ef ac nid ydw i’n gallu ei wneud mwyach.” (20 oed) |
Mewn rhai achosion, collodd plant a phobl ifanc fomentwm ac ni ddychwelasant at eu gweithgaredd pan ailddechreuodd. Disgrifiodd rhai golli hyder yn eu gallu i ailddechrau gweithgaredd, trwy golli sgiliau neu golli ffitrwydd – roedd hyn yn aml yn effeithio ar weithgareddau corfforol, fel nofio, gymnasteg a dawns.
| “Roeddwn i’n gwneud o leiaf un neu ddau [clybiau chwaraeon] yr wythnos, ar ben clwb pêl-droed… Roeddwn i’n gwneud cryn dipyn… Yna fe aeth pethau i ben… Roedd fy nhîm pêl-droed cyn Covid yn gwneud yn dda iawn ac roedden ni yn y gynghrair… ac yna wedi hynny wnaethon ni ddim gwneud yn dda iawn, a dweud y lleiaf… Mae’n dangos bod rhai ohonom ni wedi gofalu amdanom ni ein hunain dros Covid a rhai ohonom ni ddim, a finnau ddim… Roeddwn i’n siomedig gyda mi fy hun, rhywbeth.” (18 oed)
“Gyda fy rygbi hefyd, dw i’n teimlo y gallwn i fod wedi llwyddo yn y rygbi, ond yn amlwg fe stopiodd popeth… Cefais dreialon flynyddoedd yn ôl a stopiodd hynny i gyd oherwydd y pandemig… Cefais fy nhreial cyntaf cyn i Covid ddigwydd ac yna cefais fy ail dreial pan oedd yn Covid felly fe wnaethon nhw ganslo hwnnw, felly yna fe wnaethon ni ohirio hynny ac yna wnes i ddim chwarae rygbi byth ers hynny… Oherwydd i mi golli hynny, roeddwn i wedi fy nrysu [oherwydd ei fod yn rhan fawr o fy hunaniaeth].” (18 oed) |
Colli cyfleoedd i weithio
Roedd y rhai a gyfwelwyd a oedd yn gallu gweithio yn ystod y pandemig bron bob amser yn tynnu sylw at hyn fel profiad cadarnhaol. Roedd hyn yn gysylltiedig ag ennill ac arbed arian yn ogystal â gallu “mynd allan o’r tŷ” a chael profiadau newydd ar adeg pan nad oedd cymaint o brofiadau eraill ar gael.
| “Yn ffodus, roeddwn i’n gweithio mewn archfarchnad ar y pryd. Felly roeddwn i’n weithiwr allweddol yn dechnegol yn rhan-amser, a oedd yn golygu fy mod i’n cael mynd allan drwy gydol Covid a gweld pobl… Roedd cymaint o bobl o fy oedran i yn gweithio yno oherwydd roedd gennym ni i gyd swydd ran-amser. Ac roedd yn teimlo ychydig fel clwb ar ôl ysgol… Roedd yn brofiad hwyl iawn, iawn, nes i… mi gasáu bod gartref ac wedi’m cloi i fyny. Roeddwn i’n teimlo mor glaustroffobig drwy’r amser.” (21 oed)
“Gweithiais drwy gydol y pandemig. Rwy'n teimlo bod pobl yn gallu gweld fy mod i'n eithaf brwdfrydig i weithio… ac roeddwn i eisiau parhau i wneud arian… Cefais gyfle i arbed llawer o arian a mynd i deithio a gwneud llawer o bethau na fyddwn i wedi'u gwneud oni bai am y pandemig… Cyn y pandemig, allwn i ddim arbed arian. Allwn i ddim hyd yn oed arbed £100… Arbedais tua £8,000 ar ddiwedd y flwyddyn lle roeddwn i'n gallu gweithio cymaint, oherwydd nad oedd unrhyw ymrwymiadau eraill… Cyn y pandemig, fyddwn i byth yn gweithio penwythnosau oherwydd byddwn i eisiau fy mhenwythnosau'n rhydd i fynd allan. Ond yna nid oedd dim byd tebyg i benwythnos yn ystod [y cyfnod clo]… roedd pob diwrnod yr un peth oherwydd nad oedd unrhyw beth cyffrous yn digwydd ar unrhyw ddiwrnodau eraill. Felly gallwn i wneud y gorau o weithio.” (22 oed) “Mae’n debyg [bod fy mhrofiad o’r pandemig wedi dod yn llai negyddol] pan ddechreuais weithio [mewn canolfan brofi Covid] a gweld mwy o bobl oherwydd pan fyddwch chi ar eich pen eich hun rydych chi’n diflasu’n fawr gyda chi’ch hun, ond roedd gweithio a chael gweld pobl yn dod ychydig yn fwy normal na threulio pob dydd yn y tŷ.” (22 oed) “Parheais i i weithio drwy gydol y [pandemig]… bu’n rhaid i gryn dipyn o fy ffrindiau roi’r gorau i’w swyddi rhan-amser, neu ni chawsant un erioed [neu] ni allent gael un… Fe helpodd fi’n bendant… Roeddwn i’n gwerthfawrogi’r arian roeddwn i’n ei ennill. Ac rwy’n credu fy mod i’n gwerthfawrogi gwaith – nid fy mod i’n ei gymryd o ddifrif, ond… Roeddwn i wir, wir yn mwynhau’r agwedd gweithio ac ennill arian. Roeddwn i’n teimlo fel oedolyn. Oherwydd na allwn i wneud unrhyw un o’r pethau eraill a oedd yn eich gwneud chi’n annibynnol… Dysgodd lawer i mi am arian a phwysigrwydd gweithio.” (21 oed) |
Mewn cyferbyniad, roedd y rhai a oedd yn gorfod rhoi'r gorau i'w swydd, neu nad oeddent yn gallu dechrau chwilio am swydd oherwydd y pandemig, yn teimlo eu bod wedi colli cyfleoedd gwerthfawr yn ogystal ag incwm. Roedd rhai plant a phobl ifanc nad oeddent eisoes yn gweithio cyn y pandemig yn teimlo bod hyn wedi effeithio ar eu rhagolygon wedi hynny a'i bod yn anodd iddynt ddod o hyd i waith yn ystod ac ar ôl y pandemig. Arweiniodd hyn at fwy o bryder ac ansicrwydd ynghylch dod o hyd i waith a chael llai o gynilion ar gyfer y dyfodol.
| “Roedd dod o hyd i’m swydd gyntaf yn anodd iawn, mewn gwirionedd… Oherwydd nad oes gennych chi ddim byd ar eich CV, ac rydych chi’n gwybod eich bod chi’n ifanc, allwch chi ddim datblygu eich CV oherwydd eich bod chi wedi bod mewn cyfnod clo am y ddwy flynedd ddiwethaf. Felly, roedd hynny’n anodd ar y dechrau.” (21 oed)
“Dw i’n cofio’r tro cyntaf i mi wneud cais am swydd, gofynnon nhw i mi a oedd hi’n swydd gyntaf, ac roedden nhw fel ond rwyt ti’n rhywbeth yn dy 20au, fel pam mai dyma dy swydd gyntaf ac roeddwn i fel, wel digwyddodd Covid.” (22 oed) “Y swydd go iawn gyntaf a gefais oedd yn fy ail flwyddyn yn y brifysgol… Dw i’n meddwl fy mod i’n llawer mwy awyddus i ddechrau gweithio oherwydd nad oedd gen i lawer o brofiad o’r blaen… Dechreuais wneud gwaith asiantaeth yn yr ail flwyddyn, fel sifftiau lletygarwch, ac roedd yn eithaf, ie, eithaf nerfus. Oherwydd bod rhai pobl wedi bod yn gweithio, wyddoch chi, ers iddyn nhw fod yn yr ysgol.” (22 oed) |
Roedd anhawster dod o hyd i waith yn ystod ac ar ôl y pandemig hefyd yn gysylltiedig â chanfyddiad bod mwy o gystadleuaeth am waith gan fod cymaint o bobl wedi cael eu diswyddo, a theimlwyd bod hyn yn cynyddu pryder ynghylch sicrhau cyflogaeth, yn enwedig os nad oedd plant a phobl ifanc wedi gweithio yn ystod y pandemig. I rai, roedd hyn yn llunio eu barn ar y byd a'u teimladau am eu bywydau yn y dyfodol, gan eu gwneud yn fwy ymwybodol o werth diogelwch swydd, cyflogau a chost byw.
| “Rwy'n teimlo fel… does dim llawer o swyddi ar gael, yn enwedig ar ôl Covid. Ac ar ôl Covid mae popeth wedi mynd mor, mor, mor ddrud, ac mae'n ei gwneud hi'n llawer anoddach cyllidebu a, wyddoch chi, gwario arian neu hyd yn oed ar fwyd neu beth bynnag, biliau trydan, ac yn enwedig oherwydd, rwy'n dal i fyw gyda fy mam ac rwy'n rhoi arian i mewn ac yn ei helpu ond mae'n dal yn anodd oherwydd yr argyfwng costau byw a phethau. Rwy'n edrych i symud fy swyddi, ond unwaith eto, ni allaf ddod o hyd i unrhyw rai. [Rwy'n chwilio am] unrhyw beth sy'n talu'n dda ar hyn o bryd.” (21 oed) |
Cafodd y rhai oedd yn agos at yr oedran gweithio cyfreithiol o 16 ar ddechrau'r pandemig eu heffeithio'n arbennig. Yn aml, roeddent yn teimlo eu bod wedi colli allan, neu wedi cael eu gohirio, wrth ennill profiad gwaith, a welent fel rhan ffurfiannol o'u trawsnewidiad i fod yn oedolion.
| “Roeddwn i wir yn ei chael hi’n anodd cael swydd… Ac rydw i’n meddwl, fel, pe bawn i wedi bod yn rhydd yr haf hwnnw, dyna oedd y cyfnod clo, mae’n debyg y byddwn i wedi cael swydd barista ac ie… roeddwn i’n mynd i deithio felly byddai’n rhaid i mi ennill arian am hynny.” (22 oed) |
Cafodd hyn sgîl-effeithiau pellach i'r rhai oedd o gefndiroedd incwm is neu nad oedd ganddynt rwyd ddiogelwch ariannol gan deulu na rhieni.
| “Pe bawn i wedi gallu cael swydd yn gynharach… byddwn i wedi cael mwy o amser i arbed, mwy o arian. Yna fyddwn i ddim mor dan straen nawr yn y brifysgol… mae'n effaith domino mewn gwirionedd, mae'n rhaid i mi nawr ddal swydd ran-amser yn ystod y brifysgol, rheoli fy nghyllid yn llawer mwy… yn hytrach na dim ond gwneud yr hyn mae rhai myfyrwyr yn ei wneud, sef mynd allan ac yfed. Fedra i ddim gwneud hynny. Dydw i ddim yn gwneud hynny cymaint mewn gwirionedd oherwydd does gen i ddim arian.” (20 oed)
“Cyn y pandemig roeddwn i’n gweithio, dim ond fel swydd ran-amser fach, ond rhoddodd arian i mi ac roeddwn i’n gallu prynu bwyd, gwneud yr hyn roeddwn i eisiau ac yn amlwg yn ystod y pandemig doeddwn i ddim, dim ond arian parod oeddwn i, fel nad oeddwn i’n cael unrhyw ffyrlo o hynny, felly roeddwn i’n gweld hynny’n anodd iawn… Doedd gen i ddim arian i wneud unrhyw beth, prynu bwyd, dim ond unrhyw beth, fel petawn i’n gwbl ddibynnol ar fy nheulu na allwn i wir ddibynnu arno.” (20 oed) |
Disgrifiwyd cael eich rhoi ar ffyrlo o swyddi manwerthu neu letygarwch (e.e. tocynnau ar gyfer digwyddiadau, cynorthwywyr manwerthu, staff bar; gweithio mewn bwytai bwyd cyflym, neu waith bwytai arall) fel rhwystr hefyd. Er bod cadw incwm yn ystod y cyfnod hwn yn cael ei ystyried yn hynod ddefnyddiol, roedd rhai yn gweld ffyrlo fel "arafu" yn eu gallu i arbed arian ar gyfer profiadau bywyd fel gwersi gyrru, teithio, neu brifysgol, yn ogystal â cholli profiad gwaith gwerthfawr neu golli cymhelliant.
| “Pan ddes i nôl i’r gwaith [ar ôl absenoldeb dros dro]… roedd fy mhen braidd yn… blino’n llwyr… Doedd gen i ddim y math yna o ysfa ynof… Treuliais gymaint o amser yn bod yn hunanfodlon.” (22 oed) |
Siaradodd plant a phobl ifanc hefyd am golli lleoliadau gwaith (e.e. lleoliadau hyfforddi yn y sector iechyd fel nyrsio deintyddol) na allent fynd yn eu blaen. Mewn rhai achosion, roedd hyn yn oedi a chynigiwyd yr un lleoliad iddynt unwaith y byddai'r cyflogwr yn gallu gwneud hynny, a oedd yn lliniaru unrhyw effeithiau hirdymor. Fodd bynnag, disgrifiodd eraill nad oeddent yn gallu gwneud interniaethau na lleoliadau gwaith o gwbl ac yn poeni y byddai hyn yn effeithio ar eu rhagolygon gyrfa.
| “Fe wnaeth ohirio [fy mhrentisiaeth peirianneg] ychydig oherwydd byddwn i wedi dechrau’n gynharach, ond yna wnaethon nhw ddim cymryd unrhyw brentisiaid ymlaen mewn gwirionedd, felly roedd yn golygu fy mod i wedi cael fy ohirio am flwyddyn a hanner, felly wnaeth o ddim fy atal rhag cael y swydd roeddwn i eisiau mewn gwirionedd, fe wnaeth o ohirio ychydig bach.” (22 oed)
“Roeddwn i fel gwirfoddoli mewn siopau elusen neu gartrefi gofal neu beth bynnag, cafodd hynny ei ganslo’n sydyn. Yn bendant, ystyriodd yr holl ysgolion meddygol na fyddai pobl o gyfnod penodol o’r pandemig yn gallu gwneud unrhyw wirfoddoli, yn benodol gwirfoddoli sy’n gysylltiedig â gofal iechyd… Profiad gwirfoddoli mewn ysbytai – mae hwnnw’n brofiad gwerthfawr iawn. Wnes i ddim llwyddo i gael dim o hynny.” (20 oed) |
Cyfleoedd ar gyfer hunanddatblygiad a darganfod
Isod rydym yn manylu ar hanesion plant a phobl ifanc o'r pandemig gan ddarparu cyfleoedd ar gyfer hunanddatblygiad a darganfyddiad. Mae hyn yn cwmpasu profiadau o ddatblygu sgiliau a nwydau newydd, archwilio hunaniaeth a rhywioldeb, a manteisio ar y cyfle i hunanfyfyrio'n ehangach.
Sgiliau ac angerdd
Ar draws y grwpiau oedran, rhannodd plant a phobl ifanc brofiadau cadarnhaol o ddefnyddio cyfnod y cyfyngiadau symud fel cyfle i archwilio a datblygu sgiliau a diddordebau newydd. Roedd rhai yn frwdfrydig ynglŷn ag archwilio diddordebau newydd neu ddysgu sgiliau newydd gartref ynghyd ag aelodau o'r teulu (gweler Cartref a theulu). Roedd hyn yn cynnwys datblygu sgiliau ymarferol fel coginio, pobi, gwnïo, gwaith coed, a datblygu diddordeb mewn natur trwy dreulio amser yn archwilio yn yr ardd neu ar deithiau cerdded lleol. Y cyfnod clo hefyd oedd y catalydd i rai ddechrau ymarfer corff y tu allan i'r ysgol (gweler Iechyd a lles).
Cafodd plant a phobl ifanc brofiadau cadarnhaol hefyd lle roedd natur unig y cyfnod clo yn creu cyfle i archwilio a datblygu sgiliau a diddordebau unigol ar eu pen eu hunain, sgiliau na fyddent efallai wedi cael amser ar eu cyfer mewn amgylchiadau arferol. Ymddengys bod hyn yn cael ei yrru gan eu chwilfrydedd eu hunain yn hytrach na chael ei ysgogi gan rieni neu'n ddibynnol ar eu presenoldeb. Roedd y rhain yn cynnwys herio eu hunain i ddysgu sgil newydd, o yo-yo i hud i ddysgu offeryn neu iaith; treulio amser yn ymarfer sgiliau presennol, yn enwedig yn gysylltiedig â cherddoriaeth a chelf; a threulio amser yn archwilio pwnc o ddifrif, o faterion amgylcheddol i argraffu 3D.
| “Gwellais lawer wrth ddrymio. Er nad oedd gen i unrhyw wersi na dim byd. Des i o hyd i ffordd i ddrymio ar fy mhen fy hun. Mae'n rhyfedd oherwydd roeddwn i mor ifanc nes i mi glywed am ddrymio ac roeddwn i wrth fy modd.” (10 oed)
“[Yn ystod y pandemig] des i o hyd i griw o hobïau newydd. Felly dechreuais beintio, dechreuais wneud dillad cartref… Dechreuais dynnu lluniau, fel celf, dechreuais wneud fideos YouTube, ffrydio, ac ati. … Roedd yn gyfnod ofnadwy, ond ar yr un pryd roedd yn dda mewn rhai ffyrdd. Dw i'n cofio llawer o bobl yn dymuno mynd yn ôl at hynny mewn ffordd ryfedd oherwydd… gallech chi eistedd i lawr a meddwl am bethau.” (17 oed) “Fe wnes i gael fy niddordeb mewn celf llawer mwy… oherwydd ei fod yn rhywbeth y gallech chi ei wneud gartref yn dawel a phethau felly. Felly daeth fy sgiliau celf yn llawer gwell yn ystod y cyfnod hwnnw oherwydd roedd gen i fwy o amser i ganolbwyntio arno.” (12 oed) “Fe baentiais i… Dydw i ddim yn gwybod o ble ddaeth hynny, a dweud y gwir. Daeth o ddiflastod. Roeddwn i mewn gwirionedd yn tynnu lluniau a phethau felly roeddwn i eisiau peintio’r lluniadau… Ond yna daethant allan yn dda felly roeddwn i eisiau ei wneud… Roeddwn i’n gwybod y gallwn i beintio ond, fel, ddim cystal. Dydw i byth yn meddu ar ffydd ynof fy hun felly dydw i byth yn rhoi cynnig ar bethau… [Roeddwn i’n teimlo] yn rhyfedd o falch.” (22 oed) “Fe wnaeth Mam [brynu] bocs o bethau croesbwytho i ddechreuwyr i mi [yn ystod y cyfnod clo] … Fe wnes i fwynhau hynny’n fawr ac yna, mae wedi dod yn rhywbeth rwy’n ei hoffi nawr.” (14 oed) “Yn bendant, rhoddodd fwy o amser i mi ymarfer… Dw i’n meddwl cyn Covid… doeddwn i ddim wir yn caru cerddoriaeth… yn fwy fel fy mod i wedi’i wneud allan o rwymedigaeth [oherwydd bod fy rhieni eisiau i mi wneud hynny]. Ond ar ôl ac yn ystod Covid, penderfynais wneud arholiad Gradd 8 ar gyfer y ffidil ac yna treuliais lawer o amser yn chwarae. Ac fe wnaeth hynny wneud i mi gael cysylltiad llawer cryfach â cherddoriaeth nawr.” (17 oed) |
Myfyriodd rhai plant a phobl ifanc fod hwn yn gyfnod cyfoethog iddyn nhw yn greadigol, pan allent ganolbwyntio ar ysgrifennu cerddoriaeth neu greu gwaith celf.
| “Dyma un o’r pethau a’m helpodd i drwy’r pandemig mewn gwirionedd, roeddwn i’n ysgrifennu llawer o gerddoriaeth oherwydd fy mod i’n hoffi canu a, fel, ysgrifennu caneuon. Felly rhoddais fath o brosiect i mi fy hun o ysgrifennu albwm a, fel, cynhyrchu albwm a’i ganu a dyna fath o beth a’m helpodd i drwy’r misoedd hynny fel cael y prosiect hwn i, fel, eistedd i lawr a’i wneud bob dydd a dyna rywbeth a wnaeth i mi fod yn eithaf hapus.” (22 oed)
“Dechreuais ysgrifennu hefyd, fel ysgrifennu barddoniaeth fach, pethau fel 'na, nad oeddwn erioed wedi'i wneud o'r blaen. Ond oherwydd yn lle cael dyddiadur neu gadw dyddiadur, dyna oedd fy math o allfa… ac rwy'n parhau â hynny hyd heddiw, dim ond yn llai aml oherwydd bod gen i lai o emosiynau mawr.” (18 oed) “Roeddwn i’n teimlo ychydig yn fwy creadigol bryd hynny… Deuthum i fyny â llwythi o syniadau na fyddwn i byth wedi meddwl amdanyn nhw, mwy na thebyg.” (10 oed) |
Cafodd yr holl weithgareddau a grybwyllwyd uchod effaith gadarnhaol yn y tymor byr fel ffyrdd i blant a phobl ifanc frwydro yn erbyn diflastod a chefnogi lles trwy wneud rhywbeth gwerth chweil (gweler Iechyd a lles).
Mewn rhai achosion, roedd defnyddio amser a gofod y cyfnod clo i feithrin sgiliau ac angerdd hefyd yn cael effaith gadarnhaol yn y tymor hwy ar blant a phobl ifanc a oedd yn yr ysgol uwchradd bryd hynny oherwydd ei fod yn agor cyfleoedd a chyfeiriadau newydd iddynt. Mae enghreifftiau cadarnhaol yn cynnwys achosion lle arweiniodd hyn at ddarganfod talent newydd fel canu neu beintio, eu helpu i ddewis pa bynciau i ganolbwyntio arnynt yn eu haddysg, neu eu bod wedi rhoi ysbrydoliaeth ar gyfer cyfeiriadau gyrfa yn y dyfodol.
| “Dechreuais DJio yn ystod Covid a oedd yn eithaf cŵl i fod yn deg, roeddwn i’n mwynhau ei wneud ac roeddech chi’n gallu ei wneud am oriau ac oriau… dechreuon ni wneud cwpl o guriadau a… roeddwn i fel, ‘Dw i’n mwynhau hyn yn fawr iawn’ a dal ati.” (22 oed)
“I mi’n bersonol, roedd yn bositif oherwydd fe wnes i ddod o hyd i’r hyn roeddwn i eisiau ei wneud yn fy ngyrfa. Oni bai am yr amser hwnnw o feddwl, fyddwn i ddim wedi gwneud hynny, oherwydd mae popeth mor brysur mewn bywyd… mae hynny wedi tawelu. Cefais gyfle i feddwl mewn gwirionedd, tra bod y rhan fwyaf o bobl o’r oedran hwnnw’n mynd yn syth o’r ysgol, y coleg, y brifysgol; dydyn nhw ddim yn meddwl amdano, ac yna dair blynedd yn ddiweddarach, maen nhw fel, ‘Dydw i ddim eisiau gwneud y swydd hon.’ Felly, cefais yr amser nad oedd gan y rhan fwyaf o bobl i fod fel, ‘beth ydw i wir eisiau ei wneud?’” (20 oed) “Dw i wedi cael yr holl amser yna i feddwl am yr hyn rydych chi eisiau ei wneud mewn gwirionedd… [fe] wnaeth yn bendant lunio [fy newisiadau] er gwell.” (21 oed) “Fe wnaeth fy ysgogi i wneud mwy, dw i'n meddwl. Gweld faint o fusnesau bach oedd yn ffynnu ar yr un pryd ac yn datblygu eu hunain yn ystod y pandemig. Pobl ar-lein yn pobi pethau; pobl yn gwneud masgiau. Fe wnaeth hynny, fel, roi hwb i mi fod eisiau mynd allan a chael swydd ochr ac, fel, yn enwedig gyda fy nghelf. Fel, pam na allaf fynd i wneud llwyth o fathodynnau neu wneud pethau a'u gwerthu ac ie, mae wedi fy ngwthio i bendant.” (22 oed) “Treuliodd bron yr holl amser yn canu ac yn dysgu caneuon. Ac fe wnaethon ni ddarganfod nad oedd ganddo ddawn i ganu yn unig ond dawn i ddysgu geiriau fel 'na. Ac yn awr mae'n debyg ei fod yn mynd i fod yn ganwr proffesiynol. Ac rwy'n credu bod hynny'n… ni fyddem wedi gwybod hynny neu efallai y byddem wedi gwybod hynny'n ddiweddarach neu rywbeth ond roedd… rwy'n credu ei fod wedi cyflymu hynny iddo.” (Rhiant plentyn 14 oed) |
Hunaniaeth a rhywioldeb
Archwiliodd yr ymchwil hwn hefyd fyfyrdodau ar effaith y pandemig ymhlith pobl ifanc LHDTC+ (roedd y rhai a ofynnwyd cwestiynau penodol iddynt am y pwnc hwn yn 18 oed neu'n hŷn ar adeg eu cyfweliad, er bod rhai oedd yn iau hefyd wedi crybwyll hyn eu hunain). I lawer yn y garfan hon, nid oedd y ffaith eu bod yn LHDTC+ yn ffactor pwysig yn eu profiad o'r pandemig. Fodd bynnag, tynnodd rhai sylw at y ffaith bod y cyfyngiadau symud wedi rhoi cyfle i fyfyrio a mynegi eu hunain, a nodir isod. Sylwch, i rai o'r rhai a gyfwelwyd, fod y pandemig hefyd yn gyfnod o densiwn gartref lle nad oedd eu teulu'n eu cefnogi o fod yn LHDTC+ ‒ archwilir y profiadau hyn yn Cartref a theuluDisgrifiodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd a oedd yn trawsnewid yn ystod y pandemig brofi oedi i'w gofal (gweler Gwasanaethau iechyd).
Thema allweddol o drafodaethau gyda phobl ifanc LHDT+ oedd bod y cyfyngiadau symud wedi rhoi amser iddynt fyfyrio ar eu hunaniaeth a'u rhywioldeb. Disgrifiodd pobl ifanc sut roeddent yn treulio cymaint o amser ar eu pennau eu hunain fel eu bod yn gallu meddwl am bwy roeddent am fod a beth oedd yn bwysig iddynt.
| “Rhoddodd [y cyfnod clo] amser i mi eistedd a meddwl amdanaf fy hun.” (21 oed)
“Roeddwn i’n teimlo fy mod i’n meddwl llawer amdanaf fy hun a sut roeddwn i eisiau bod.” (19 oed) |
Yn yr un modd, myfyriodd rhai fod peidio â mynd i'r ysgol wedi eu helpu i osgoi teimlo eu bod yn cael eu beirniadu gan eu cyfoedion ac wedi'u galluogi i arbrofi heb ofni cael eu beirniadu na gorfod wynebu'r hyn y gallai cymdeithas ei feddwl amdanynt.
| “Dyna oedd un o fanteision, fel, meddwl am gael amser i feddwl am sut olwg fyddai ar fy hunaniaeth a phethau fel hyn heb gydnabod gorfod wynebu hynny.” (22 oed)
“Rhoddodd [y pandemig] lawer mwy o amser a lle i mi yn feddyliol i, fel, ddeall fy hun… gor-ddadansoddi llawer o agweddau arnaf fy hun… Deuthum i sylweddoliadau llawer yn ystod y pandemig. Rhoddodd amser i mi, fel, fynegi fy hun mewn gwirionedd heb, fel, ofni barnu nac ofni cael fy nghanfod yn ormodol.” (18 oed) “Rwy’n credu y gallai fod oherwydd fy mod i wedi gallu archwilio fy hun ychydig mwy a pheidio â gorfod poeni am yr hyn mae pobl yn ei feddwl amdanaf, fel sut maen nhw’n fy ngweld oherwydd fy mod i’n hollol, roeddwn i’n hollol fi fy hun.” (19 oed) “Sylweddolais fy mod yn LGBTQI+ tua blwyddyn ar ôl y pandemig… Felly tua 2021 sylweddolais fwy neu lai. Y rheswm amdano, rwy'n credu'n wirioneddol mai'r rheswm amdano oedd bod gennych chi gymaint o amser i feddwl… Roedd yn haws oherwydd yn ystod y pandemig, dysgais lawer am bethau ar-lein, dod o hyd i lawer o adnoddau, oherwydd nad oeddwn wedi defnyddio'r rhyngrwyd cyn hynny mewn gwirionedd… Ac yna roeddwn i hefyd yn gallu dod o hyd i bobl oedd yn fwy derbyniol ar-lein.” (16 oed) |
Agorodd treulio mwy o amser ar-lein feddyliau plant a phobl ifanc i safbwyntiau a phrofiadau na fyddent wedi dod i gysylltiad â nhw fel arall, gan roi rheswm iddynt fyfyrio. Myfyriodd rhai pobl ifanc eu bod wedi gallu gweld pobl LHDTC+ eraill yn siarad am eu profiadau a chydnabod mai dyma oedd yr hyn yr oeddent wedi bod yn ei brofi.
| “Gwyliais ddigon o TikToks am fod yn ddeurywiol nes i mi ddechrau meddwl 'wel, daliwch ati, os gall algorithm sydd fel, wn i ddim, deallus iawn, ddarganfod hynny…'. Gwnaeth i mi gwestiynu [a oeddwn i'n ddeurywiol].” (20 oed) |
Ymunodd rhai hefyd â grwpiau ar-lein o bobl LHDT+ yn ystod y cyfnod hwn, gan roi'r cyfle iddynt wneud ffrindiau gyda grwpiau na fyddent efallai wedi cwrdd â nhw fel arall. Helpodd y cymunedau ar-lein hyn nhw i feddwl am eu hunaniaeth a rhoi'r anogaeth iddynt i dderbyn eu hunain.
| “Roeddwn i’n ddryslyd iawn gyda fy rhywioldeb cyn y cyfan, ond dw i’n teimlo bod bod ar-lein ac ymuno fel cymuned hoyw wedi fy helpu i ddod yn fwy hyderus.” (19 oed)
“Byddwn i’n dweud bod Covid wedi cael effaith oherwydd i mi gwrdd â llawer o bobl hoyw, wyddoch chi, lesbiaid, pobl ddeurywiol, popeth a helpodd fi i ddarganfod sut roeddwn i’n teimlo amdanaf fy hun. Felly, roedd hynny’n fudd, ie.” (18 oed) “Fi a fy ffrind… rydyn ni wastad yn cellwair bod Covid wedi ein troi ni’n hoyw oherwydd i ni fynd i mewn i’r pandemig gan feddwl ein bod ni’n ddeurywiol a dod allan gan sylweddoli ein bod ni’n gyfunrywiol… Dechreuais i garu merched am y tro cyntaf yn ystod Covid… Roedd hi’n haws, mae’n debyg, oherwydd roedd yna, roedd hi’n fath o norm i siarad ar-lein.” (22 oed) |
Nid oedd y profiadau hyn yn gyffredinol, fodd bynnag, gan i un person ifanc fyfyrio nad oedd hi’n gallu siarad ag unrhyw un am ei rhywioldeb yn ystod y pandemig a bod hynny wedi ei gwneud hi’n anoddach iddi ei ddeall.
| “Roedd yn anodd iawn oherwydd, unwaith eto, allwch chi ddim mynd i gwrdd â phobl a siarad am y pethau hyn – wyddoch chi, mynd i grwpiau cyfoedion a’r math yna o beth yn Covid.” (21 oed) |
Hunanfyfyrio a gwydnwch
Roedd rhai plant a phobl ifanc, yn enwedig y rhai sydd bellach yn oedolion, yn meddwl bod rhan allweddol o'u profiad pandemig oedd cael yr amser i fyfyrio o ganlyniad i fod yn llai prysur a chael mwy o amser iddyn nhw eu hunain. I rai, yr unigedd hwn oedd ffynhonnell hunanddatblygiad. Rhannodd rhai hefyd hanesion am ddatblygu ymdeimlad newydd o'u gwydnwch eu hunain a mwy o aeddfedrwydd trwy heriau eu profiad pandemig. Ymhlith y rhai a siaradodd am eu profiadau neu golledion negyddol, myfyriodd rhai hefyd ar eu datblygiad a'u twf eu hunain trwy'r lens hon.
| “Er yn ystod y pandemig, roedd braidd yn iselderus ac yn drist iawn, ond wedyn rwy'n edrych yn ôl arno ac yn ddiolchgar bod hynny wedi digwydd. Efallai bod llawer o'r pethau a ddigwyddodd fel bendith mewn cuddwisg. Fel ffordd i mi ddysgu a thyfu o'r profiad hwnnw a dysgu sgiliau fel rheoli amser a phethau.” (20 oed)
“Dw i’n meddwl ei fod [y pandemig] wedi fy thyfu fel person a byddwn i’n wahanol iawn oni bai amdano. Ond hefyd dw i’n teimlo, pe gallwn i fynd yn ôl mewn amser, byddwn i’n ceisio ei atal oherwydd mae’n teimlo fel bod ychydig flynyddoedd o fy mywyd wedi’u gwastraffu.” (11 oed) |
Yn aml, y rhai a oedd naill ai wedi llwyddo i adennill yr hyn yr oeddent yn teimlo a oedd wedi bod “ar stop” neu wedi’i “golli” yn ystod y pandemig: cyfleoedd gwaith, arbed arian, teithio, cyfeillgarwch, hobïau, neu ddiddordebau; neu’r rhai a oedd wedi datblygu’r rhain i gyfeiriad gwahanol, yr oeddent bellach yn hapus neu’n fodlon ag ef (e.e. datblygu diddordebau newydd, newid llwybrau gyrfa, neu ennill gwell dealltwriaeth o’u rhywioldeb neu eu hunaniaeth eu hunain).
| “Oherwydd fy mod i newydd droi’n 18 oed pan aethon ni i mewn i’r pandemig, roedd pawb yn llithro i mewn i’w bywydau fel oedolion ac roedden ni i gyd wedi colli ein ffyrdd o fod yn oedolion oherwydd ein bod ni wedi colli cyfnod mor bwysig yn ein bywydau… Mae fel adeiladu cymeriad. Yr unigedd a phethau fel ‘na ac yna mynd yn syth yn ôl i [gymdeithasu], nid yw’n rhywbeth rydych chi’n ei brofi bob dydd. A dydw i ddim eisiau dweud fy mod i’n ddiolchgar am… fel fy mod i’n falch bod y pandemig wedi digwydd, ond rwy’n bendant yn ddiolchgar amdano oherwydd ei fod wedi gwneud fy mhersonoliaeth nawr.” (22 oed)
“Er bod y pandemig wedi teimlo fel grym tywyll yn fy erbyn i, rwy'n credu fy mod i'n ei werthfawrogi. Rwy'n credu, er bod gan y pandemig ei heriau, ei fod wedi dangos i mi ei fod yn gystadleuaeth yn fy erbyn i ac fe wnes i lwyddo yn y diwedd.” (21 oed) “Ar y cyfan, dydw i ddim yn difaru bod y cyfyngiadau symud yma… mae wedi cael effaith well arna i nawr yn y tymor hir i weithio arna i fy hun… Dw i’n deall sut beth yw hi i beidio â gweithio. Mae wedi gwneud i mi sylweddoli mai mynd i’r gampfa a gweithio yw’r ffordd o fyw yn hytrach na bod ar y dôl a dim ond yfed alcohol a bod fel ‘na. Felly mae wedi fy helpu yn yr ystyr hwnnw… Dw i wedi dysgu llawer gyda fy hun yn ystod y math yma o amser.” (22 oed) “Collais flwyddyn o fy addysg, ac rwy'n credu ei fod wedi gwneud i mi gymryd fy addysg yn fwy o ddifrif oherwydd ei bod yn fy nwylo fy hun ar ôl hynny… ond fe wnaeth ohirio hynny, ac fe newidiodd ddeinameg fy nheulu i'r pwynt lle gwnaethon ni ddysgu byw gyda'n gilydd a gwerthfawrogi'r flwyddyn honno… Dydw i ddim yn credu y byddwn i'n ei newid nawr, oherwydd mae wedi fy ngwneud yn bwy ydw i, ac ni fyddai gen i'r bobl o'm cwmpas hebddo… Roedd y ffaith i mi ddod i'r brifysgol flwyddyn yn hwyr yn golygu fy mod i wedi cwrdd â fy nghyd-letywyr rydw i bellach wedi byw gyda nhw ers tair blynedd.” (22 oed) |
Myfyriodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd hefyd ar newidiadau yn eu persbectif, yn enwedig cael mwy o werthfawrogiad o normalrwydd a'r pethau da yn eu bywyd, ac efallai agwedd fwy aeddfed nag y byddent wedi'i chael fel arall. Disgrifiodd rhai hefyd eu bod yn fwy brwdfrydig i fanteisio ar gyfleoedd yn y dyfodol, yn teimlo'n fwy diolchgar am gyfeillgarwch, ac yn teimlo'n ysbrydoledig i ddod o hyd i ffyrdd newydd o weithio ac arbed arian.
| “Mae wedi gwneud i ni weld popeth mewn ffordd wahanol. Fydden ni byth wedi gwerthfawrogi cerdded i mewn i archfarchnad a chael silffoedd llawn stoc. Fel, ni fyddai neb fel arfer yn gwerthfawrogi hynny ond oherwydd ein bod ni wedi'i weld mor wag ac yn cael trafferth cael pethau sylfaenol, roeddwn i'n fwy gwerthfawrogol o hynny.” (16 oed)
“Dw i’n meddwl ei fod wedi gwneud i mi deimlo’n ddiolchgar am gael rhyddid. Dw i’n meddwl. Oherwydd fy mod i wedi cael fy nghloi i ffwrdd am gyhyd. Dw i wedi gwerthfawrogi bod yn yr awyr agored a gwneud pethau gyda fy ffrindiau a’m teulu, dw i’n meddwl.” (18 oed) “Mae wedi gwneud i mi dreulio llawer mwy o amser yn fy mhen fy hun yn bendant. Ac mae wedi fy helpu i ddarganfod beth sy'n bwysicach mewn bywyd a beth sydd ddim mewn gwirionedd, ac mae wedi gwneud i mi aeddfedu'n llawer cyflymach nag y byddwn i wedi'i wneud pe na bai wedi digwydd.” (17 oed) “Mae’n debyg bod fy meddylfryd wedi newid [i fod yn fwy brwdfrydig i weithio oherwydd y pandemig]. Dw i’n meddwl i mi ddechrau meddwl… newidiodd bywyd mor gyflym. Fel gwneud yr hyn allwch chi nawr, fel dod o hyd i’r hyn allwch chi, cael eich holl brofiad oherwydd gallai gau i lawr ac mae angen y profiad arna i, os bydd unrhyw beth yn digwydd.” (18 oed) “Gyda fy mrawd yn sâl ac yn methu â’i weld [yn yr ysbyty] gyda’r pandemig, fe ddaeth â phawb yn llawer agosach at ei gilydd, oherwydd pan fydd pethau fel ‘na’n digwydd, rydych chi’n sylweddoli gwerth bywyd, teulu a ffrindiau.” (21 oed) “Rwy’n credu ei fod wedi rhoi’r ymdeimlad hwn o deimlo’n ynysig i mi… Rhoddodd well ymdeimlad i mi o sut beth yw bod ar fy mhen fy hun, ac rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth sydd wedi aros gyda mi… Dydw i ddim yn gwybod a yw’n ymwneud â datblygiad a gwerthfawrogiad yn unig, neu a yw’n deillio o’r pandemig neu’r ddau, ond rwy’n teimlo fy mod i’n llawer mwy gwerthfawrogol am yr hyn sydd gen i, boed yn ddillad neu unrhyw beth ariannol neu gyfeillgarwch, wyddoch chi… Felly, rwy’n llawer mwy gwerthfawrogol.” (17 oed) |
Sylwadau terfynol
Mae'r canfyddiadau hyn yn tynnu sylw at heriau penodol i blant a phobl ifanc yn eu harddegau yn ystod y pandemig. Er bod plant o bob oed yn teimlo'n gyfyngedig gartref, a bod rhai plant iau hefyd wedi colli allan ar gerrig milltir a defodau newid bywyd, teimlai'r garfan hon golled ychwanegol o annibyniaeth o golli cyfleoedd i gymdeithasu, teithio a gweithio.
Mae'r ymchwil hwn hefyd yn tynnu sylw at effaith gweithgareddau trefnus nad ydynt ar gael ar adegau yn ystod y pandemig, gan arwain nid yn unig at golli mwynhad a chyswllt cymdeithasol ond hefyd at effeithio ar blant a phobl ifanc a oedd yn teimlo eu bod wedi colli cyfleoedd i ddysgu a gwneud cynnydd.
Fodd bynnag, dylid nodi hefyd, i rai, fod y cyfyngiadau symud yn gyfle i ddod o hyd i sgiliau a diddordebau newydd a'u datblygu. Roedd gallu gwneud rhywbeth gwerth chweil fel hyn hefyd yn ffactor pwysig wrth amddiffyn a chefnogi lles plant a phobl ifanc yn ystod y pandemig.
Mae ymatebion gan blant a phobl ifanc, yn enwedig y rhai sydd bellach yn oedolion, hefyd yn tynnu sylw at y ffaith bod y pandemig wedi rhoi cyfle iddynt fyfyrio a dysgu amdanynt eu hunain a'r hyn oedd yn bwysig iddynt. I rai o'r bobl ifanc LHDT+ a gyfwelwyd, roedd y cyfyngiadau symud yn gyfle i fyfyrio ar eu hunaniaeth a'u rhywioldeb. Myfyriodd rhai pobl ifanc hefyd fod eu profiad pandemig wedi'u harwain i dyfu, i ddod yn fwy gwydn, ac i werthfawrogi'r hyn sydd ganddynt nawr.
4. Profiadau o systemau a gwasanaethau yn ystod y pandemig
4.1 Trosolwg
Mae'r adran hon yn archwilio profiadau plant a phobl ifanc o systemau a gwasanaethau penodol yn ystod y pandemig, gan archwilio sut roedden nhw'n teimlo am unrhyw newidiadau canfyddedig i systemau a rhyngweithiadau gwasanaethau yn ystod y cyfnod hwn. Sylwch nad yw hyn wedi'i fwriadu i ddarparu tystiolaeth o fanylion sut y newidiodd gwasanaethau penodol, yn hytrach i gofnodi canfyddiadau plant a phobl ifanc o sut y cawsant eu heffeithio a'u teimladau am hyn.
Mae'n bwysig nodi nad oedd gan rai o'r rhai a gyfwelwyd bwynt cyfeirio o'r cyfnod cyn y pandemig felly roeddent yn ansicr i ba raddau yr effeithiwyd ar eu profiad gan y pandemig. Fodd bynnag, mewn rhai achosion disgrifiodd plant a phobl ifanc feddwl bod arferion penodol oherwydd y pandemig ac rydym wedi cynnwys eu hadroddiadau. Priodolodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd oediadau i'r pandemig hefyd ac rydym hefyd wedi cynnwys eu canfyddiadau.
Er i ni gofnodi profiadau ystod eang o systemau a gwasanaethau, roedd ansicrwydd a diffyg cysondeb neu reolaeth yn elfen gyffredin yn y ffordd yr oedd plant a phobl ifanc yn teimlo am y profiadau hyn. Er nad oedd hyn o reidrwydd oherwydd y pandemig, gallai'r ansicrwydd a'r dryswch cyffredinol ynghylch y pandemig waethygu'r teimladau hyn.
Roedd amhariad ar gefnogaeth hefyd yn ffactor allweddol wrth wneud bywyd yn anoddach yn ystod y pandemig i blant a phobl ifanc. Gallai profi oedi ac anghysondeb yn amlder ac ansawdd y gefnogaeth a dderbynnir ei gwneud hi'n anoddach ymdopi i'r rhai sydd eisoes mewn amgylchiadau heriol.
4.2 Gofal cymdeithasol plant
Trosolwg
Mae'r adran hon yn archwilio canfyddiadau a phrofiadau plant a phobl ifanc o dderbyn cefnogaeth gan ofal cymdeithasol plant yn ystod y pandemig. Mae hyn yn cynnwys y rhai a oedd mewn lleoliad gofal ar y pryd yn ogystal â'r rhai a oedd mewn cysylltiad â gofal cymdeithasol plant am resymau eraill. Archwilir profiadau'r rhai mewn lleoliad gofal mewn perthynas â thensiynau gartref a tharfu ar gysylltiad â'u teulu geni yn Cartref a theulu.
Dylid nodi nad oedd gan y rhai a oedd mewn cysylltiad â gofal cymdeithasol plant am y tro cyntaf yn ystod y pandemig bwynt cyfeirio ar gyfer eu profiadau ac nad oeddent yn canfod unrhyw effaith oherwydd y pandemig. Rhannodd y rhai a oedd wedi derbyn cymorth cyn y pandemig eu profiadau a'u teimladau ynghylch newidiadau penodol i ansawdd, amlder a natur y cymorth a gawsant.
Crynodeb o'r Bennod |
|
| Newidiadau canfyddedig mewn cefnogaeth oherwydd y pandemig
Profiadau o gefnogaeth i bobl sy'n gadael gofal Sylwadau terfynol |
|
Newidiadau canfyddedig mewn cefnogaeth oherwydd y pandemig
Isod rydym yn archwilio canfyddiadau plant a phobl ifanc o sut yr effeithiwyd ar gyswllt â gofal cymdeithasol plant a chefnogaeth ganddynt gan y pandemig, gan gwmpasu newidiadau yn ansawdd y gefnogaeth, oedi canfyddedig i ddarpariaeth, diffyg darpariaeth wyneb yn wyneb, a newidiadau staff.
Newidiadau yn ansawdd y gefnogaeth
Thema allweddol i'r rhai oedd â phrofiad blaenorol o gymorth oedd y canfyddiad bod cymorth yn cael ei gynnig yn llai aml ac yn llai rhagweithiol yn ystod y pandemig nag o'r blaen. Disgrifiodd rhai eu bod yn ei chael hi'n anodd cael cymorth gan weithwyr cymdeithasol o'i gymharu â chyn y pandemig ac roeddent yn teimlo fel pe bai'r gwasanaeth yn ymddangos fel pe na bai cymaint o "ofal" ag o'r blaen.
| “Cyn y cyfnod clo roeddwn i’n arfer gweld y gweithiwr cymdeithasol… byddai hi’n mynd â fi i gael hufen iâ neu rywbeth, mynd am dro… Ar ôl hynny roedd hi fel… ychydig o alwadau ffôn. Doedd e ddim mor ddrwg ar y dechrau oherwydd doeddech chi ddim yn gwybod pa mor hir y byddai’n parhau… Ac yna fel, byddwn i’n dweud ar ôl ychydig wythnosau, doedd dim cyswllt, dim byd… Dywedon nhw y bydden nhw’n ceisio cadw mewn cysylltiad cymaint ag y gallen nhw, ond roedd ôl-groniad a… felly roedd e braidd ar y llosgwr cefn.” (15 oed)
“Doedden nhw ddim yn dod cymaint. Fel, doedden nhw ddim yn ymwneud cymaint â’r pandemig mewn gwirionedd. Doedden nhw ddim yn poeni mewn gwirionedd.” (15 oed) |
Teimlai rhai plant a phobl ifanc fod ansawdd y gefnogaeth a gawsant yn well cyn y pandemig. Awgrymodd rhai fod pobl nad oeddent wedi'u hyfforddi i wneud gwaith cymdeithasol weithiau'n camu ymlaen yn ystod cyfnodau o brinder staff. Awgrymodd un person ifanc, oherwydd nad oedd gweithwyr cymdeithasol eu hunain yn gallu cael mynediad at y gefnogaeth y byddent fel arfer yn ei chael, fod ansawdd y gwasanaeth wedi'i leihau a'i fod yn teimlo nad oedd yn derbyn y lefel o ofal y byddai wedi'i chael fel arall.
| “Oherwydd bod pawb mor ynysig, fel y dywedais i… doedd gan neb y gallu i fynd allan a siarad â phobl os oedden nhw ei angen. Ac rwy'n credu ei bod hi'n beth da a llesol gallu cyfathrebu â'r bobl sydd yno i'ch helpu chi ond yna dydyn nhw ddim yn gallu cyfathrebu ag unrhyw un arall chwaith. Felly dydyn nhw ddim yn gallu gwneud eu gwaith hyd eithaf eu gallu… Fyddwn i ddim wedi derbyn y gofal y byddwn i wedi'i dderbyn oni bai am yr amser hwnnw.” (19 oed) |
Oedi canfyddedig wrth ddarparu cymorth
Cyfeiriwyd hefyd at oedi canfyddedig i ddarpariaeth gan blant a phobl ifanc. Mynegodd rhai, oherwydd y pandemig, nad oeddent yn gallu cael y gefnogaeth oedd ei hangen arnynt mor gyflym ag yr oeddent yn teimlo y dylent fod wedi gallu. Disgrifiodd un person ifanc nad oedd yn gallu cysylltu â'i gweithiwr cymdeithasol ar y llinell argyfwng pan oedd hi'n cael anawsterau gyda'i lleoliad maeth, a adawodd yn ddiweddarach. Teimlai y byddai hyn wedi'i ddatrys yn llawer cyflymach pe na bai wedi digwydd yn ystod y pandemig.
| “Aeth rhywun i’r swyddfa yn y pen draw a chanfod llif o alwadau a gollwyd gennyf i a negeseuon llais ac roedd yn frawychus iddyn nhw glywed hynny… Yn amlwg, roedden nhw’n fy nghredu ac fe wnaethon nhw fy symud o’r tŷ hwnnw ym mis Awst 2020… Gwnaeth fy ngweithiwr cymdeithasol gymaint ag y gallai ei wneud. Rwy’n edmygu hynny oherwydd ei bod hi wedi ceisio helpu mewn gwirionedd ac fe helpodd… Pe na bai’r pandemig yn digwydd, rwy’n siŵr y byddwn i wedi cael fy symud allan ymhell cyn hynny.” (19 oed) |
Diffyg darpariaeth wyneb yn wyneb
Cafodd y ffaith nad oedd modd derbyn cymorth wyneb yn wyneb ar ddechrau'r pandemig effaith hefyd ar blant a phobl ifanc, a gofiai sut roedd gweithwyr cymdeithasol yn defnyddio galwadau ffôn neu fideo yn lle. Mynegodd rhai eu bod yn hoffi'r newid hwn oherwydd nad oeddent yn hoffi siarad â'u gweithiwr cymdeithasol. Weithiau teimlwyd bod cyfathrebu â gweithwyr cymdeithasol yn dasg anodd, a thrwy symud y rhyngweithio hwn ar-lein, roeddent yn gallu osgoi siarad (er y dylid nodi y gallai hyn fod wedi effeithio ar ba mor effeithiol y gallai gweithwyr cymdeithasol eu cefnogi).
| “Felly byddwn i’n eistedd fel rydw i’n eistedd ar hyn o bryd. Mam wrth y gliniadur a [mae mam] yn eistedd yno ac rydw i’n gwrando ac yn clywed beth bynnag ac yna pan rydw i wedi gorffen, pan fydd wedi gorffen yna mae wedi gorffen, byddwn i’n gorfod edrych i mewn a dweud, ie, hwyl fawr a phethau fel ‘na… Doeddwn i ddim yn gallu nodi’r rheswm pam nad ydw i’n hoffi gweithwyr cymdeithasol. Dw i’n meddwl ei fod yn eithaf di-bwynt a’u bod nhw’n ticio blwch… Dwn i ddim o beth mae’n deillio, ond doeddwn i byth yn hoffi’r rhyngweithiadau hynny mewn gwirionedd.” (17 oed) |
Disgrifiodd plant a phobl ifanc eraill eu bod wedi cael cyfathrebu dros y ffôn yn beth cadarnhaol oherwydd ei fod yn rhoi mwy o gyfleoedd iddynt gysylltu â'u gweithiwr cymdeithasol pan oeddent angen cymorth neu eisiau estyn allan, yn hytrach na gorfod aros nes i'w gweithiwr cymdeithasol ddod i'w gweld.
| “Felly wedyn gallwn i anfon neges destun at [fy ngweithiwr cymdeithasol] yn hytrach na hoffi fy ngofalwr maeth yn gorfod anfon neges destun ati, a oedd yn eithaf braf oherwydd gallem ni adeiladu perthynas fel 'na yn hytrach na siarad trwy rywun.” (18 oed) |
I’r gwrthwyneb, roedd rhai plant a phobl ifanc yn myfyrio bod symud i gyswllt dros y ffôn neu ar-lein yn eu hatal rhag cael mynediad at y gefnogaeth yr oedd ei hangen arnynt, naill ai oherwydd nad oeddent yn mwynhau’r mathau hyn o gyfathrebu neu oherwydd nad oeddent yn teimlo’n gallu agor eu calon. Disgrifiwyd galwadau fel rhai byrrach nag ymweliadau wyneb yn wyneb a gallent deimlo’n llai manwl. Roedd rhai’n teimlo’n anghyfforddus neu’n methu siarad yn rhydd pan oedd eraill yn bresennol wrth siarad â’u gweithiwr cymdeithasol.
| “Pan fyddwch chi ar y ffôn, mae'n teimlo braidd yn ddiog, mae'n debyg, ac yna dydych chi ddim yn dweud popeth. Rydych chi eisiau dod â'r alwad ffôn i ben, mae'n debyg, ond pan maen nhw o'ch blaen chi… rydych chi eisiau dweud pethau.” (21 oed)
“Roedd yn wahanol… fel nad yw siarad ar y ffôn â rhywun yr un peth â mynd i’w gweld mewn gwirionedd. Fel ei fod yn llawer byrrach.” (15 oed) “Roedd popeth yn gyffredinol, rhywbeth fel ‘sut mae’r plant, sut mae pawb?’. Roeddwn i fel ‘ie, iawn’. Allwch chi ddim mynd i fanylion pan… pan fyddwch chi ar y ffôn yn hytrach na phan fyddwch chi wyneb yn wyneb.” (Rhiant plentyn 15 oed) |
Mewn un achos, roedd peidio â chael ymweliadau wyneb yn wyneb yn atal un person ifanc rhag adrodd a chael cefnogaeth trwy chwalfa’r berthynas â’i rhieni maeth (gweler Cartref a theulu).
Hyd yn oed ar ôl i'r cyfyngiadau gael eu llacio ac ymweliadau wyneb yn wyneb ailddechrau, roedd rhai plant a phobl ifanc yn cofio gorfod cadw pellter cymdeithasol oddi wrth weithiwr cymdeithasol a oedd yn ymweld a bod hyn yn gwneud y rhyngweithio yn rhyfedd iawn ac yn anoddach siarad yn fanwl.
| “Roedd rhaid i ni sefyll ar silff ffenestr yr ystafell fyw a siarad drwy’r ffenestr â’r gwasanaethau cymdeithasol.” (15 oed)
“[Roedd fy ngweithiwr cymdeithasol] ar ddiwedd fy ngyrru tra roeddwn i, fel, yn y porth. Roedd yn rhyfedd.” (16 oed) |
Newidiadau staff
Teimlai rhai o'r rhai a gyfwelwyd nad oedd llawer o gysondeb yn y staff a oedd yn gweithio gyda nhw yn ystod y pandemig. Teimlwyd bod hyn yn eu hatal rhag gallu cysylltu â gweithwyr cymdeithasol neu feithrin perthynas â nhw, a theimlo eu bod yn cael eu gwrando'n llawn. Roedd hefyd yn ei gwneud yn ofynnol iddynt adrodd profiadau a allai fod wedi bod yn drawmatig dro ar ôl tro. Myfyriodd plant a phobl ifanc fod y diffyg parhad hwn yn effeithio ar lefel a math y gefnogaeth a gawsant, gan eu bod yn teimlo nad oedd gweithwyr cymdeithasol yn gallu deall eu hamgylchiadau'n llawn.
| “Roedd [y gweithwyr cymdeithasol] yn newid cymaint. Gwelsom [Gweithiwr Cymdeithasol 1], fel, dair gwaith; gwelsom [Gweithiwr Cymdeithasol 2] unwaith. Gwelsom [Gweithiwr Cymdeithasol 3] unwaith neu ddwywaith a gwelsom [Gweithiwr Cymdeithasol 4] unwaith neu ddwywaith hefyd… [Roedden ni eisiau i ofal cymdeithasol plant] wrando mewn gwirionedd… am yr hyn yr oedden ni ei eisiau; nid yr hyn yr oedden nhw ei eisiau.” (15 oed)
“Roeddwn i’n teimlo bob tro ro’n i’n cwrdd â rhywun, byddwn i’n meddwl, o, esboniwch eich sefyllfa ac yna bydden nhw o gwmpas am fis neu ddau ac yna byddai rhywun arall yno a’r un sgwrs yn unig.” (20 oed) |
Profiadau o gefnogaeth i bobl sy'n gadael gofal
Mewn rhai achosion, roedd plant a phobl ifanc a adawodd ofal ychydig cyn neu yn ystod y pandemig mewn llety dros dro ac yn profi oedi wrth gael cefnogaeth i ddod o hyd i ateb tymor hwy. Mae eu cyfrifon hefyd yn tynnu sylw at rai diffygion yn y llety yr oeddent ynddo (er y gallai'r rhain fod wedi bodoli cyn y pandemig).
Trafododd un person sy'n gadael gofal aros mewn amrywiol leoedd yn ystod y pandemig, gan gynnwys yn nhai gwahanol aelodau o'r teulu, a siaradodd am ei phrofiad o oedi wrth sicrhau llety a chael llety brys oherwydd y pandemig.
| “Roeddwn i’n neidio rhwng tai pawb yn y bôn nes i mi fynd i mewn i le byw â chymorth… [Pan symudais i leoliad brys roedd fy ystafell] fel cell garchar os yw hynny’n gwneud synnwyr, fel ynysu, dim ond yn sownd mewn ystafell… I ddechrau cefais fy rhoi mewn lleoliad brys a oedd i fod i fod am gwpl o ddiwrnodau yn unig, ond fe wnaeth fod am fisoedd oherwydd unwaith eto roedd Covid yn mynd o gwmpas ym mhobman. Doedd hynny ddim yn rhy ddrwg mewn gwirionedd; roeddwn i’n amlwg mewn ystafell fach iawn gyda fy holl bethau am amser hir iawn… Hunanynysais am 14 diwrnod a byddwn i’n dweud mai dyna oedd y rhan anoddaf oherwydd nad oedd gen i… ddim bwyd na dim byd, dim ond microdon oedd gen i. Doedd e ddim wedi’i drefnu’n dda iawn o gwbl.” (20 oed) |
Disgrifiodd un person ifanc a gyfwelwyd fyw mewn llety dros dro ar ôl gadael cartref ym mis Gorffennaf 2020. Ar ôl aros gyda theulu ffrind i ddechrau, symudodd dros dro i hostel i oedolion ifanc a disgrifiodd pa mor heriol y daeth hyn i'r amlwg iddi, gan gynnwys oherwydd cyfyngiadau pandemig. Rhoddwyd cefnogaeth i'r person ifanc hwn drwy'r profiad hwn ac yna cafodd gefnogaeth i symud i lety preswyl â chymorth drwy gytundeb Adran 20.39
| “Roedd hi’n [anodd] ceisio dod o hyd i rywle i fynd yng nghanol pandemig oherwydd yn amlwg roedd cyfyngiadau fel peidio â chael pobl yn eich cartrefi a phethau fel ‘na… Felly roeddwn i ar soffa fy ffrind am tua dau [fis] ac yna llwyddais i ddod o hyd i lety… Dw i’n meddwl ei fod yn hostel i oedolion ifanc… Roeddwn i wir yn ei chael hi’n anodd yno. Dydw i ddim am ddweud celwydd… Ac oherwydd rhyw fath o Covid ac effeithiau Covid, ac roedd yn rhaid i ni aros yn ein hystafell ac oherwydd bod gennym ni ein hystafell ymolchi ein hunain, roedd yn fath o ddosbarth, dyna fel eich cartref eich hun. Ac oherwydd bod gennym ni ein hystafell ymolchi ein hunain yn ein hystafelloedd, doedd e ddim yn cael ei ddosbarthu fel tŷ a rennir… doedden ni ddim yn cael defnyddio ystafell fyw ac roedd hynny i gyd wedi’i wahardd yn llwyr. Mae gennym ni ficrodon a thegell yn ein hystafelloedd a chyda oergell fach gyda rhewgell fach… I ddefnyddio’r gegin roedd yn rhaid i ni ffonio i lawr ac [os] oedd rhywun yn ei defnyddio doeddech chi ddim yn gallu defnyddio’r gegin… byddai’n rhaid i chi aros iddyn nhw orffen neu wneud yn siŵr nad oedd neb yn yr ystafell honno pan fyddech chi’n mynd i mewn… Roedd gen i weithiwr cymdeithasol ar y pryd. Felly roedd gen i ychydig o weithwyr o’m cwmpas ar y pryd… [gan gynnwys] gweithiwr Camfanteisio Rhywiol ar Blant, gweithiwr Camfanteisio’n Rhywiol ar Blant. Ac fe wnaeth hi lawer o ymladd i’m cael i [symud], oherwydd ei bod hi’n gwybod nad oeddwn i’n ymdopi yn yr hostel. Felly fe wnes i geisio byw tra roeddwn i yno. Fe wnes i hynny drwy’r amser pan oeddwn i gartref. Ond fe wnes i hynny pan oeddwn i yno oherwydd nad oeddwn i’n gallu ymdopi. Roeddwn i’n teimlo mor ofnadwy yn eistedd mewn ystafell fel… doedd dim hyd yn oed cadair felly’r unig le i mi eistedd mewn gwirionedd oedd yn y gwely.” (20 oed) |
Dywedodd un person ifanc a oedd wedi dychwelyd i fyw gyda'i mam yn ddiweddar fod eu perthynas wedi chwalu ac o ganlyniad bu'n rhaid iddi adael. Yna bu'n rhaid iddi gysgu ar soffa cymydog wrth aros am le preswyl a disgrifiodd gael ei dweud gan ofal cymdeithasol plant i geisio trwsio'r berthynas a symud yn ôl i mewn. Disgrifiodd deimlo rhyddhad pan gafodd le preswyl, gyda chefnogaeth wrth law.
| “Symudais i [gyfleuster byw â chymorth] ac arhosais yno am, fel, blwyddyn – ychydig dros flwyddyn… Roedd aelod o staff yno drwy’r amser… Roedd yn llawer gwell, mewn gwirionedd. Roeddwn i’n teimlo llawer mwy o gefnogaeth yno [na byw gyda Mam neu ar soffa cymydog].” (20 oed) |
Sylwadau terfynol
Mae adroddiadau gan blant a phobl ifanc a oedd mewn cysylltiad â gofal cymdeithasol plant cyn y pandemig yn tynnu sylw at ganfyddiadau bod cymorth yn cael ei beryglu mewn nifer o ffyrdd oherwydd oedi ac anghysondebau. Yn benodol, effeithiodd y diffyg darpariaeth wyneb yn wyneb ar ba mor dda yr oedd rhai plant a phobl ifanc yn gallu mynegi eu hanghenion a pha mor effeithiol y gellid rhoi cymorth. Gallai'r aflonyddwch hwn i gymorth wneud bywyd yn ystod y pandemig yn anoddach i'r rhai sydd eisoes mewn amgylchiadau heriol.
4.3 Gwasanaethau iechyd
Trosolwg
Yn yr adran hon, rydym yn archwilio canfyddiadau a phrofiadau plant a phobl ifanc o ryngweithio â gwasanaethau iechyd yn ystod y pandemig. Am fwy o fanylion ar sut roedd plant a phobl ifanc yn teimlo bod eu hiechyd corfforol a meddyliol wedi'i effeithio yn ystod y pandemig yn ehangach, gweler Iechyd a lles.
Crynodeb o'r Bennod |
|
| Gwasanaethau iechyd meddwl
Gwasanaethau gofal iechyd eraill Sylwadau terfynol |
|
Gwasanaethau iechyd meddwl
Ar draws y cyfweliadau, teimlai plant a phobl ifanc fod eu lles wedi’i effeithio yn ystod y pandemig ac yn enwedig yn ystod y cyfnod clo. Archwilir y profiadau hyn yn fanwl yn Iechyd a llesDylid nodi bod yr ymchwil hon wedi cynnwys sbectrwm eang o brofiadau mewn perthynas â lles ac iechyd meddwl, o'r rhai a deimlai eu bod wedi ymdopi'n dda yn ystod y pandemig er gwaethaf yr heriau, i'r rhai a deimlai eu bod wedi cael trafferth. Mae'r adran hon yn canolbwyntio ar brofiadau'r rhai a geisiodd gymorth naill ai cyn neu yn ystod y pandemig ac a oedd mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl yn ystod y cyfnod hwn.
Rydym yn amlinellu'r rhesymau pam mae plant a phobl ifanc mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl, a sut y gwnaeth profiadau o'r pandemig arwain rhai i geisio cymorth. Yna rydym yn archwilio canfyddiadau a phrofiadau plant a phobl ifanc o gael mynediad at gymorth ffurfiol ac anffurfiol a'i dderbyn yn ystod y pandemig, gan gynnwys profiadau o gael mynediad at therapïau siarad ar-lein.
Rhesymau dros fod mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl
Disgrifiodd plant a phobl ifanc ystod eang o resymau dros gael mynediad at wasanaethau iechyd meddwl yn ystod y pandemig. Roedd y rhai a gyfwelwyd a oedd eisoes mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl cyn y pandemig yn cynnwys y rhai a oedd yn profi teimladau o bryder ac iselder, y rhai a oedd yn profi hunan-niweidio a syniadau hunanladdol, a'r rhai a gafodd ddiagnosis o anhwylderau bwyta.
Ymhlith y plant a'r bobl ifanc hynny a gysylltodd â gwasanaethau iechyd meddwl am y tro cyntaf yn ystod y pandemig, daeth dau grŵp i'r amlwg – y rhai a deimlai eu bod wedi cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl yn gyffredinol a bod y pandemig wedi gwaethygu'r problemau, a'r rhai a deimlai nad oeddent yn cael trafferth o gwbl cyn y pandemig, ond sydd bellach â heriau iechyd meddwl a ddaeth yn sgil profiad y pandemig ei hun (sylwch fod amseriad cael cymorth am y tro cyntaf wedi amrywio, neu na chafodd ei gofio).
Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd a gychwynnodd gysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl yn ystod y pandemig eu bod yn teimlo'n bryderus ac wedi'u llethu ynghylch amrywiaeth o bethau gwahanol ar y pryd. Roedd y rhain yn cynnwys teimlo'n ynysig ac ar eu pen eu hunain yn eu bywyd bob dydd, teimlo'n bryderus ynghylch diogelwch teulu a ffrindiau pe byddent yn dal Covid-19, a theimlo'n bryderus ynghylch dysgu ar-lein. Disgrifiodd rhai eu bod wedi'u heffeithio gan densiwn gartref a pherthnasoedd dan straen. Ceisiodd rhai plant a phobl ifanc gymorth ar ôl cael eu heffeithio gan salwch teuluol a phrofedigaeth a ddigwyddodd yn ystod y pandemig. Disgrifiodd plant a phobl ifanc yn y grŵp hwn hefyd gysylltu â gwasanaethau iechyd meddwl yn ystod y pandemig oherwydd y profiad o ddatblygu anawsterau gyda bwyd, a elwir weithiau'n datblygu anhwylder bwyta (gweler Iechyd a lles am ddisgrifiad llawn o'r profiadau hyn). Mae rhesymau dros geisio cymorth iechyd meddwl hefyd yn adleisio'r ffactorau a wnaeth y pandemig yn anoddach i rai plant a phobl ifanc (gweler Ffactorau a luniodd y profiad pandemig).
Canfyddiadau o gael mynediad at gymorth iechyd meddwl yn ystod y pandemig
Daeth tair thema allweddol i’r amlwg o gyfweliadau â phlant a phobl ifanc mewn perthynas â’u profiad o gael mynediad at gymorth iechyd meddwl a’r effaith ganfyddedig a gafodd y pandemig ar hyn. Yn gyntaf, disgrifiasant oedi sylweddol wrth dderbyn asesiadau a diagnosisau cychwynnol ar gyfer ystod o gyflyrau iechyd meddwl neu niwroamrywiol (ac mewn rhai achosion ar gyfer cyfuniad o’r rhain). Yn ail, roeddent yn cael anhawster cysylltu â meddygon teulu i gael atgyfeiriad ar gyfer cymorth iechyd meddwl. Yn drydydd, roeddent yn canfod amseroedd aros hirach am gymorth parhaus gyda’r Gwasanaeth Iechyd Meddwl Plant a’r Glasoed (CAMHS).
Roedd rhai plant a phobl ifanc o'r farn bod eu hymgais i gael asesiad ar gyfer amrywiaeth o gyflyrau iechyd meddwl, fel iselder a phryder, wedi'i ohirio'n ddifrifol o ganlyniad i'r pandemig. (Cyfeiriodd rhai hefyd at oedi cyn cael asesiad ar gyfer amrywiaeth o gyflyrau niwroamrywiol fel awtistiaeth, ADHD, a dyslecsia.) Roedd y rhai a oedd wedi dechrau ceisio asesiad cyn y pandemig a'r rhai a ddechreuodd y broses yn ystod y pandemig yn rhannu'r farn hon.
| “Ers, fel, y pandemig, mae popeth sydd â rhestr aros wedi’i ohirio cymaint ac mae’n effeithio arno nawr. Hyd yn oed os ydych chi’n cyfeirio’ch hun at wasanaeth iechyd meddwl nawr, mae’n debyg y byddwch chi’n, fel, oesoedd.” (21 oed) |
Disgrifiodd plant a phobl ifanc brofiadau negyddol hefyd wrth geisio cysylltu â'u meddyg teulu lleol i gael cymorth iechyd meddwl, fel amseroedd aros hir ar y ffôn, ac roeddent yn teimlo bod hyn oherwydd gofynion y pandemig ar wasanaeth iechyd a oedd eisoes yn ei chael hi'n anodd.
| “Rwy'n cofio teimlo'n wirioneddol ddiymadferth. Fel rwy'n cofio roedd pwynt pan oeddwn yn ceisio cysylltu â fy meddyg teulu ar y ffôn ac fel petawn i wedi bod yn ceisio ers dyddiau a dyddiau, fel bob bore yn codi a'i wneud, ac roeddwn i'n teimlo cymaint o straen gan y ffaith fy mod i'n teimlo fel petawn i wir angen siarad â rhywun ac na allwn i, ac roeddwn i fel petawn i ddim yn gwybod beth i'w wneud ... mae'n teimlo fel nad ydw i'n mynd i gyrraedd unrhyw un.” (22 oed) |
Roedd rhai plant a phobl ifanc o'r farn bod CAMHS yn brin iawn o staff, ac ochr yn ochr â'r galw cynyddol oherwydd y pandemig, arweiniodd hyn at anhawster cael apwyntiadau ac amseroedd aros hir. Disgrifiodd un person ifanc ei phrofiad o fod ar y rhestr aros i dderbyn therapi ymddygiad gwybyddol gan CAMHS am dair blynedd, ar ôl cael gwybod chwe mis i ddechrau, a theimlai fod hyn wedi ei gadael hi'n cael trafferth am gyfnod hirach.
Disgrifiodd person ifanc arall sut y ceisiodd am fisoedd dderbyn cymorth iechyd meddwl gan CAMHS ond na chafodd unrhyw gymorth tan ar ôl iddo geisio cyflawni hunanladdiad. Yna cafodd un apwyntiad, a ddisgrifiodd fel sesiwn therapi, ond dywedwyd wrtho y byddai angen iddo aros chwe mis arall am gymorth parhaus.
| “Er ei fod yn achos argyfwng, roedd yn rhaid i chi aros chwe mis o hyd.” (21 oed) |
Myfyriodd un person ifanc mewn lleoliad gofal yn ystod y pandemig na ddylai pobl yn ei hamgylchiadau fod wedi gorfod aros cyhyd.
| “Mae pobl sydd mewn ac allan o ofal, fel y rhai sy’n gadael gofal neu bobl sydd mewn gofal, ymhlith y plant mwyaf agored i niwed. Rwy’n teimlo y dylem fod wedi cael mynediad ar wahân at wasanaethau iechyd meddwl neu, wyddoch chi, llawer mwy o gyfle i gael cymorth oherwydd rwy’n credu y byddai llawer o bobl wedi elwa o hynny.” (20 oed) |
Profiadau o gefnogaeth iechyd meddwl yn ystod y pandemig
Rhannodd plant a phobl ifanc amrywiaeth o safbwyntiau ar eu profiadau o dderbyn cymorth iechyd meddwl yn ystod y pandemig, yn enwedig mewn perthynas â pha mor ddefnyddiol oedd sesiynau therapi siarad ar-lein iddynt. Disgrifiwyd therapïau siarad un-i-un fel y prif fath o gymorth a dderbyniwyd cyn y pandemig yn ogystal ag yn ystod y pandemig, naill ai gyda therapydd CAMHS neu mewn rhai achosion gyda therapydd preifat. Yn y rhan fwyaf o achosion, ni nododd y rhai a gyfwelwyd y math o therapi a dderbyniasant.
I'r rhai a gafodd gymorth iechyd meddwl cyn y pandemig, cofiwyd sawl newid i'r modd a'r amlder o ganlyniad i'r pandemig. Yn gyntaf, disgrifiodd plant a phobl ifanc y newid o sesiynau wyneb yn wyneb i sesiynau ar-lein (trwy Zoom neu Teams) neu dros y ffôn. Roedd gan y rhai a gyfwelwyd farn negyddol yn bennaf ar hyn. Disgrifiodd rhai therapi ar-lein fel rhywbeth mwy heriol gan eu bod yn well ganddynt siarad yn bersonol ac yn ei chael hi'n anodd siarad yn agored am eu teimladau a chysylltu â'u therapydd trwy sgrin gyfrifiadur. Disgrifiasant sesiynau ar-lein fel rhai mwy amhersonol a llai effeithiol iddynt, yn enwedig lle'r oedd ganddynt berthynas gref a fodolai eisoes â'u therapydd. Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc a gafodd gymorth iechyd meddwl am y tro cyntaf yn ystod y pandemig, heb bwynt cymharu, hefyd eu bod wedi cael sesiynau ar-lein yn heriol. Nododd rhai resymau ymarferol dros hyn hefyd, megis delio â chysylltiad rhyngrwyd gwan a phrofi diffyg preifatrwydd oherwydd bod aelodau'r teulu yn y tŷ.
| “Dw i’n meddwl, oherwydd fy mod i mewn meddylfryd datgysylltiedig iawn, ei fod wedi gwneud i mi deimlo fel nad oeddwn i’n siarad â pherson go iawn. Felly roedd hi’n eithaf anodd cysylltu.” (22 oed)
“Y gofal cymunedol sydd gen i nawr o’i gymharu â’r hyn oedd gen i bryd hynny, wel mae gwahaniaeth enfawr… gallwch chi siarad â phobl yn iawn… Yn enwedig fel person awtistig… llawer o’r amser alla i ddim dweud beth mae pobl yn ei ddweud a pha naws pan fydda i mewn sefyllfa ben ddrwg, dydw i ddim yn mynd i ddweud ‘o ie, fel nad ydw i’n gwneud yn wych ar hyn o bryd’. Byddai fel ‘ydw, dw i’n iawn, cŵl’, yn enwedig dros y ffôn.” (22 oed) |
Trafodwyd rôl cyfranogiad rhieni mewn cymorth ar-lein hefyd. Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc sut roeddent yn teimlo bod y cymorth a gawsant wedi dod yn fwy dan arweiniad rhieni yn ystod y pandemig o'i gymharu ag o'r blaen, a byddent wedi ffafrio pe na bai eu rhieni mor gysylltiedig.
| “Nhw oedd yn siarad â fy mam yn hytrach na fi mewn gwirionedd, oherwydd roedd fy mam wrth fy ymyl ar y pryd, a hi oedd yr un yn gofyn cwestiynau, felly wnes i ddim cael gair i mewn mewn gwirionedd.” (19 oed) |
Fodd bynnag, roedd rhai plant a phobl ifanc yn teimlo'n gadarnhaol am y profiad o dderbyn cymorth ar-lein. Roeddent yn ei chael hi'n haws cyfathrebu trwy fod gartref mewn amgylchedd cyfarwydd ac yn gwerthfawrogi hyblygrwydd cymorth ar-lein.
| “Roedd yr un mor dda â mynd atyn nhw yn bersonol, oherwydd dw i’n meddwl hefyd fy mod i’n fwy cyfforddus yn siarad â nhw pe bawn i’n eistedd yn fy nghegin… Roeddwn i’n arfer teimlo’n nerfus yn mynd i lawr… nawr dw i’n dal i deimlo ychydig yn nerfus pan dw i’n mynd i lawr. Dw i’n teimlo fel petawn i’n eistedd yn fy nhŷ fy hun dw i’n teimlo’n fwy cyfforddus.” (15 oed) |
Adroddodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd am newidiadau i amlder cymorth iechyd meddwl yn ystod y pandemig; er enghraifft, symudodd sesiynau wythnosol i bob pythefnos, a chafodd rhai eu canslo oherwydd salwch. Mewn rhai achosion, teimlwyd bod nifer llai o sesiynau wedi'u cynnig (er enghraifft, chwech) nag a awgrymid mewn amgylchiadau arferol. Mewn rhai achosion, disgrifiodd plant a phobl ifanc golli allan ar gymorth iechyd meddwl penodol yn gyfan gwbl. Er enghraifft, disgrifiodd un person ifanc sut yr oedd i fod i ddechrau cwnsela yn yr ysgol ond unwaith i'r pandemig ddechrau, methodd hyn ac ni chynigiwyd cwnsela iddo yn yr ysgol eto. Rhannodd person ifanc arall sut yr oedd i fod i fynd ar drip preswyl i'r rhai â dysmorphia corff ac anhwylderau bwyta a drefnwyd gan CAMHS ac roedd yn siomedig pan na ddigwyddodd hyn oherwydd y pandemig.
Gwasanaethau gofal iechyd eraill
Disgrifiodd plant a phobl ifanc sut roeddent yn teimlo bod eu profiadau o gael mynediad at wasanaethau iechyd corfforol wedi cael eu heffeithio gan y pandemig mewn nifer o ffyrdd. Isod rydym yn archwilio eu canfyddiadau o oedi ychwanegol wrth gael mynediad at driniaeth neu ddiagnosis oherwydd y pwysau ar y GIG, ofnau o ddal Covid-19 sy'n effeithio ar fynediad at ofal iechyd, a'r cyfyngiadau ymweld ychwanegol a brofir wrth gael eu derbyn i'r ysbyty.
Oedi canfyddedig mewn triniaeth neu ddiagnosis
Roedd rhai plant a phobl ifanc yn cofio oediadau mewn triniaethau neu archwiliadau yr oeddent yn eu hystyried i fod wedi'u hachosi gan oediadau ehangach yn y GIG yn ystod y pandemig. Roedd hyn yn arbennig o amlwg mewn adroddiadau gan blant a phobl ifanc ag anableddau corfforol a ddisgrifiodd amrywiaeth o emosiynau a achoswyd gan yr oediadau a brofwyd, gan gynnwys straen, rhwystredigaeth, pryder ac ofn ynghylch yr effeithiau tymor hwy ar eu hiechyd corfforol.
Roedd rhai o'r rhai a gyfwelwyd yn cofio profi anghyfleustra a rhywfaint o straen pan achosodd y pandemig oedi mewn archwiliadau neu apwyntiadau rheolaidd ond dywedasant nad oedd dim byd sylweddol wedi newid yn eu hiechyd corfforol o ganlyniad. Teimlwyd hyn gan y rhai yr effeithiwyd ar eu harchwiliadau iechyd rheolaidd neu eu ffitiadau cymorth iechyd (megis cymhorthion clyw, cael ffisiotherapi, neu gael braces).
| “Roeddwn i fod i gael fy ngwrthseisiau yn ystod, fel, pan ddigwyddodd Covid, ond wrth gwrs cafodd ei ohirio oherwydd Covid, felly collais gael gwrthseisiau am ddwy flynedd. Felly, ie, roedd yn rhaid i mi aros dwy flynedd arall hyd yn oed i gael fy rhoi yn ôl ar y rhestr ac yna ei gael wedi'i wneud eto… Roeddwn i ychydig yn flin oherwydd roeddwn i eu hangen, felly roedd yn hir aros amdanyn nhw.” (19 oed) |
Roedd rhai plant a phobl ifanc a gyfwelwyd yn fwy pryderus am yr oedi yn eu gofal, er nad oeddent yn teimlo bod hyn yn cael canlyniadau tymor hwy. Er enghraifft, eglurodd un plentyn pa mor gyn-bandemig y byddai'n gweld meddyg bob blwyddyn am gyflwr ei chalon. Ni welodd feddyg am adolygiad mewn bron i ddwy flynedd drwy gydol y pandemig a ddisgrifiwyd fel "llawn straen" ac "ofn", er nad oedd yn credu bod ei hiechyd wedi'i effeithio ganddo.
| “Wnes i ddim gweld llawer o’r meddygon drwy gydol Covid, felly roedd hynny’n fy straenio ychydig hefyd, oherwydd roeddwn i fod i gael adolygiad, dwi’n meddwl, a chefais i erioed oherwydd Covid. Felly roedd hynny braidd yn frawychus.” (14 oed) |
Profodd rhai plant a phobl ifanc oedi mewn archwiliadau neu weithdrefnau, a oedd â goblygiadau i'w hiechyd corfforol. Disgrifiodd un person ifanc â scoliosis sut y cyd-ddigwyddodd y pandemig â'i sbardun twf.40 Er y byddai wedi cael ei gweld gan y meddygon ddwy neu dair gwaith y flwyddyn mewn cyfnodau nad oedd yn bandemig, ni chafodd ei gweld yn ystod y pandemig. Datblygodd ei scoliosis yn llawer cyflymach yn ystod y cyfnod hwn oherwydd ei chyflymder twf ac nid oedd yn gallu cael brace na chael pelydrau-X i fonitro cynnydd. Oherwydd yr oedi wrth osod y brace, teimlai fod ei scoliosis wedi gwaethygu nag y byddai wedi bod heb y pandemig, pe bai wedi gallu cael brace a chael monitro agosach ar ei chyflwr. Cafodd ei llawdriniaeth ei gohirio'n fawr hefyd oherwydd y pandemig. Gadawodd hyn hi mewn llawer o boen, ac roedd hi'n ei chael hi'n "annifyr" ac yn "rhwystredig" na allai gael y gefnogaeth oedd ei hangen arni i reoli ei chyflwr.
| “Cyn y cyfnod clo roeddwn i’n cael pelydrau-X rheolaidd bob pedwar i chwe mis i wirio sut roedd [fy scoliosis] yn datblygu, ond roedd rhaid i hynny ddod i ben dros y cyfnod clo fel na allent fonitro. Ac yna gyda’r cynnydd twf, pan aeth yn waeth doedden nhw ddim yn gallu gweld hynny, felly ie… roedd e braidd yn rhwystredig oherwydd roeddwn i mewn llawer o boen, felly roedd e fel, doedd dim byd i’m helpu felly roedd e’n eithaf annifyr a rhwystredig.” (18 oed) |
Disgrifiodd person ifanc arall sut mae hi'n dal i wynebu problemau cefn a ddatblygodd yn ystod y pandemig oherwydd nad oedd hi wedi cael y driniaeth briodol ar y pryd. Oherwydd yr oedi mewn triniaeth y GIG, penderfynodd siarad ag ymgynghorydd preifat am ei phroblemau cefn. Er iddi gael ei gweld yn gyflym iawn am sgan MRI a diagnosis, ni chafodd unrhyw driniaeth ddilynol, a chafodd ei gadael i ddelio â'i phroblem gefn ar ei phen ei hun. Roedd hi'n dal i wynebu problemau cefn pan gafodd ei chyfweld ac roedd yn rhaid iddi adael y gwaith oherwydd y boen cefn yr oedd hi'n ei brofi.
| “Roeddwn i’n eithaf ffodus; llwyddais i gael apwyntiad yn gynnar iawn [yn breifat] ac fe wnaeth [yr ymgynghorydd] archebu sgan MRI i mi ymhen wythnos, a oedd yn anhygoel o ystyried yr amser hwnnw, a darganfuwyd ei fod wedi bod yn ddisg chwyddedig nad oedd neb wedi’i ddisgwyl mewn gwirionedd. Dywedodd ei fod yn brin iawn i berson ifanc o’r hyn roeddwn i wedi’i wneud. Ond yna ar ôl hynny roedd hi’n anodd iawn cael apwyntiad arall ac felly fe wnaethon ni ei adael a digwyddodd llawer gyda’r ymgynghorydd penodol hwn a wnaeth lawer o bethau na ddylai fod wedi digwydd gen i yn fy marn i. Ond yna’n ddiweddar, ar ôl gorfod mynd yn ôl trwy’r GIG, dywedon nhw wrtha i na ddylai hyn fod wedi digwydd ar y system breifat, pe byddech chi wedi dod trwy’r GIG, byddem wedi dal i’ch erlid chi am hyn am ychydig fisoedd, byddem wedi gwneud ffisiotherapi priodol, byddai wedi bod yn barhaus, ni fyddem wedi eich gadael chi yn y ffordd y gwnaeth yr ymgynghorydd hwnnw. Felly nawr byddwn i’n hytrach mynd gyda’r GIG na’r preifat, ond mae’n anodd oherwydd bod gan y GIG restr aros hir iawn, fel nawr rydw i ar restr aros, sy’n rhwystredig iawn. Felly dyna un peth i ddod allan o'r pandemig; mae'r rhestrau aros sy'n codi'n gyflym yn rhwystredig iawn.” (20 oed) |
Roedd yr ymchwil hwn hefyd yn cynnwys cyfweliadau â phobl ifanc a brofodd oedi wrth gael mynediad at ofal iechyd sy'n cadarnhau rhywedd yn ystod y pandemig. Arweiniodd hyn at y bobl ifanc hyn yn myfyrio bod eu hiechyd meddwl wedi'i effeithio'n negyddol gan fod eu cynlluniau i deimlo'n gyfforddus yn eu cyrff wedi'u gohirio (archwilir agweddau eraill ar brofiad y pandemig i blant a phobl ifanc LHDT+ yn Cartref a theulu a Datblygiad a hunaniaeth).
| “Felly, oherwydd, fel, wyddoch chi [y pandemig], roedd gen i apwyntiadau meddyg cyfyngedig iawn.” (21 oed)
“Rwy’n credu bod yr holl bethau hyn wedi gwneud… y newid cymaint yn waeth. Ac roeddwn i eisoes yn teimlo’n isel fy ysbryd… Hefyd, rwy’n meddwl eto, heb gael yr hyn sy’n tynnu fy sylw o fywyd normal, roeddwn i eisoes yn teimlo’n gaeth yn fy nghorff… Ac yna roeddwn i hefyd yn teimlo’n gaeth yn… bywyd a phethau felly.” (21 oed) |
- 40 Mae scoliosis yn gyflwr lle mae'r asgwrn cefn yn "troelli ac yn crymu i un ochr" https://www.nhs.uk/conditions/scoliosis/
Oedi wrth gael mynediad at ofal iechyd a achosir gan yr ofn o ddal Covid-19
Ar adegau, roedd ofn ynghylch y risgiau o ddal Covid-19 ar ran plant a phobl ifanc eu hunain a/neu eu gweithwyr iechyd proffesiynol yn atal plant neu bobl ifanc rhag cael cymorth ar gyfer eu cyflyrau iechyd. Digwyddodd hyn pan nad oeddent yn gallu cael gafael ar feddyginiaeth neu gymorth heb fynd i mewn i ysbyty neu ofod gofal iechyd, neu pan gafodd eu hapwyntiadau eu canslo oherwydd ofn effaith Covid-19. Er enghraifft, disgrifiodd un person ifanc y ffaith nad oedd yn gallu cael gafael ar feddyginiaeth ar gyfer ei chyflwr esgyrn gan fod staff meddygol yn teimlo bod ymweld ag ysbyty am brofion yn rhy beryglus, gan ei gadael mewn poen.
| “Roeddwn i fod i gael apwyntiadau tebyg yn ystod cyfnod Covid, felly roedd rhaid canslo fy apwyntiadau yn eithaf aml… Oherwydd nad ydyn nhw eisiau fi, oherwydd fy mod i mewn perygl o gael Covid, felly doedden nhw ddim eisiau i mi gael Covid ac yna doedden nhw ddim yn gwybod beth fyddai effeithiau Covid ar rywun â chyflwr tebyg i fy un i… Roeddwn i fod i gael meddyginiaeth, ond allwn i ddim cael meddyginiaeth heb fynd i’r apwyntiadau.” (19 oed) |
Cofiodd un person ifanc oedd yn agored i niwed yn glinigol effaith llacio cyfyngiadau mewn lleoliadau meddygol, gan ddisgrifio sut y gwnaeth dileu protocolau ynysu hi'n beryglus iddo fynd i feddygfa neu ysbyty – gan ei gwneud hi'n amhosibl iddo gael ei frechu.
| “Dywedwyd wrthym gan ein meddyg ein hunain nad oedd yn ddiogel mynd i mewn i feddygfeydd teulu nac ysbytai ar y pryd oherwydd gallem fod yn agored i niwed a byddai wedi ein lladd.” (19 oed) |
Rhannodd rhiant person ifanc arall, pan dynnodd ei phlentyn, a oedd ag anabledd difrifol, ei diwb bwydo, y dywedwyd wrthi am beidio â mynd i'r ysbyty i ddatrys y broblem, a'i fwydo mewn ffordd arall. Yn ddiweddarach, atgyfeiriwyd y rhiant at ofal cymdeithasol oherwydd nad oedd wedi defnyddio'r tiwb bwydo, a disgrifiodd deimlo ei bod wedi cael ei thrin yn annheg oherwydd bod pryder diogelu wedi'i godi am hyn. Rhannodd ei bod wedi cael ei derbyn yn ddiweddarach gan ofal cymdeithasol ei bod yn dilyn cyngor meddygol ar hyn.
| “Tynnodd [fy mab] ei big allan ac oherwydd na allwn i fynd ag ef i’r ysbyty fe wnaethon nhw roi mesurau diogelu ar waith er i mi ffonio’r ysbyty a dweud ei fod wedi tynnu ei diwb allan… Dywedon nhw, wel, does dim pwynt dod i mewn oherwydd ein bod ni mewn Covid. Bydd yn rhaid iddo aros yn yr ysbyty am 10 diwrnod. A dydyn ni ddim eisiau hynny i chi. Felly fe wnaethon ni ei adael fel 'na. Fe wnaethon ni ei gael i yfed. Fe wnaethon ni ei gael i fwyta. Ond yna pan aeth i fyny i [sefydliad wedi’i ddileu] fe wnaethon nhw fy rhoi mewn mesurau diogelu oherwydd na wnes i fynd ag ef i gael ei wirio yn yr ysbyty. Ond dywedwyd wrthyf i beidio â’i wirio oherwydd Covid.” (Rhiant person ifanc 21 oed) |
Cyfyngiadau ymweld ychwanegol wrth gael eich derbyn i'r ysbyty
Disgrifiodd plant a phobl ifanc a gafodd eu derbyn i'r ysbyty yn ystod y pandemig yr heriau a wynebasant oherwydd y cyfyngiadau ymweld.
Disgrifiodd un plentyn a gafodd ei derbyn i'r ysbyty yn ystod y pandemig am gwpl o wythnosau, a ganiatawyd iddi un ymwelydd yn unig, sut y collai weld ei brodyr a'i chwiorydd yn ystod y cyfnod hwn pan nad oedd ond ei mam yn cael aros gyda hi yn yr ysbyty. Roedd hi hefyd yn teimlo bod y profiad cyfan o fod yn yr ysbyty yn ystod y pandemig yn "ofnus".
| “Roedd yn eithaf brawychus oherwydd byddai llawer o bobl yno yn delio â phethau o ganlyniad i’r pandemig ac yn delio â phethau fel yr hyn a ddigwyddodd a phethau felly roedd yn eithaf prysur, ond roeddwn i’n dal yn yr ysbyty ac roeddwn i’n gwybod bod angen i mi fynd oherwydd ei fod yn ddrwg iawn… Roedd yn wahanol iawn ac aros yn yr ysbyty am amser hir yn gweld pawb fel y nyrsys a’r meddygon mewn masgiau a pheidio â gallu mynd adref mewn gwirionedd a doedd fy mrawd bach a fy chwaer ddim yn gallu fy ngweld llawer oherwydd fy mod i yn yr ysbyty a phethau felly.” (10 oed) |
I bobl ifanc oedd newydd droi’n 18 oed, mynegwyd bod y profiad o gael eu derbyn i’r ysbyty yn ystod y pandemig yn cael ei wneud yn fwy heriol, dryslyd a “rhyfedd” oherwydd y cyfyngiadau ar unrhyw ymwelwyr o gwbl, a oedd yn golygu na allai eu rhieni fod yno gyda nhw. Cyfeiriodd y rhai a gyfwelwyd at y dryswch a wynebasant wrth ddeall yr hyn yr oedd y meddygon yn ei ddweud, dehongli eu cynlluniau triniaeth, a gorfod delio â’u trafodaethau iechyd ar eu pen eu hunain. Disgrifiasant hefyd sut yr oedd rhiant wedi ymuno â’u hapwyntiadau iechyd cyn y pandemig, a sut yr oeddent yn teimlo eu bod wedi cael eu rhuthro i ymddwyn fel oedolyn nawr, ac yn gweld hyn yn ofidus.
| “Dwi newydd droi’n 18 oed cyn y pandemig a chefais fy nerbyn i’r ysbyty am tua wythnos ac, fel, allwn i ddim cael unrhyw ymwelwyr. Roedd rhaid i mi ddelio â’r cyfan ar fy mhen fy hun… fel, yr holl feddygon a phobl yn dod i mewn i siarad â mi… Cyn hynny roedd fy mam yn dal i ddod i’m apwyntiadau meddyg… ac felly roedd hynny’n agoriad llygad go iawn i ‘Gallaf wneud pethau ar fy mhen fy hun, dw i braidd yn oedolyn nawr. Wow. Mae popeth yn teimlo braidd yn real’. Fel, roedd yn brofiad rhyfedd iawn.” (22 oed)
“A’r cyfan roeddwn i eisiau oedd fy mam, [nad oedd] yn gallu dod gyda fi… [Roeddwn i] yn eistedd yn yr ysbyty ar fy mhen fy hun oherwydd cyn belled ag yr oedd y GIG a’r meddygon a’r nyrsys yn y cwestiwn, ‘mae hi’n oedolyn, gall wneud ei phenderfyniadau ei hun’, pan nad oeddwn i’n deall hanner yr hyn yr oedden nhw’n ei ddweud. Wyddoch chi, ‘mae gennych chi hyn, mae gennych chi hynna, ac mae angen i ni wneud hyn a hynna a hynna ac mae angen i chi fynd ymlaen i weld yr ymgynghorydd hwn, yr ymgynghorydd hwnnw, mae angen i chi gael y llawdriniaeth hon, y llawdriniaeth hon, y risgiau yw hyn, hynna a hyn’. Ac fe aeth hi drwy un glust ac allan drwy’r llall oherwydd doedd gen i ddim syniad beth oedden nhw hyd yn oed yn siarad amdano, fel nad oeddwn i hyd yn oed yn gwybod bod gen i, doeddwn i ddim hyd yn oed yn gwybod beth oedd goden fustl.” (22 oed) |
Sylwadau terfynol
Mae’r adroddiadau’n adlewyrchu sut y cafodd plant a phobl ifanc mewn amrywiaeth o amgylchiadau anawsterau wrth gael mynediad at wasanaethau gofal iechyd yn ystod y pandemig. Yn benodol, roedd y rhai a oedd mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl yn teimlo eu bod wedi cael eu heffeithio gan oediadau a newidiadau i amlder y gefnogaeth.
Mae canfyddiadau hefyd yn tynnu sylw at effaith yr amhariad ar therapi siarad wyneb yn wyneb lle'r oedd plant yn bobl ifanc yn ei chael hi'n anodd cymryd rhan mewn sesiynau ar-lein a dros y ffôn. Gwnaeth y golled hon o gefnogaeth wyneb yn wyneb hi'n anoddach iddynt ymdopi yn ystod y pandemig.
I'r rhai sydd mewn cysylltiad â gwasanaethau gofal iechyd corfforol, mae'r cyfrifon yn adlewyrchu sut y gallai oedi i ofal iechyd, gan gynnwys oherwydd pwysau ar y GIG ac oherwydd yr ofn o ddal Covid-19 mewn lleoliadau gofal iechyd, arwain at effeithiau tymor byr a thymor hwy ar iechyd.
4.4 Ceisio lloches
Trosolwg
Mae'r adran hon yn archwilio profiadau plant a phobl ifanc sy'n ceisio lloches o'r pandemig. Siaradom â phlant a phobl ifanc a oedd wedi bod mewn amrywiaeth o amgylchiadau mewn perthynas â cheisio lloches yn ystod y pandemig. Roedd y grŵp yn cynnwys y rhai a oedd wedi bod yn byw yn y DU cyn y pandemig a'r rhai a gyrhaeddodd yn ystod y cyfnod clo. O'r ail grŵp hwn, cyrhaeddodd y rhan fwyaf gydag aelodau eraill o'r teulu, er bod ein sampl yn cynnwys rhai plant hŷn a phobl ifanc a gyrhaeddodd ar eu pen eu hunain yn ystod y pandemig. Lle nad oedd plant iau yn gallu cofio manylion penodol ynghylch y broses o wneud cais am loches, rhoddodd eu rhieni fewnbwn lle bo'n bosibl.
Yn gyntaf, rydym yn manylu ar brofiadau'r rhai a gyrhaeddodd yn ystod y cyfnod clo, gan dynnu sylw at deimladau o ynysu ac ofn ar yr adeg hon yn ogystal â heriau penodol, fel oedi wrth gael mynediad at wersi Saesneg. Rydym hefyd yn archwilio'r tarfu canfyddedig ar y broses ceisio lloches a rhai gwasanaethau cymorth y teimlwyd eu bod yn gysylltiedig â chyd-destun y pandemig.
Crynodeb o'r Bennod |
|
| Cyrraedd y DU yn ystod y pandemig
Profiadau o lety dros dro Profiadau o brosesau lloches a chefnogaeth Sylwadau terfynol |
|
Cyrraedd y DU yn ystod y pandemig
Cafodd y profiad o symud i'r DU yn ystod y pandemig ei ddisgrifio'n negyddol yn bennaf, fel "dychrynllyd", "llawn straen", ac "unig", gan blant a phobl ifanc sy'n ceisio lloches, yn enwedig gan y rhai a gedwid mewn canolfannau cadw neu a gyrhaeddodd ar eu pennau eu hunain (gweler Cadw a lleoliadau diogel). Teimlai plant a phobl ifanc nad oeddent yn gallu dechrau datblygu eu bywyd newydd yn y DU yn ystod y pandemig oherwydd y cyfyngiadau symud ac ynysu cymdeithasol. Disgrifiasant hyn fel cyfnod unig ac anodd iawn iddynt a disgrifiodd rhai effaith tymor hwy ar eu hiechyd meddwl o ganlyniad.
| “Doeddwn i ddim yn gallu gwneud pethau sylfaenol arferol oedd angen i mi eu gwneud i ddatblygu fy hun… Felly er enghraifft fel dysgu Saesneg, gwneud ffrindiau, gweld pobl newydd, dim ond gwella fy iaith, wyddoch chi, roedd yn anodd i mi ar y dechrau.” (20 oed)
“Pan ddes i roedd hi fel ar ddechrau neu ganol Covid-19; roedd rhaid i mi aros, dwi’n meddwl ei fod yn 15 diwrnod ar fy mhen fy hun heb gyswllt. Oherwydd i mi ddod i’r DU heb neb, fel petawn i ar fy mhen fy hun, roeddwn i’n drist oherwydd fy mod i’n colli pobl. Rydych chi’n teimlo’n unig, weithiau’n isel eich ysbryd ac ie… roeddwn i’n ofnus. Ie. Dydych chi ddim yn adnabod neb. Dydych chi ddim yn gwybod pwy i ymddiried ynddo… Dw i’n dal i deimlo rhywfaint o, wyddoch chi, yn drist weithiau oherwydd i mi ddod i’r DU heb neb.” (21 oed) |
Thema allweddol i'r rhai a gyrhaeddodd y DU yn ystod y pandemig oedd amharu ar gyfleoedd i ddysgu Saesneg. Trafododd plant a phobl ifanc sut roedd dysgu Saesneg yn rhan hynod bwysig o ymgartrefu i fywyd yn y DU, ac roedd y rhai a ddaeth i'r DU yn ystod y pandemig yn teimlo bod y pandemig wedi ei gwneud hi'n llawer anoddach iddynt wneud hyn. Nid oedd rhai yn gallu cael gwersi Saesneg i ddechrau ac felly fe geision nhw ddysgu eu hunain. Canfu rhai hefyd fod ganddynt lai o gyfleoedd i wella eu Saesneg trwy ryngweithio anffurfiol fel yn yr ysgol, yn y siopau, neu gymdeithasu gyda ffrindiau. Roedd y rhai a oedd yn gallu cael mynediad at ddysgu ar-lein yn ei chael hi'n anodd ymgysylltu â'r hyn oedd yn digwydd a deall beth oedd yn digwydd.
| “Doedd gen i ddim Saesneg o gwbl, felly mae amser ysgol yn hanfodol i mi ddal i fyny â fy Saesneg a chadw i fyny â’r bobl o’m cwmpas a phobl fel y rhai sydd newydd eu geni yma ac sy’n gwybod Saesneg rhugl a phethau felly… pan fyddwch chi’n mynd i’r ysgol rydych chi hefyd yn cyfathrebu â phobl eraill, gyda ffrindiau.” (17 oed) |
Nid oedd un person ifanc yn gallu cael mynediad at unrhyw fath o addysg pan gyrhaeddodd y DU gyntaf ar ddechrau'r pandemig a disgrifiodd y straen a brofodd, yn ogystal â diflastod.
| “Doedd gen i ddim math o addysg yn y wlad hon oherwydd fy mod i newydd gyrraedd bryd hynny ac roeddwn i'n meddwl y byddwn i'n gallu cofrestru ar gyfer dosbarth. Oherwydd y pandemig, allwn i ddim gwneud y cyfan, doedd gen i ddim yr addysg honno… oherwydd doeddwn i ddim yn gallu mynychu dosbarthiadau yn ystod y pandemig, felly cefais fy ngrio'n fawr a chefais fy iselder hefyd fel teimlo straen.” (21 oed) |
Teimlwyd hefyd fod cyfleoedd eraill wedi’u peryglu gan y pandemig. Roedd rhai o’r rhai a gyfwelwyd yn rhwystredig nad oeddent yn gallu cael mynediad at rai cyfleoedd gwirfoddoli neu grwpiau ieuenctid yn ystod y pandemig. Gwelwyd hyn fel ffordd o wella eu Saesneg yn ogystal â chwrdd â phobl newydd.
| “Roeddwn i’n flin; roeddwn i eisiau gwirfoddoli… grŵp gwirfoddolwyr i drefnu digwyddiadau i bobl a phlant, allwn i ddim gwneud hynny. Roedd yn gyfle perffaith i mi ddysgu Saesneg hefyd, allwn i ddim gwneud hynny.” (20 oed) |
Roedd oedi wrth ddysgu Saesneg hefyd yn golygu bod plant a phobl ifanc yn ei chael hi'n anoddach deall beth oedd yn digwydd yn y newyddion neu ddeall y cynnydd gyda'u cais am loches.
| “Roedd hyd yn oed y newyddion yn anodd eu deall, weithiau oherwydd ei fod yn Saesneg. Roedd rhaid i mi ddefnyddio Google i gyfieithu’r pethau… i wneud yn siŵr fy mod i’n gwybod beth sy’n digwydd oherwydd fy mod i mor ynysig.” (21 oed) |
Profiadau o lety dros dro
Disgrifiodd plant a phobl ifanc a oedd yn ceisio lloches yn ystod y pandemig brofiadau amrywiol gyda llety dros dro a oedd yn benodol i'w hamgylchiadau (er enghraifft, a oeddent wedi dod gyda'u teulu ac a oeddent wedi'u rhoi mewn llety brys). Roedd y rhain yn cynnwys cael eu lletya mewn hostel, gwesty, neu lety myfyrwyr, gyda lefelau amrywiol o ddiogelwch a therfynau ar symud yn dibynnu ar leoliad a rheolau'r cyfnod clo pan gyrhaeddon nhw.
Disgrifiodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd a oedd mewn llety dros dro oherwydd ceisio lloches eu rhwystredigaeth ynghylch amodau byw cyfyng, y diffyg gofod personol, a'r ansicrwydd a brofasant ynghylch hyd eu harhosiad (gweler hefyd Cadw a lleoliadau diogel).
| “Dw i’n meddwl petaen ni’n gwybod ar y dechrau, iawn, y bydd hi fel hyn am flwyddyn, neu ba hyd bynnag, byddai hynny wedi bod yn haws na pheidio â gwybod o gwbl… Doedd gennym ni ddim rheolaeth dros yr ansicrwydd. Dw i’n cofio bod fel, ‘dywedwch wrtha i faint o amser, oherwydd gallaf ddelio ag e os dw i’n gwybod pa mor hir fydd hi, hyd yn oed os yw’n oesoedd’.” (20 oed) |
Roedd rhai plant iau a gyfwelwyd yn cofio rhannu ystafelloedd gyda brodyr a chwiorydd mewn llety dros dro, ond nid oedd ganddynt atgof clir o'r sefyllfa ac roeddent yn llai tebygol o gofio effeithiau uniongyrchol y pandemig ar eu sefyllfa fyw. Fodd bynnag, disgrifiodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd yn eu harddegau hwyr a'u hugeiniau bellach, a rhai rhieni, sut roedd oedi wrth brosesu ceisiadau am loches wedi effeithio ar eu sefyllfa fyw, gan greu awyrgylch o straen a phryder.
Profiadau o brosesau lloches a chefnogaeth
Isod rydym yn archwilio sut brofiad oedd gan blant a phobl ifanc sy'n ceisio lloches o'r broses ymgeisio a mynediad at gymorth yn ystod y pandemig.
Oedi i'r broses ymgeisio
Roedd plant a phobl ifanc yn teimlo bod oedi i'r broses ceisio lloches yn ystod y pandemig, a oedd yn effeithio ar y rhai a gyrhaeddodd y DU cyn ac yn ystod y pandemig.41 Er nad oedd y rhai oedd eisoes yn y DU wedi disgrifio anawsterau wrth gael mynediad at ofal iechyd neu addysg, roeddent yn canfod aflonyddwch yn y maes hwn. Roedd plant a phobl ifanc a gyfwelwyd, neu eu rhieni, yn teimlo ei bod hi'n anoddach cysylltu â'r Swyddfa Gartref neu sefydliadau eraill i gael y wybodaeth ddiweddaraf am eu cais, a'i bod hi'n cymryd mwy o amser i gael ymateb. Roedd rhai plant a phobl ifanc yn teimlo bod y broses bob amser yn araf, ond fe wnaeth y pandemig ei gohirio ymhellach.
- 41 I roi cyd-destun, mae'r broses ceisio lloches yn y DU yn cynnwys tair prif gam:
- Sgrinio Cychwynnol a Chais: Cofrestru cais am loches, darparu gwybodaeth sylfaenol, a chyfarfod â swyddog lloches i amlinellu'r achos.
- Cyfweliad Lloches: Cyfweliad manwl gyda gweithiwr achos y Swyddfa Gartref i esbonio'r rhesymau dros geisio lloches, gan gynnwys natur yr erledigaeth neu'r risgiau a wynebir yn y wlad gartref.
- Proses Gwneud Penderfyniadau: Aros am benderfyniad y Swyddfa Gartref ar y cais am loches, a all arwain at gymeradwyaeth, gwrthodiad, neu adolygiad pellach. https://www.gov.uk/claim-asylum
| “Dydw i ddim yn siŵr a wnaethon nhw [y Swyddfa Gartref] roi’r gorau i weithio’n llwyr ond fel petai’r broses ymateb wedi’i harafu’n llwyr felly doedden ni ddim yn clywed ganddyn nhw am bron i flwyddyn. Neu fel gadewch i ni ddweud bod angen i ni anfon llythyr yn ôl atyn nhw… bydd yn cymryd misoedd iddyn nhw gysylltu’n ôl atom ni. Felly arafodd Covid hynny’n llwyr. Dw i’n teimlo hyd yn oed pe na bai Covid erioed wedi digwydd, mae’n debyg y bydden ni wedi cael ein papurau ddwy flynedd ynghynt.” (21 oed)
“Roedd hi’n dawel, sy’n achosi straen i’r teulu… Mae’n anodd cysylltu â nhw, dw i’n golygu derbyn unrhyw ddiweddariad am y cyfathrebu. Ac mi fyddwn i’n ysgrifennu at fy AS… lawer gwaith… doeddwn i ddim yn llwyddiannus o gwbl. Felly arhoswch, sy’n achosi straen.” (Rhiant plentyn 17 oed) |
Siaradodd y rhai a symudodd i'r DU i geisio lloches yn ystod y pandemig am oedi i'w cyfweliadau gyda'r Swyddfa Gartref a chyfarfodydd gyda chyfreithwyr. Roedd oedi o'r fath yn gwneud i rai plant a phobl ifanc boeni na fyddai eu cais yn cael ei dderbyn. Roedd cyfweliadau a chyfathrebu â'r Swyddfa Gartref yn tueddu i fod dros y ffôn yn hytrach nag wyneb yn wyneb, a oedd yn rhwystredig ac yn siomedig i rai.
| “Roeddwn i jyst yn aros am y peth a alwon nhw’n gyfweliad mawr, fel yr un lle’r oedd yn rhaid i chi gyfarfod â staff y Swyddfa Gartref i wneud yn siŵr eu bod nhw’n deall beth sy’n digwydd ac a ydyn nhw’n fy nerbyn i yn y DU ai peidio… Roedd yn rhaid i mi aros am y cyfweliad cyntaf, a gafodd ei ohirio am chwe mis, ac yna roedd yn rhaid i mi aros am yr ail un… Hefyd, cefais rai cyfarfodydd gyda fy nghyfreithiwr. Dw i’n meddwl bod y cyfarfodydd hynny hefyd wedi cymryd amser i ddechrau… Mae’n teimlo fel nad ydyn nhw eisiau fi yma; roedd yn rhaid iddyn nhw ddod o hyd i resymau pam eu bod nhw’n cymryd cymaint o amser i ateb. Ie, roedd yn llawer o bethau ar fy meddwl.” (21 oed)
“Dw i’n meddwl, oherwydd Covid, nad oedden nhw’n rhoi cyfweliad i ni… roedd yn cymryd cymaint o amser. Hyd yn oed ar ôl i ni gwyno, dim ond na chawsom ni ein cyfweld mor fuan. Hyd yn oed ni wnaethom ni’r cyfweliad heb fod yn gorfforol; roedd hyn – roedd popeth, fel, ar y rhyngrwyd. Ie. Mae ymlaen – mae popeth ar alwad, a oedd yn ei gwneud hi’n anoddach ac roedd yn siomedig ar ôl aros cyhyd.” (20 oed) |
Sylwodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd fod eu rhieni'n fwy pryderus neu'n bryderus yn ystod y pandemig oherwydd yr oedi i'w cais a diffyg cyfathrebu gan y Swyddfa Gartref. Disgrifiasant yr effaith emosiynol arnynt o gael eu hamlygu i bryderon eu rhieni. Mae hyn yn adlewyrchu canfyddiadau ehangach ar sut y gallai cael eu hamlygu i straen oedolion wneud y pandemig yn heriol yn ychwanegol i rai plant a phobl ifanc.
| “Fy mam oedd yr un a aeth trwy lawer o broblemau iechyd meddwl fel iselder a phryder… mae hi’n fam sengl hefyd… Yn amlwg, arafodd y broses, felly pryd fyddai’n digwydd oedd hi? Roedden ni’n aros yn barod ac yna roedd yn rhaid i ni aros hyd yn oed yn hirach oherwydd bod Covid wedi dod. Byddai hi’n dweud, ‘o, helpa fi i wirio fy e-bost. Ydyn nhw wedi dweud unrhyw beth?’ Felly roedd hi bob amser yn poeni amdano [y broses ymgeisio] mewn ffordd.” (21 oed)
“Gwnaeth y broses loches effaith fawr ar fy mam oherwydd dw i’n cofio pan fyddai hi’n crio oherwydd nad oedd hi’n gwybod beth fyddai’r ymateb gan y cyfreithiwr, byddai hi’n ofidus… Byddech chi’n ei gweld hi’n crio, fel petai hi’n fam sengl i bump o blant. Felly ie, fe wnaeth effeithio’n negyddol ar fy mam. Ac roedd hynny’n cael effaith arna i hefyd oherwydd bob tro dw i’n gweld fy mam yn crio, dw i’n dechrau crio hefyd.” (19 oed) |
Fodd bynnag, mewn rhai achosion, disgrifiwyd bod gan yr oediadau rai agweddau cadarnhaol i blant a phobl ifanc a'u rhieni. Dywedodd un person ifanc fod yr oediadau'n golygu bod mwy o amser i'w mam gasglu tystiolaeth i wella eu cais. Roedd un rhiant yn hoffi ei bod hi'n gallu cael "seibiant" yn ystod y pandemig oherwydd nad oedd yn rhaid iddi "adrodd" (mynychu cyfarfodydd rheolaidd gyda'i gweithiwr achos) mor aml.
Mae'n ddiddorol nodi bod rhai plant a phobl ifanc yn ymwybodol o'r sylw yn y cyfryngau mewn perthynas â cheiswyr lloches yn ystod y cyfnod hwn. Roedd rhai o'r rhai a gyfwelwyd, oedd yn eu harddegau yn ystod y pandemig, yn canfod negeseuon negyddol yn y newyddion ynghylch ceiswyr lloches yn gwaethygu yn ystod cyfnod y pandemig. O ganlyniad, fe wnaethant ddisgrifio teimlo'n fwy ofnus a phryderus y gallent gael eu halltudio. Yn nodweddiadol, disgrifiodd y rhai a oedd yn byw yn y DU cyn y pandemig eu bod wedi cael ofn sylfaenol y gallai hyn ddigwydd. Fodd bynnag, roedd rhai'n credu bod hyn wedi cynyddu yn ystod cyfnod y pandemig drwy'r cyfryngau ac o fewn cymunedau ceiswyr lloches. Er enghraifft, sylwi ar un person ifanc ar fwy o erthyglau yn y cyfryngau am geiswyr lloches yn cael eu halltudio ar ôl i'w cais gael ei wrthod.
| “Byddech chi'n gweld yn y cyfryngau neu byddech chi'n gweld achos rhywun neu sefyllfa oedd yn digwydd… Byddai fy mam yn gofyn i mi gyfieithu erthygl lle mae tua 500 o bobl yn aros i gael eu halltudio oherwydd nad yw'r Swyddfa Gartref yn gwybod beth i'w wneud â nhw neu fel pe bai siawns uchel y gallai eich cais gael ei wrthod… Roedd yr ofn hwnnw o'r anhysbys bob amser… roedd erthyglau a phethau o bobl ar-lein a fyddai'n eu hanfon ymlaen at fy mam ac rwy'n credu ei bod hi mewn cwpl o sgyrsiau grŵp.” (21 oed)
“Roedd llawer o newyddion bod ceiswyr lloches yn mynd i gael eu hanfon yn ôl i’w gwledydd eu hunain neu wlad wahanol. Dw i’n meddwl bod hynny’n beth negyddol am hynny oherwydd roedd yn eithaf brawychus… rydyn ni’n dod i gael statws ffoadur ac i deimlo’n ddiogel; mae’n bwysig peidio â lledaenu’r ofn hwnnw y byddwn ni’n cael ein hanfon yn ôl.” (18 oed) |
Cefnogaeth yn ystod y pandemig
Crybwyllwyd elusennau fel ffynonellau cefnogaeth wych i blant a phobl ifanc sy'n ceisio lloches a'u teuluoedd, gan drefnu galwadau ar-lein i grwpiau ceiswyr lloches gadw mewn cysylltiad, gweithgareddau i helpu dysgu gartref, a chyflenwadau bwyd. Soniodd un person ifanc fod elusen hefyd yn helpu i roi cyngor ar geisiadau a sicrwydd i'r rhai sy'n pryderu am adroddiadau'r cyfryngau ar alltudio.
| “Felly byddai [yr elusen] yn rhoi'r pethau hyn ymlaen dim ond er mwyn i fenywod allu teimlo eu bod nhw'n dal yno gyda'i gilydd. Dw i'n meddwl efallai ei fod hyd yn oed ddwywaith yr wythnos dim ond er mwyn i bobl allu dod at ei gilydd, cael help gan ei gilydd… Dw i'n cofio fel pe bai fy mam yn y gegin yn coginio a byddai ganddi ei ffôn mewn un gornel [a] byddai'n debyg yn canu, dim ond yn siarad â'i gilydd… Roedden nhw'n gwneud pethau ar-lein i blant mewn gwirionedd, yn enwedig plant ifanc i'w cadw'n brysur tra roedden nhw gartref… Bydden nhw'n rhoi bwyd allan hefyd, fel bod gan bobl sy'n cael trafferth yn ystod yr wythnos honno gyflenwadau i'w cymryd adref.” (21 oed) |
Siaradodd yr ychydig a gyfwelwyd a gyrhaeddodd y DU ar eu pen eu hunain yn ystod y pandemig am dderbyn cefnogaeth unigol, gan weithiwr allweddol yn ogystal â gweithiwr iechyd meddwl proffesiynol mewn un achos. Teimlwyd bod y gefnogaeth hon yn bwysig o safbwynt ymarferol wrth helpu i symud eu cais ymlaen, rhoi cyngor, a threfnu apwyntiadau, ac i'r rhai mewn lleoliadau cadw, dyma oedd rhywfaint o'u hunig gyswllt cymdeithasol.
| “[Fy ngweithiwr allweddol] oedd yr un oedd yn gyfrifol am ddod â bwyd a phethau oedd eu hangen arnaf ac am bobl eraill fel yr holl sefydliadau [fel gofal cymdeithasol plant].” (21 oed)
“Y gefnogaeth orau ar y pryd [oedd] fy nghefnogwr. Oherwydd ar y pryd, roedd un o fy nghefnogwyr yn siarad fy iaith i. Gofynnais bopeth iddi. Ie. Daeth y rhan fwyaf o'r gefnogaeth ganddi hi… [byddai hi'n] archebu apwyntiadau meddyg, deintyddion, a phopeth felly i mi.” (20 oed) |
Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc sy'n ceisio lloches y gefnogaeth a gawsant gan eu hysgolion i'w galluogi i ddysgu ar-lein, fel cael gliniaduron a donglau Wi-Fi.
Disgrifiodd un person ifanc hefyd ei bod wedi derbyn cefnogaeth gan ei chymdeithas dai, a ddarparodd gefnogaeth ariannol ychwanegol a chludiant i apwyntiadau meddygol i'w theulu.
| “Yn ystod Covid, roedden ni’n dal i fod yn ddibynnol yn ariannol ar y gymdeithas dai… Pan gyhoeddwyd Covid, rhoddon nhw daliad brys o tua 100 punt i ni… Roedd yn rhaid i ni fynd i’r [ddinas] ddwywaith hefyd… i fynd i weld meddyg yno… daeth rhywun o’r [gymdeithas dai] i’n casglu ni a rhoddon nhw gludiant i ni.” (21 oed) |
Fodd bynnag, disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd hefyd fod gwasanaethau cymorth yn gyfyngedig yn ystod y pandemig. Yn ogystal ag oedi wrth gael mynediad at ddosbarthiadau Saesneg, roedd rhai plant a phobl ifanc a'u teuluoedd a oedd yn dibynnu ar lyfrgelloedd i gael mynediad at liniaduron ac argraffyddion wedi'u heffeithio gan gau llyfrgelloedd. Gallai hyn oedi ceisiadau am loches ymhellach oherwydd nad oeddent yn gallu argraffu rhai ffurflenni neu gael mynediad at ddogfennau ar-lein.
| “Dychmygwch fod y cyfreithiwr wedi dweud wrth fy mam ‘mae angen i chi argraffu hwn ac yna dod i’w roi i mi yn fy swyddfa’. Doedd hi ddim yn gallu gwneud hynny mewn gwirionedd oherwydd nad oedd gennym ni liniadur gartref mewn gwirionedd. Felly byddem fel arfer yn mynd i’r llyfrgell i wneud hyn. Ond doedden ni ddim yn cael mynd allan mewn gwirionedd. Felly roedd hi fel, o, beth ydw i fod i’w wneud?” (19 oed) |
Sylwadau terfynol
Mae hanesion am geisio lloches yn ystod y pandemig yn tynnu sylw at y teimladau o ansicrwydd a brofwyd gan blant a phobl ifanc yn ystod y cyfnod hwn, gan gynnwys pryder am oedi a thrafferthion canfyddedig wrth dderbyn gwybodaeth am eu cais. Er ei bod hi’n anodd nodi’n union i ba raddau yr oedd y rhain oherwydd y pandemig, mae’r canfyddiadau hyn yn adlewyrchu’r heriau o beidio â gwybod beth fyddai canlyniad proses wrth ddelio hefyd ag ansicrwydd y pandemig.
I'r rhai a symudodd i'r DU yn ystod y pandemig, mae'r canfyddiadau hyn hefyd yn datgelu anawsterau wrth ddechrau bywyd yn y DU, gan gynnwys o ganlyniad i amhariad ar gyfleoedd i ddysgu Saesneg ac anawsterau wrth gael mynediad at addysg.
4.5 Y system cyfiawnder troseddol
Trosolwg
Siaradom â phlant a phobl ifanc a oedd wedi bod mewn cysylltiad â'r system cyfiawnder troseddol (CJS) mewn amrywiaeth o ffyrdd yn ystod y pandemig. Roedd y rhai a gyfwelwyd yn ddioddefwyr a thystion troseddau, yn ogystal â diffynyddion. Roedd gan rai plant a phobl ifanc gysylltiad â'r CJS oherwydd digwyddiad a oedd wedi digwydd cyn y pandemig neu fater parhaus, tra bod eraill wedi cael cysylltiad oherwydd digwyddiadau a ddigwyddodd yn ystod y pandemig.
Yn yr adran hon, rydym yn archwilio profiadau o gysylltiad â'r heddlu ac o wrandawiadau llys. Dylid nodi bod y rhai a gyfwelwyd yn aml yn ansicr a oedd eu profiad o'r System Cyfiawnder Troseddol ar yr adeg hon wedi'i effeithio gan y pandemig gan nad oedd ganddynt unrhyw brofiad blaenorol i'w gymharu ag ef. Roedd gan rai hefyd atgof cyfyngedig o amseriad digwyddiadau neu roeddent yn amharod i drafod y rhain yn fanwl. Fodd bynnag, roedd canfyddiad bod achosion llys wedi'u gohirio oherwydd y pandemig.
Crynodeb o'r Bennod |
|
| Rhesymau dros gysylltu â'r System Gyfiawnder Troseddol
Profiadau o gysylltiad â'r System Gyfiawnder Troseddol Sylwadau terfynol |
|
Rhesymau dros gysylltu â'r System Gyfiawnder Troseddol
Roedd rhai plant a phobl ifanc wedi profi cam-drin lle roedd rhiant neu ofalwr wedi achosi niwed iddynt hwy a/neu aelodau eraill o'r teulu. Yn yr achos hwn, roedd eu cyswllt â'r System Gyfiawnder Troseddol yn cynnwys bod yn ddioddefwr neu'n dyst, neu'r ddau. Roedd rhai o'r achosion hyn yn gysylltiedig â cham-drin a ddechreuodd cyn y pandemig ond mae adroddiadau'n awgrymu y gallent fod wedi gwaethygu neu fod wedi ailddechrau oherwydd amgylchiadau bod mewn cyfnod clo. Er enghraifft, disgrifiodd un plentyn sut y gwnaeth rhiant â gorchymyn dim cyswllt gyswllt digroeso yn ystod yr amser hwn.
| “Dyna pryd y dechreuodd [fy nhad] [ymweld â’n cartref er gwaethaf cael gorchymyn dim cyswllt] eto. Oherwydd dw i’n meddwl, wyddoch chi, ei fod yn gwybod ei fod wedi diflasu yn ystod y cyfnod clo, yn amlwg. Meddyliodd gadewch i ni roi ychydig o adloniant i ni. Felly, ie, dechreuodd y cyfan. Dechreuodd eto. Oherwydd cyn hynny doeddwn i ddim hyd yn oed wedi siarad ag e ers i mi fod, fel, yn bump oed.” (16 oed) |
Adroddodd rhai plant a phobl ifanc a gyfwelwyd eu bod wedi bod yn ddioddefwyr mewn amrywiaeth o droseddau yn ystod y pandemig, gan gynnwys cael ffôn symudol wedi'i ddwyn tra roeddent y tu allan mewn parc, cael eu hymosod, cael eu stelcio (a ddigwyddodd cyn y pandemig ond roedd achos llys i fod i ddigwydd yn ystod y pandemig), a chael eu cam-drin yn hiliol trwy alwadau ffôn dienw.
| “Cefais alwad ffôn gan rifau ar hap, yn bygwth ymosod arnaf a’m galw’n [sarhad hiliol]… roedden nhw’n fy ngwneud yn ofnadwy… yn dweud wrtha’ i eu bod nhw’n mynd i ymosod arna’ i, ymosod arna’ i, fy ngalw’n [sarhad hiliol], ac roeddwn i’n meddwl, beth yw’r helo, pwy yw hwn? Felly yna doeddwn i ddim eisiau cysylltu â’r heddlu mewn gwirionedd [rhag ofn iddyn nhw gymryd fy ffôn]; roeddwn i eisiau darganfod pwy oedd e ac yna roedd angen i mi wneud rhyw fath o adroddiad i wneud hynny.” (20 oed) |
Roedd rhai yn dystion i droseddau ac wedi bod mewn cysylltiad â'r CJS pan ofynnwyd iddynt wneud datganiad neu pan gawsant eu galw i ymddangos yn y llys.
| “Felly wythnos, pythefnos cyn Covid, ymosodwyd yn rhywiol ar fy ffrind ar noson allan. Felly yn amlwg y noson honno aethon ni at yr heddlu ac roeddwn i'n dyst. Felly gwnaethon ni ddatganiadau tystion. Cafodd [y troseddwr] ei arestio ar unwaith bythefnos yn ddiweddarach. Mae'n amlwg. Yn amlwg cafodd [ei] ryddhau ar fechnïaeth ac roedd fel petai'n bryd mynd i'r llys. Roedd fy nhad mewn gwirionedd yn ymwneud â'r heddlu beth bynnag, felly roeddwn i'n gwybod sut roedd y system yn rhedeg. Roeddwn i'n gwybod y byddai Covid yn effeithio ar y cyfan [h.y. wedi'i ddadflaenoriaethu]. Natur yr ymosodiad, roedd yn eithaf lefel isel. Roeddwn i'n gwybod na fyddai byth yn gyflym.” (22 oed) |
Cafodd un person ifanc brofiad o gael ei arestio yn ystod y pandemig oherwydd torri cyfyngiadau’r cyfnod clo. Disgrifiodd gael ei atal gan yr heddlu mewn parc sglefrio (roedd hwn wedi’i ffensio i ffwrdd yn ystod y cyfnod clo, ond roedd y ffensys wedi cael eu tynnu i lawr gan rai o’r sglefrwyr) a’i deimlo’n syfrdanol bod y digwyddiad hwn wedi arwain at iddo ymddangos yn y llys.
| “Roedd fy mam wedi dweud hyn wrtha i – mai fi oedd un o’r unig bobl yn y DU i gael fy nghynllunio am dorri cyfreithiau Covid, nad oedd gen i unrhyw syniad amdanynt. Ac rwy’n eistedd yno’n meddwl, beth rwy’n ei wneud yma? Fel, dydw i ddim wedi gwneud dim byd… Maen nhw’n cael y gwrandawiad llys cyfan hwn amdanaf i i gyd er mwyn iddo gael ei ddiystyru. Oherwydd mewn gwirionedd roedd pawb yn gwybod yn iawn, iawn, nad oedd yn mynd i fod yn unrhyw beth.” (20 oed) |
Noder bod rhai o'r rhai a gyfwelwyd a oedd mewn cysylltiad â'r System Cyfiawnder Troseddol wedi derbyn cefnogaeth gan weithwyr cymdeithasol (gweler Gofal cymdeithasol plant).
Profiadau o gysylltiad â'r System Gyfiawnder Troseddol
Isod rydym yn manylu ar brofiadau plant a phobl ifanc o gysylltiad â'r heddlu yn ystod y pandemig cyn archwilio profiadau o oedi canfyddedig i wrandawiadau llys.
Profiadau o gysylltiad â'r heddlu
Adroddodd plant a phobl ifanc amrywiaeth o brofiadau o ryngweithio â'r heddlu yn ystod y pandemig. Teimlai rhai fod yr heddlu'n llai prysur yn gynnar yn y pandemig a bod ganddynt fwy o amser i ddelio â materion nag o'r blaen, ond roeddent yn meddwl bod hyn wedi newid wrth i'r heddlu dreulio mwy o amser yn gorfodi cyfyngiadau. Teimlai rhai fod adnoddau'r heddlu dan straen yn ystod y pandemig a bod hyn yn effeithio ar gyflymder y cynnydd yn eu hachos.
| “Felly’r broses gychwyn… roedd popeth fel tref ysbrydion ar y pwynt hwnnw. Roedd mor wag yn llythrennol. Felly dw i’n meddwl mai dyna pryd roedd hi’n llawer haws i bobl fynd i mewn [i’r System Cyfiawnder Troseddol] a dyna pam y symudodd popeth mor gyflym. Dw i’n meddwl drwy gydol Covid, wrth i chi edrych drwy’r amserlen, wrth i bopeth fynd ychydig yn fwy hamddenol ond yna’n dwysáu eto roedd popeth braidd yn brin ac roedd yr holl adnoddau wedi’u gwasgaru ym mhobman. A dyna pryd y dechreuodd popeth arafu.” (19 oed)
“Roedden ni’n eistedd yn aros am yr heddlu drwy gydol fy mhen-blwydd ac fe gymerodd hi, fel – roedd hi fel diwedd y noson iddyn nhw droi i fyny o’r diwedd. Ond yn amlwg maen nhw’n brysur… oherwydd yn ystod y cyfnod clo, fel, roedd cam-drin domestig a’r cyfan yn mynd i fyny.” (16 oed) “Gan ei fod yn ystod cyfnod Covid, rwy'n credu bod adnoddau wedi'u lleihau'n sylweddol. Ac roedd hynny'n wir am bob sector cyhoeddus. Ond mae systemau'r heddlu eu hunain eisoes yn eithaf gwael. Maen nhw wedi methu'n llwyr. Ond yn ystod y cyfnod hwnnw roedd popeth yn eithaf araf… o ran cyfathrebu nid oedd llawer yn digwydd. Ac felly doeddwn i ddim yn gwybod beth oedd yn digwydd gyda fy achos i mewn gwirionedd ac fe gymerodd lawer mwy o amser nag y dylai fod wedi bod, mewn gwirionedd.” (19 oed) |
Digwyddodd rhyngweithiadau â'r heddlu gartref ac yn yr orsaf heddlu yn ystod y pandemig. Roedd plant a phobl ifanc yn ansicr a gynhaliwyd ymweliadau cartref oherwydd cyd-destun y pandemig. Roedd y rhai a gyfwelwyd weithiau'n ddryslyd ynghylch amseriad penodol y digwyddiadau hyn a'r cysylltiad â chyfyngiadau.
Profiad o oedi i wrandawiadau llys
Profodd rhai plant a phobl ifanc oedi i wrandawiadau llys a briodolasant i'r pandemig. Roedd hyn yn rhwystredig ac yn achosi teimladau o bryder i rai.
| “Roedd i fod yn achos llys yn 2020, dw i’n meddwl. Roedd i fod ym mis Gorffennaf… ond yna allon nhw ddim symud ymlaen mewn gwirionedd ac roedd yn cael ei wthio’n ôl yn gyson… Roedd dyddiad y llys yn cael ei wthio’n ôl yn gyson oherwydd hyd yn oed ar ôl Covid, nid oedd dehonglwyr ar gael.” (18 oed)
“Mynd i’r llys a phopeth: cymerodd hynny fwy o amser oherwydd y pandemig.” (15 oed) “Felly mae’r broses gyfan hon wedi’i hymestyn nid yn unig oherwydd Covid ond yn amlwg wedyn dim ond pethau newydd sy’n dod i mewn ac maen nhw eisiau ymchwilio i hynny’n llawn fel y gallan nhw gael cymaint o gyhuddiad a dedfrydau ag y gallan nhw fel bod [fy nhad] i ffwrdd am gyfnod hirach. Ond yn amlwg roedd cyfran dda o hynny oherwydd oedi gyda Covid ac maen nhw’n dal i weithio trwy’r ôl-groniad hwnnw, fel maen nhw wedi dweud wrtha i.” (21 oed) “Cafodd Covid effaith o ran iddo ohirio [y gwrandawiad] am dros flwyddyn a hanner mewn gwirionedd a phethau bach fel 'na, yr achos llys a phethau fel 'na; byddai'r cyfan wedi bod yn llawer cyflymach ac yn fwy effeithlon pe na bai Covid o gwmpas… Rwy'n gwerthfawrogi natur y system cyfiawnder troseddol, nid yw'n gyflym iawn o ran maint, ond yn bendant blwyddyn a hanner.” (22 oed) |
Roedd un person ifanc a oedd wedi rhoi gwybod i'r heddlu am stelciwr cyn y pandemig wedi canfod bod yr oedi yn y llys yn arbennig o heriol gan ei bod hi'n teimlo ei bod mewn perygl posibl sylweddol.
| “Cafodd ei arestio yn y diwedd, dwi’n meddwl am aflonyddu a chwpl o gyhuddiadau eraill, a oedd ychydig fisoedd cyn i Covid ddigwydd. Yn amlwg, cafodd ei ryddhau… roedd i fod i gael dyddiad llys a’r math yna o beth, ond yna aeth y cyfan allan drwy’r ffenestr cyn gynted ag y dechreuodd Covid a digwyddodd y cyfyngiadau symud… roedd y ffaith iddo gael ei ohirio gymaint yn gwneud i mi deimlo fy mod i mewn llawer mwy o berygl am amser hir… bygythiadau treisgar ganddo am gymaint o amser.” (22 oed) |
Sylwadau terfynol
Mae hanesion plant a phobl ifanc o fod mewn cysylltiad â'r System Gyfiawnder Troseddol yn ystod y pandemig am amrywiaeth o resymau yn tynnu sylw at deimladau o ddryswch ac ansicrwydd ynghylch yr hyn oedd yn digwydd a chanfyddiadau o oedi i wrandawiadau llys. Mae'r profiadau hyn yn adlewyrchu sut y gallai'r ansicrwydd a grëwyd gan y pandemig ei hun waethygu'r teimlad o ansicrwydd a phryder ynghylch proses neu ganlyniad.
4.6 Cadw a lleoliadau diogel
Trosolwg
Mae'r adran hon yn archwilio profiadau plant a phobl ifanc a oedd mewn lleoliad cadw neu gyfleuster diogel yn ystod y pandemig. Roedd y rhai a gyfwelwyd mewn amrywiaeth o leoliadau diogel am wahanol resymau. Roedd y lleoliadau hyn yn cynnwys Sefydliadau Troseddwyr Ifanc (YOIs), cartrefi plant diogel, unedau iechyd meddwl diogel, a chadw lloches.
Dylid nodi, gan fod y rhai a gyfwelwyd wedi mynd i mewn i leoliadau diogel am y tro cyntaf yn ystod cyfnod pandemig 2020-21 i raddau helaeth, nad oedd ganddynt gymhariaeth uniongyrchol fel arfer i farnu eu profiad yn ei herbyn. Fodd bynnag, fe wnaethant rannu eu canfyddiadau o ble roeddent yn teimlo bod cyd-destun y pandemig wedi effeithio ar eu profiad.
Crynodeb o'r Bennod |
|
| Teimladau o fwy o unigedd mewn lleoliadau diogel
Effaith ganfyddedig y pandemig mewn lleoliadau diogel Dal Covid-19 a hunanynysu Sylwadau terfynol |
|
Teimladau o fwy o unigedd mewn lleoliadau diogel
Thema gyson yn y ffordd y profodd plant a phobl ifanc mewn lleoliadau a chyd-destunau diogel y pandemig oedd teimlad o fod wedi'u hynysu'n arbennig ac yn ormodol oddi wrth eraill, gan gynnwys y rhai yn eu lleoliad, teulu a ffrindiau, yn ogystal â llai o gyfleoedd ar gyfer gweithgaredd ac ymarfer corff.
Roedd yn ymddangos bod y teimladau hyn yn ganlyniad i gyfyngiadau ychwanegol, megis ar adael eu lleoliadau cyfyngedig ac ymweliadau gan anwyliaid, a mesurau cwarantîn i leihau'r risg o ledaenu Covid-19. Disgrifiodd plant a phobl ifanc mewn lleoliadau diogel orfod dilyn canllawiau Covid-19 yn arbennig o llym neu gael caniatâd i adael eu hystafelloedd am gyfnodau llawer byrrach nag ar adegau eraill. Disgrifir isod effaith y cyfyngiadau hyn, a'r rhesymau pam roedd plant a phobl ifanc yn canfod bod cyfyngiadau ychwanegol ar waith, gan gynnwys amseriad y cyfyngiadau symud, rheolau lleoliadau penodol, ac argaeledd staff mwy cyfyngedig.
| “[Roedd gen i] hanner awr o awyr iach bob dydd a gweddill [yr amser] roeddwn i yn fy ystafell yn unig, oherwydd allwn i ddim dod allan… Dw i'n meddwl o leiaf rhowch ychydig mwy o amser i mi y tu allan, am awyr iach yn lle dim ond hanner awr. Yn amlwg, dw i'n deall bod rhaid i chi gadw pawb yn ddiogel a hynny ond os nad oes gen i Covid ar ddiwedd y dydd, beth yw'r gwir broblem [rydych chi'n ei datrys] byddwn i'n meddwl?” (17 oed, mewn cartref plant diogel yn ystod y pandemig) |
Teimlwyd bod teimladau o fwy o ynysu yn cyfrannu at ymdeimlad o rwystredigaeth ac unigrwydd plant a phobl ifanc. Disgrifiodd rhai eu hunain fel pobl weithgar, gymdeithasol yn teimlo'n "ddiymadferth" mewn caethiwed, a waethygwyd yng nghyd-destun Covid-19. Roedd hyn yn arbennig o wir pan deimlwyd bod y sefyllfa'n anghyfiawn neu'n ddiangen ac yn cyfyngu ar eu cyfleoedd a'u mwynhad o fywyd. Er enghraifft, roedd person ifanc a oedd yn ceisio lloches yn ddig am deimlo bod ei bywyd wedi'i ohirio oherwydd rheolau yr oedd hi'n teimlo eu bod yn "ddiangen". Disgrifiodd person ifanc arall mewn lleoliad cadw lloches sut y credai fod ei gyfnod hir o ynysu wedi cyfrannu at iddo ddatblygu iselder a symptomau corfforol.
| “Doeddwn i byth yn berson cartref, fel nad oeddwn i erioed eisiau aros adref nac aros y tu mewn oherwydd roeddwn i'n hoffi mynd allan, mynd am droeon, mynd i siopa, gwneud unrhyw beth, unrhyw beth y tu allan i'r tŷ, aros yn egnïol, ond roeddwn i'n teimlo'n ynysig, yn enwedig pan oedd gen i Covid hefyd, fel petaech chi'n teimlo, eich bod chi wedi'ch gadael ar eich pen eich hun yno… Roedd fy mywyd cyfan ar oedi, fel petai'n amser i mi, dyddiau i ddysgu Saesneg, i wneud hyn, i wneud hynny, i wneud ffrindiau newydd, i gwrdd â phobl newydd; fe stopiodd bopeth, fel na allwn i wneud dim o gwbl.” (20 oed, mewn lleoliad cadw lloches yn ystod y pandemig)
“Pan oeddwn i yn [lleoliad wedi'i ddileu] cefais iselder. Cysylltais â llawer o sefydliadau i'm helpu. Ar ôl ychydig fisoedd, es i at feddyg teulu a dywedais wrth fy meddyg, dewch o hyd i gefnogaeth iechyd meddwl i mi oherwydd ar y pryd, allwn i ddim cysgu am gwpl o nosweithiau, am bum, chwe noson, roeddwn i'n dal i fyny ar y pryd. Roedd fy llaw yn crynu a fy nghoesau… nid oedd yn rhy ddefnyddiol… Cefais weld un meddyg… ni wnaethant ragnodi unrhyw beth.” (Yn 20 oed, mewn lleoliad cadw lloches yn ystod y pandemig – unigolyn gwahanol i'r dyfyniad uchod) |
Effaith ganfyddedig y pandemig mewn lleoliadau diogel
Isod rydym yn manylu ar ganfyddiadau o sut yr effeithiodd cyd-destun y pandemig ar argaeledd ac ymddygiad staff yn y lleoliadau diogel yr oedd plant a phobl ifanc ynddynt yn ystod y pandemig, yn ogystal â gallu anwyliaid i ymweld. Rydym hefyd yn amlinellu ffyrdd y teimlwyd bod hyn wedi effeithio'n negyddol ar eu profiadau ac ansawdd eu hadsefydlu.
Profiadau gyda staff
Roedd rhai’n cofio problemau gydag argaeledd staff a lefelau proffesiynoldeb yn eu lleoliadau diogel. Disgrifion nhw ystod o sgil-effeithiau negyddol ar eu profiadau o’r problemau hyn. Yn aml, roedden nhw’n teimlo eu bod nhw wedi’u gwaethygu gan gyd-destun y pandemig a’r cyfyngiadau symud.
Disgrifiodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd sut y bu i'r pandemig arwain at gael eu goruchwylio gan niferoedd llai o staff anarbenigol, oherwydd diswyddiadau ac ymddiswyddiadau. Er enghraifft, disgrifiodd un person ifanc mewn lleoliad Sefydliad Troseddwyr Ifanc o 2021 i 2023 fod yr amser y caniatawyd iddo adael ei gell neu ymarfer corff wedi'i leihau. O'i safbwynt ef, roedd hyn oherwydd bod staff yn "manteisio" ar gyd-destun Covid-19 i gymryd amser i ffwrdd o'r gwaith. Dywedodd mai dim ond awr y dydd y gallai ei dreulio y tu allan i'w gell ac ymarfer corff unwaith yr wythnos, a theimlai fod hyn wedi cael effaith andwyol ar ei iechyd meddwl ac yn ei wneud yn teimlo'n analluog i gael y gefnogaeth yr oedd ei hangen arno. Cyn pandemig Covid-19, roedd pobl ifanc mewn Sefydliadau Troseddwyr Ifanc yng Nghymru a Lloegr fel arfer yn cael o leiaf awr o ymarfer corff awyr agored y dydd yn seiliedig ar safonau gofynnol, er y gallai lwfansau amrywio yn ymarferol..42
- 42 Cyfarwyddyd y Gwasanaeth Carchardai (PSI) 08/2012 Gofal a Rheoli Pobl Ifanc, a oedd mewn grym cyn pandemig Covid-19, yn amlinellu'r disgwyliadau safonol ar gyfer mynediad awyr agored mewn Sefydliadau Troseddwyr Ifanc. Ar 24 Mawrth 2020, symudodd y drefn garchardai i "fodel cyflawni eithriadol." Roedd y newid hwn yn golygu bod carcharorion, gan gynnwys troseddwyr ifanc, yn treulio mwy o amser yn eu celloedd, gyda chyfleoedd cyfyngedig ar gyfer gweithgareddau fel ymarfer corff yn yr awyr agored. Ar 2 Mehefin 2020, cyhoeddodd y llywodraeth y Fframwaith Cenedlaethol ar gyfer Cyfundrefnau a Gwasanaethau Carchardai a oedd yn cynnwys gofyniad i bob carchar ddarparu amser i garcharorion yn yr awyr agored. Yn olaf, ar 22 Mehefin 2022 Byw gyda COVID-19: Rheoli Gweithrediadau Diogel mewn Carchardai a Lleoliadau Dalfeydd Ieuenctid yng Nghymru a Lloegr amlinellodd y newid o gyfyngiadau cyfnod y pandemig i ddull mwy cynaliadwy, a reolir yn lleol o fewn carchardai a lleoliadau cadw ieuenctid.
| “Roeddwn i newydd ddod allan o dderbyniad i’r ysbyty cyffredinol beth bynnag oherwydd asthma am saith diwrnod, felly yna dwi’n meddwl mai tua phythefnos yn ddiweddarach cefais fy nghymryd i’r [cyflewr iechyd meddwl preifat], ac ar y pwynt hwnnw roedd yn glo llwyr, fel dyna pryd roedd y cyfan yn llym iawn… Dwi ddim yn meddwl i mi weld unrhyw un… dim ond y cynorthwywyr gofal iechyd a’r gweithwyr cymorth a’r nyrsys oedd yn cael bod yn yr adeilad… roedd hi’n anodd iawn cael unrhyw fath o fewnbwn therapiwtig… [Effeithiodd ar fy adferiad] gant y cant… cyrhaeddodd y pwynt lle roeddwn i fel ‘Alla i ddim aros yma mwyach oherwydd dwi’n mynd yn wallgof, fel ei fod yn gwneud pethau’n waeth mewn gwirionedd’.” (22 oed, mewn cyfleuster iechyd meddwl yn ystod y pandemig) |
Disgrifiodd person ifanc arall weld a phrofi achosion pryderus o gam-drin cleifion yn ei chyfleuster iechyd meddwl a dyfalu y gallai hyn fod oherwydd diffyg goruchwyliaeth ddigonol yn ystod y pandemig. Roedd hyn yn cynnwys gweld defnydd gormodol o rym ar glaf oedrannus a chael cyfle i adael y cyfleuster yn gyfnewid am beidio â chwyno. Adroddodd yr holl achosion hyn, a chredai eu bod oherwydd diffyg goruchwyliaeth gan y sefydliad a dibynnu ar staff asiantaeth.
| “Cefais fy nhrosglwyddo i ysbyty caeedig… o ystyried bod y lleoedd hynny i fod i fod yn lleoedd adsefydlu, dwi’n meddwl… doedd dim ffocws ar reoliadau… yn amlwg mae’n rhaid bod [y staff] wedi bod yn gymwys, ond dwi’n meddwl hynny oherwydd nad oedd, unwaith eto, wyddoch chi, y llygaid arnyn nhw, sydd fel arfer yn rhywbeth fel [y Comisiwn Ansawdd Gofal] a phethau felly. Ac fe wnaethon nhw ddianc â llawer o bethau na ddylen nhw eu gwneud. A’r driniaeth… y driniaeth roedden nhw’n ei thrin i gleifion oedd… ddim yn wych o gwbl. Doedd [y person yr oeddwn i’n teimlo bod ei ymddygiad yn amhriodol] ddim yn ymddangos fel staff parhaol.” (22 oed, mewn cyfleuster iechyd meddwl yn ystod y pandemig) |
Profiadau o gyfyngiadau ymweld cynyddol
Teimlai'r rhai a gyfwelwyd fod cyfyngiadau cynyddol ar gyswllt ac ymweld yn ystod y pandemig wedi gwneud eu profiadau'n anoddach nag y byddent wedi bod fel arall. Mae hyn yn adlewyrchu'r straeon a rannwyd yn ehangach ar draws cyfweliadau lle'r oedd plant a phobl ifanc yn ei chael hi'n anodd pan oedd cyswllt ag anwyliaid yn cael ei leihau.
Disgrifiodd y rhai mewn cyfleusterau iechyd meddwl diogel deimlo'n arbennig o ynysig oddi wrth aelodau'r teulu ac roeddent yn credu bod hyn wedi gwaethygu gan gyfyngiadau'r pandemig. Disgrifiodd un plentyn sut roedd ei phrofiadau ar yr adeg hon wedi gwneud iddi deimlo'n fwy gwrthgymdeithasol a phryderus yn dilyn y pandemig. Roedd cyfyngiadau yn ei chyfleuster yn golygu na allai aelodau'r teulu ymweld â'i hystafell wely. Roedd teimlo'n unig a heb oruchwyliaeth am y tro cyntaf yn ei gwneud hi'n anoddach iddi gadw ei hystafell yn daclus, ac o ganlyniad roedd hi'n teimlo diffyg rheolaeth yn ei bywyd. Trafododd sut roedd hi'n teimlo'n rhy nerfus i ofyn am gymorth gan staff a oedd yn gwisgo Offer Diogelu Personol (PPE) ac felly'n ymddangos yn anhygyrch.
| “Roeddwn i’n colli fy nain yn fawr iawn… Roeddwn i newydd ddechrau’r flwyddyn annibyniaeth hon lle nad oedd fy rhieni hyd yn oed yn cael mynd i mewn i’r ystafell wely… Un enghraifft yw, fel ges i griw o flodau a’u rhoi mewn cwpan a rhoi dŵr ynddyn nhw… ac fe wnaethon nhw farw’n gyflym iawn a doedd gen i ddim syniad pam. Roedd hynny oherwydd eu bod nhw wedi defnyddio’r holl ddŵr… roedd yn fwy brawychus oherwydd bod yr holl bobl mewn cit PPE. Doeddech chi ddim yn gallu gweld pwy oedden nhw… roedd yn eithaf datgysylltiol mewn gwirionedd.” (15 oed, mewn cyfleuster iechyd meddwl yn ystod y pandemig) |
Roedd person ifanc arall a dderbyniodd ei hun yn wirfoddol i gyfleuster iechyd meddwl yn arbennig o ofidus ac wedi synnu na chafodd weld ei merch fach yn ystod y cyfnod hwn.
| “Doeddwn i ddim yn gallu gweld fy merch, doeddwn i ddim yn gallu gweld neb.” (22 oed, mewn cyfleuster iechyd meddwl yn ystod y pandemig) |
Disgrifiodd un person ifanc â phrofiad o fod yn glaf mewnol cyn ac yn ystod y pandemig sut roedd cyfyngiadau symud ac ymweld yn fwy cyfyngedig ar draws y ddau gyfnod clo yn 2020. Gyda chyfleoedd cyfyngedig i gysylltu ag aelodau'r teulu, roedd hyn yn ei gwneud hi'n anoddach iddo ddeall pam ei fod yn y cyfleuster, ac i gael y gefnogaeth oedd ei hangen arno gan wasanaethau eiriolaeth, a theimlai fod hyn wedi effeithio ar gyflymder ei adferiad.
| “Pan oeddwn i yn yr ysbyty cyn Covid… roedd pawb yn gallu mynd ar y tiroedd… Os oedd ganddyn nhw absenoldeb Adran 1743, gallen nhw fynd oddi ar y tir. Daeth hynny i gyd i ben yn Covid, fel na allech chi adael, dwi'n meddwl am o leiaf dri mis… [Doedd dim]… dim cyswllt allanol… Roeddwn i'n defnyddio Skype a fel Zoom ar fy ffôn, ac yn anfon neges at [deulu] bob dydd ac yn eu ffonio. Ond doedden nhw ddim yn gallu dod mewn gwirionedd serch hynny oherwydd ar y pryd roedd yn llym… ac roedd yr heddlu ar ddiwedd y ffordd yn gofyn i bobl ble roedden nhw'n mynd.” (22 oed, mewn cyfleuster iechyd meddwl yn ystod y pandemig) |
- 43 Mae Adran 17 o'r Ddeddf Iechyd Meddwl yn caniatáu i gleifion sydd wedi'u cadw gael Caniatâd i Absenoldeb o'r ysbyty lle maent wedi'u cadw. Mae caniatâd yn absenoldeb y cytunwyd arno, at ddiben a hyd penodol, ac fe'i derbynnir fel rhan bwysig o gynllun triniaeth y claf.
Trafododd y rhai mewn lleoliadau diogel eraill hefyd effaith emosiynol cyfyngiadau ymweld ychwanegol. Disgrifiodd rhai plant mewn cartrefi plant diogel golli gweld aelodau o'r teulu am gyfnodau hirach o amser a datblygu pryderon am gymdeithasu o ganlyniad. Disgrifiodd eraill nifer yr ymweliadau a ganiatawyd yn cael ei leihau yn ystod y pandemig a sut roedd y cyswllt y gallent ei gael ag aelodau o'r teulu yn dibynnu ar ba staff oedd ar shifft ar y pryd.
| “Roedd fel rhywbeth lle na chefais weld [fy mam] am amser hir, hir. Ac yna pan ges i ei gweld hi yn y diwedd, roedd fel nad oeddwn i’n cael ei chofleidio. Roedd rhaid i mi ei gweld hi o bell ac yna ffarwelio… roedd lle roedden ni wedi’n lleoli yng nghanol nunlle yn llythrennol. Dw i’n meddwl mai dyna wnaeth i bawb deimlo mewn ffordd benodol. Roedden ni wedi’n cloi y tu mewn i dŷ yn y bôn… Dw i’n meddwl ei fod yn effeithio ar iechyd meddwl llawer o bawb yno… cyn gynted ag y dechreuais fynd allan eto, dechreuais gael pryder difrifol iawn… Dw i’n dal i gael fy mhrofi amdano, ond mae’n rhestr aros enfawr. Felly mae’n mynd i gymryd amser hir, hir… Dw i’n dal i gael pyliau o banig.” (17 oed, mewn cartref plant diogel yn ystod y pandemig) |
Rhannodd un person ifanc mewn Sefydliad Troseddwyr Ifanc ei rwystredigaeth hefyd gyda'r cyfyngiadau ymwelwyr presennol yn cael eu gwneud yn fwy llym, gan gyfrannu at fwy o deimladau o straen. Dywedwyd bod hyn yn ychwanegu at deimladau o rwystredigaeth ynghylch y lwfansau cyfyngedig presennol o amgylch cyswllt fel galwadau ffôn.
| “Byddwn i’n dweud [fy mod i’n rhwystredig] oherwydd [nad oeddwn i’n gallu gweld] aelodau’r teulu a… roedd yn allan o’r cyffredin, teulu, hefyd, fel, roedd cael ymweliadau yn gyfyngedig hefyd… Dw i’n berson sy’n hoffi gwneud pethau felly os na allaf wneud pethau sydd, i ryw raddau, yn fy straenio… dylen nhw fod wedi cynyddu faint roedd [teulu] yn gallu ffonio. Fel y dywedais i, dim ond awr o alwad y dydd oeddech chi’n cael ei chaniatáu.” (20 oed, mewn Sefydliad Troseddwyr Ifanc yn ystod y pandemig) |
Effaith ar addysg a dysgu
Disgrifiodd plant a phobl ifanc mewn lleoliadau diogel sut yr effeithiodd cyd-destun y pandemig ar yr addysg a gawsant. Roedd hyn yn arbennig o wir am y rhai mewn cartrefi plant diogel ac unedau diogel. Roedd y rhai a gyfwelwyd yn cydnabod eu bod yn cael eu haddysgu'n wahanol i'w cyfoedion mewn lleoliadau prif ffrwd ond roedd profiadau o hyn yn gymysg.
Disgrifiodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd lai o waith ysgol a'u bod yn mwynhau nad oedd neb yn gwirio arnynt, gan gydnabod effeithiau negyddol tymor hwy posibl hyn.
| “Ar y pryd roeddwn i mewn uned ysgol ddiogel, yn amlwg doedd neb yn gallu mynychu’r ysgol… A dydw i ddim yn meddwl bod neb yn gyffredinol wedi cael yr addysg oedd ei hangen arnyn nhw oherwydd roedd pawb yn fwy na chwarae o gwmpas oherwydd eu bod nhw gartref… roedden ni’n cael gwaith ysgrifenedig a phethau i’w gwneud yn ein hystafelloedd. Doedd neb yn ei wneud, ond wyddoch chi, roedd hi’n, roedd hi’n, dim ond i ddweud ein bod ni wedi’i gael.” (17 oed, mewn cartref plant diogel/uned ddiogel yn ystod y pandemig)
“Ond daeth addysg i ben tra roedd Covid yn digwydd. Roedden nhw’n gwneud pethau fel mwy o weithgareddau cyfoethogi, felly pethau fel mwy o gemau bwrdd, pethau fel adeiladu, crefftau, y math yna o beth, yn hytrach na’r academaidd dim ond oherwydd bod pob ysgol wedi cael ei diswyddo gan gynnwys yr un hon, mewn gwirionedd…. Mae’n well, onid yw, pan fyddwch chi’n gwneud llai o waith, felly roedd popeth yn iawn i ni. Fe wnaethon ni i gyd ei fwynhau, mewn gwirionedd.” (17 oed, mewn cartref plant diogel yn ystod y pandemig) |
Mewn cyferbyniad, disgrifiodd un plentyn mewn uned ddiogel ei haddysg yn dod yn fwy pleserus dros y cyfnod hwn. Aeth ei llwyth gwaith yn haws ac roedd hi'n hoffi dysgu gydag eraill yn ei huned a derbyn mwy o gefnogaeth nag a gafodd o'r blaen. Nid yw'n glir a oedd y profiad hwn yn wahanol i sut y byddai wedi bod fel arall oherwydd cyd-destun y pandemig.
| “Byddai ein dosbarthiadau yn eu swigod bach eu hunain. Felly pan fyddem yn newid dosbarthiadau, byddai fel ein dosbarth ni yn y bôn. Ac roedd yn eithaf hawdd oherwydd nad oedd y gwaith mor anodd â gwaith ysgol brif ffrwd. Roedd yna gymorth a chefnogaeth ei hun, a chefais lawer ohono, a oedd yn hollol wych. Ac ie, roedd yna lawer o gefnogaeth, a oeddwn i wir yn ei hoffi amdano.” (16 oed, mewn uned ddiogel yn ystod y pandemig) |
Dal Covid-19 a hunanynysu
Roedd plant a phobl ifanc mewn lleoliadau diogel yn teimlo bod rheolau penodol a oedd yn berthnasol ar ôl dal Covid-19 ac yn ymwneud â chwarantîn yn arbennig o ynysig a chosbol. Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd mewn amrywiaeth o leoliadau diogel, gan gynnwys Sefydliadau Troseddau Ieuenctid a chartrefi plant diogel, y profiad o ynysu ychwanegol a deimlwyd trwy orfod ynysu am ddeng diwrnod heb gyswllt. Roedd hyn naill ai mewn perthynas â dal Covid-19, neu fesur cwarantîn rhagofalus a gymerwyd wrth gyrraedd mewn cyfnodau o ledaeniad cynyddol y firws, er enghraifft yn hydref 2020. Disgrifiodd un person a arhosodd mewn lleoliad diogel ar ôl 2021 hyn fel un a gafodd ei leihau i dri diwrnod o ynysu erbyn 2022.
Disgrifiodd un person ifanc ei fod yn ymwybodol o sut, mewn cyfleuster iechyd meddwl yn benodol, y gallai'r profiad o fod wedi'i gyfyngu i'w hystafelloedd waethygu cyflyrau presennol rhai cleifion yn ddifrifol, er enghraifft i'r rhai sy'n delio â seicosis neu anhwylder deubegwn.
| “Os oedd gennych chi Covid, roedd yn rhaid i chi ynysu yn eich ystafell. I bobl â chyflwr iechyd meddwl, mae'n artaith yn y bôn. Dyna oedd y rheoliadau… Mae bod yno am saith diwrnod yn syth gyda chyflwr deubegwn yn ddadwneudadwy, felly roedden nhw'n ceisio dianc.” (22 oed, mewn cyfleuster iechyd meddwl yn ystod y pandemig) |
Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd ofn cynyddol o ddal Covid-19 mewn lleoliadau diogel hefyd. Roedd hyn yn cynnwys pryderon am fannau a rennir a theimlo bod cyfleusterau fel cawodydd yn fudr ac yn gallu trosglwyddo germau yn hawdd. Roedd hyn yn arbennig o wir mewn amodau cyfyng. Trafododd un person ifanc a oedd yn rhannu un ystafell mewn gwesty gyda thri arall wrth gael ei brosesu am loches sut yr oedd yn poeni'n gyson am ddal Covid-19 eto a disgrifiodd nad oedd ganddo unman i fynd i hunanynysu.
| “Hyd yn oed ar ôl i Covid fy nharo ac ar ôl i mi wella, fel petawn i’n dal i rannu ystafell gyda thri o bobl felly fyddwn i byth yn gwybod pryd oedd gen i Covid ai peidio… popeth roeddech chi’n ei gyffwrdd byddai’n rhaid i ni feddwl amdano, fel, ond ie, fel, ‘o wnes i gyffwrdd â hyn, wnes i ddim, wnes i hyn?’, wyddoch chi, byddech chi’n gor-feddwl am bopeth.” (20 oed, mewn lleoliad cadw lloches yn ystod y pandemig) |
Sylwadau terfynol
Mae hanesion gan blant a phobl ifanc mewn lleoliadau cadw yn ystod y pandemig yn tynnu sylw at eu teimladau cynyddol o ynysu ac allgáu yn ystod y cyfnod hwn oherwydd profiad o gyfyngiadau cynyddol, gan gynnwys mesurau cwarantîn, cyfyngu a llai o gyswllt â theulu a ffrindiau. Mae'r hanesion hefyd yn tynnu sylw at ostyngiad canfyddedig yn argaeledd a phroffesiynoldeb staff oherwydd y pandemig, ac mae'r aflonyddwch a deimlwyd gan rai yn gwneud eu hadferiad ac ailintegreiddio yn fwy heriol.
5. Casgliadau
Mae'r adroddiad hwn wedi archwilio profiadau amrywiol plant a phobl ifanc drwy gydol y pandemig, gan nodi themâu cyffredin ochr yn ochr â gwahaniaethau amlwg. Mae'r canfyddiadau'n tynnu sylw at yr amrywiaeth eang o brofiadau a safbwyntiau pandemig ymhlith plant a phobl ifanc. Drwy gofnodi lleisiau a straeon unigol, mae'n pwysleisio pwysigrwydd cydnabod profiadau unigryw plant fel rhai sy'n wahanol i oedolion, ac yn rhybuddio yn erbyn cyffredinoliadau eang.
Mae'r adroddiad wedi trafod yr ystod o amgylchiadau penodol a gyfrannodd at brofiadau arbennig o heriol neu fwy cadarnhaol. Fel y gwelwyd, roedd yn anghyffredin i adroddiadau gan y rhai a gyfwelwyd fod yn gadarnhaol neu'n negyddol o galon. Er bod plant a phobl ifanc wedi disgrifio'r heriau a wynebasant, roeddent hefyd yn teimlo bod agweddau cadarnhaol i'r profiad neu o leiaf bethau a'i gwnaeth hi'n haws ymdopi. Gan dynnu ar y rhain, mae ein dadansoddiad wedi nodi nifer o ffactorau a wnaeth y pandemig yn arbennig o anodd i rai yn ogystal â'r ffactorau a helpodd plant a phobl ifanc i ymdopi yn ystod y cyfnod hwn.
Y ffactorau a wnaeth y pandemig yn anoddach i blant a phobl ifanc, ac a effeithiodd ar eu lles yn ystod y cyfnod hwn, oedd: byw gyda thensiwn gartref, profi pwysau cyfrifoldeb dros eraill yn y teulu, diffyg adnoddau fel lle a mynediad cyson i'r rhyngrwyd, profi teimladau o ofn cynyddol, cael eu heffeithio gan gyfyngiadau cynyddol a phrofi profedigaeth. Gwnaeth tarfu ar gefnogaeth ffurfiol yr oedd plant a phobl ifanc wedi dibynnu arni cyn y pandemig y pandemig hefyd yn anoddach i rai.
Y ffactorau a helpodd plant a phobl ifanc i ymdopi, ac mewn rhai achosion i ffynnu yn ystod y pandemig oedd: cael perthnasoedd cefnogol gyda theulu neu ffrindiau, dod o hyd i ffyrdd o gefnogi eu lles, gwneud rhywbeth gwerth chweil a gallu parhau i ddysgu.
Wrth gynllunio ar gyfer y dyfodol, bydd yn bwysig ystyried ble y gellid rhoi cefnogaeth ac adnoddau ar waith i amddiffyn y rhai yr effeithir arnynt fwyaf gan y 'ffactorau risg' a ddisgrifiwyd, yn ogystal â hyrwyddo manteision a hwyluso mynediad at y ffactorau a wnaeth y profiad yn llai niweidiol neu'n fwy cadarnhaol.
Ffactorau a wnaeth y pandemig yn anoddach i rai plant a phobl ifanc
Tensiwn gartref gwnaeth hyn y pandemig yn anodd i rai plant a phobl ifanc. Mewn rhai achosion, roedd hyn cyn y pandemig ac fe'i gwaethygwyd gan y cyfyngiadau symud, tra mewn achosion eraill cododd tensiynau pan oedd pawb yn sownd gartref gyda'i gilydd, yn enwedig lle'r oedd lle byw yn teimlo'n gyfyng. Gallai profiadau o hyn fod yn amrywiol iawn. Er bod rhai wedi profi ffrithiant achlysurol, roedd eraill yn byw mewn aelwydydd lle'r oedd gwrthdaro neu straen emosiynol yn parhau neu'n cynyddu. Disgrifiodd plant a phobl ifanc effaith dadlau gyda'u brodyr a chwiorydd neu rieni neu deimlo'n anghyfforddus gyda nhw neu weld tensiwn rhwng oedolion yn y cartref. Roedd y tensiynau hyn yn golygu, i rai, nad oedd y cartref yn cael ei brofi fel lle diogel na chefnogol i fod yn ystod y pandemig, a oedd ynddo'i hun yn ffactor pwysig o ran gallu ymdopi â'r cyfyngiadau symud.
Pwysau cyfrifoldebCymerodd rhai plant a phobl ifanc gyfrifoldebau gartref yn ystod y pandemig. Yn ogystal â chario'r baich o dasgau ymarferol yr oedd angen eu gwneud, fel gofalu am rywun oedd yn sâl, gofalu am frodyr a chwiorydd, neu lanhau siopa i rywun oedd yn agored i niwed yn glinigol, roedd rhai hefyd yn teimlo pwysau emosiynol cefnogi eu teulu trwy'r cyfnod hwn, yn enwedig lle na allai pobl y tu allan i'r cartref ddod i helpu. Roedd rhai plant a phobl ifanc hefyd wedi'u heffeithio gan ymwybyddiaeth o'r anawsterau yr oedd yr oedolion yn mynd drwyddynt, gan gynnwys gwaethygu iechyd meddwl, pryderon am gyllid a phrofiadau o brofedigaeth. Roedd yr amlygiad hwn i gyfrifoldeb a straen oedolion yn golygu bod rhai plant a phobl ifanc wedi "tyfu i fyny'n gyflym" yn ystod y pandemig.
Diffyg adnoddau: Gwnaeth diffyg adnoddau allanol y pandemig yn anoddach i rai plant a phobl ifanc o deuluoedd ag adnoddau ariannol cyfyngedig ymdopi ag ef. Creodd byw mewn llety gorlawn densiwn o ganlyniad i deimlo “ar ben ei gilydd” a’i gwneud hi’n anoddach ymdopi â Covid-19 yn y cartref neu i amddiffyn aelodau o’r teulu sy’n agored i niwed yn glinigol, yn ogystal â’i gwneud hi’n anodd dod o hyd i’r lle i wneud gwaith ysgol. Roedd peidio â chael mynediad cyson at Wi-Fi neu ddyfeisiau hefyd yn gwneud dysgu gartref yn anoddach, yn ogystal â chyfyngu ar gyfleoedd i gysylltu ag eraill, ymlacio neu ddysgu pethau newydd ar-lein. Er na wnaeth plant a phobl ifanc heb ofod awyr agored godi hyn fel problem i raddau helaeth, disgrifiodd y rhai â gardd ffyrdd o hybu lles a chael hwyl na fyddai’r rhai heb ardd wedi gallu elwa ohonynt.
Ofn cynyddolDisgrifiodd plant a phobl ifanc ag anableddau corfforol a'r rhai â chyflyrau iechyd, a'r rhai a oedd yn agored i niwed yn glinigol eu hunain neu mewn teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol, eu teimladau o ansicrwydd, ofn a phryder ynghylch y risg o ddal Covid-19 a'r goblygiadau difrifol – ac mewn rhai achosion, bygwth bywyd – y gallai hyn eu cael iddyn nhw neu eu hanwyliaid. Roedd plant a phobl ifanc mewn lleoliadau diogel hefyd yn teimlo'n agored i niwed ac yn ofni dal Covid-19 wrth rannu mannau cyffredin â phobl eraill yn ystod y pandemig. Gallai profi profedigaeth yn ystod y pandemig hefyd arwain at deimladau o ofn cynyddol.
Cyfyngiadau uwchRoedd rhai plant a phobl ifanc yn cael eu heffeithio gan brofi cyfyngiadau yn wahanol i bobl eraill ac yn fwy dwys na nhw oherwydd eu hamgylchiadau. I rai roedd hyn oherwydd bod ganddyn nhw gyflwr iechyd neu fod â nam corfforol, bod yn agored i niwed yn glinigol eu hunain, neu mewn teulu agored i niwed yn glinigol. I rai roedd hyn oherwydd bod mewn lleoliad diogel neu leoliad gofal penodol a theimlo bod yn rhaid iddyn nhw ddilyn rheolau'n fwy llym nag eraill. Roedd cael eu heffeithio gan gyfyngiadau ychwanegol yn arbennig o heriol yn emosiynol pan gafodd cyfyngiadau eu llacio i eraill, a disgrifiodd y rhai oedd yn agored i niwed yn glinigol eu hunain neu mewn teuluoedd agored i niwed yn glinigol deimlo eu bod wedi'u heithrio a'u "hanghofio" pan agorodd cymdeithas ac ysgol i bobl eraill.
Tarfu ar gefnogaethCafodd rhai plant a phobl ifanc eu heffeithio gan amhariad i wasanaethau cymorth a gofal iechyd ffurfiol, yn enwedig gwasanaethau iechyd meddwl, yn ystod y pandemig, yn ogystal â cholli'r ysgol fel ffynhonnell gymorth neu ddianc rhag unrhyw anawsterau gartref. Er bod rhai wedi addasu i golli cyswllt wyneb yn wyneb, roedd eraill yn ei chael hi'n anodd ymgysylltu â chyswllt dros y ffôn ac ar-lein ac yn teimlo nad oeddent yn cael cymaint o gefnogaeth. Mae'r gwahaniaethau hyn yn adlewyrchu sut roedd dewisiadau, anghenion a defnydd unigol yn llunio a oedd ffurfiau cymorth o bell yn teimlo'n hygyrch neu'n dieithriol. Disgrifiodd y rhai a gyfwelwyd hefyd brofi oedi ac anghysondeb yn amlder ac ansawdd y cymorth a meddwl bod y gwasanaethau yr oeddent yn dibynnu arnynt dan bwysau. Gallai'r amhariad hwn ei gwneud hi'n anoddach ymdopi â'r pandemig i'r rhai sydd eisoes mewn amgylchiadau heriol.
Profi galarProfodd y rhai a gafodd brofedigaeth yn ystod y pandemig anawsterau penodol lle roedd cyfyngiadau pandemig yn eu hatal rhag gweld anwyliaid cyn iddynt farw, yn eu hatal rhag galaru fel y byddent wedi'i wneud mewn amseroedd arferol, neu'n ei gwneud hi'n anoddach gweld teulu a ffrindiau a theimlo eu bod yn cael eu cefnogi yn eu galar. Disgrifiodd rhai sut y gwnaethon nhw bwyso a mesur yr euogrwydd a'r ofn o dorri rheolau er mwyn gweld anwylyd cyn iddynt farw, yn erbyn yr euogrwydd o beidio â'u gweld ac ofni y gallent farw ar eu pennau eu hunain. Disgrifiodd rhai o'r rhai a oedd ag anwylyd a fu farw oherwydd Covid-19 y sioc ychwanegol o'u marwolaeth yn digwydd mor gyflym, gan eu gwneud yn ofnus drostynt eu hunain ac eraill.
Effaith gyfansawddMewn rhai achosion, gwaethygodd cael eu heffeithio gan gyfuniad o'r ffactorau hyn effaith y pandemig ar blant a phobl ifanc a brofodd sawl her ar yr un pryd. Gallai'r anawsterau a wynebwyd ganddynt hefyd gael eu gwaethygu gan ryngweithio'r ffactorau hyn, megis tarfu ar gefnogaeth wrth brofi heriau newydd neu gynyddol gartref. Mewn rhai achosion roedd eu profiad o'r pandemig yn negyddol iawn ac roedd cael perthnasoedd cefnogol i dynnu arnynt a ffyrdd o ofalu am eu lles eu hunain yn arbennig o bwysig. Gall y profiad hwn o ffactorau negyddol cyfansawdd gael ei adlewyrchu mewn data arall sy'n dangos bod y pandemig wedi ehangu anghydraddoldebau.
Agweddau heriol eraill ar y pandemig
Y tu hwnt i hyn, effeithiodd y symudiad sydyn i gyfyngiadau symud ar lesiant mewn nifer o ffyrdd: disgrifiodd plant a phobl ifanc deimlo'n ddryslyd, yn bryderus, yn ddiflas ac yn unig. Gallai peidio â gallu gweld ffrindiau a chyd-ddisgyblion ddod fel sioc ac mae'r ymchwil hon yn tynnu sylw at ba mor bwysig yw'r ysgol ar gyfer cyswllt cymdeithasol, nid dysgu yn unig.
Roedd y cyfnod clo hefyd yn golygu addasu i ffyrdd newydd o ddysgu ac mae adroddiadau plant a phobl ifanc yn dangos yr amrywiaeth enfawr o ddulliau dysgu a ddefnyddiwyd gan ysgolion yn ystod y cyfnod hwn. Gallai addasu i'r dulliau newydd hyn, yn enwedig dysgu o gartref, diwrnodau ysgol heb strwythur, gwersi ar-lein, a llai o gefnogaeth ac arweiniad gan athrawon, effeithio ar gymhelliant, cynnydd academaidd a lles.
Roedd rhai o'r rhai a gyfwelwyd ag AAA neu a oedd ag anableddau corfforol yn canfod bod dysgu yn ystod y pandemig yn arbennig o heriol. Mae'r ymchwil hon yn tynnu sylw at yr anawsterau penodol a wynebwyd yn ystod y pandemig ynghylch colli cefnogaeth ddysgu a dibyniaeth ar rieni o ganlyniad, profiadau cynyddol o'r heriau a wynebir gan eu cyfoedion, ac anawsterau unigryw i rai wrth ddysgu gartref, gan gynnwys ynghylch dealltwriaeth, prosesu gwybodaeth a deall ciwiau cymdeithasol.
Mynegodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd deimladau o ddicter a rhwystredigaeth ynghylch eu profiadau o addysg amharedig, gan gynnwys arholiadau. Mewn rhai achosion, disgrifiodd pobl ifanc eu bod yn teimlo'n llai awyddus neu'n llai abl i fynd i'r brifysgol oherwydd nid yn unig graddau is na'r disgwyl ond hefyd oherwydd eu bod yn teimlo llai o ddiddordeb mewn dysgu o ganlyniad i'r pandemig.
Yn ogystal â'r effaith ar eu dysgu, roedd rhai plant a phobl ifanc yn teimlo bod y pandemig wedi atal eu cynnydd mewn meysydd eraill o fywyd. Roedd hyn yn cynnwys gwneud cynnydd mewn camp, gweithio a chael bywyd cymdeithasol annibynnol.
Teimlai rhai fod y pandemig wedi effeithio arnynt yn arbennig o ddifrifol oherwydd y cerrig milltir yr oeddent i fod i'w nodi yn ystod y cyfnod hwn. Roedd y rhain yn cynnwys trosglwyddo o'r ysgol gynradd i'r ysgol uwchradd, o'r ysgol i chweched dosbarth neu goleg gwahanol, ac o chweched dosbarth neu goleg i brifysgol. Roedd rhai a fethodd â dechrau gweithio pan droddant yn 16 oed, dysgu gyrru pan droddant yn 17 oed, neu ddathlu pan droddant yn 18 oed hefyd yn teimlo eu bod wedi cael eu hamddifadu'n annheg o gyfleoedd a defodau newid bywyd.
Yn ogystal â cholli cyswllt cymdeithasol drwy’r ysgol, roedd rhai plant a phobl ifanc yn colli gweld eraill drwy weithgareddau wedi’u trefnu a chwaraeon tîm, gan danlinellu pwysigrwydd yr amgylcheddau hyn ar gyfer rhyngweithio cymdeithasol. Roedd y diffyg cyswllt cymdeithasol hwn yn golygu bod rhai’n teimlo’n llai hyderus i ryngweithio ag eraill ar ôl y cyfnod clo, a disgrifiodd rhai brofi teimladau o bryder ynghylch bod gyda phobl eraill eto.
Gallai colli aelodau o'r teulu pan oedd symud rhwng cartrefi wedi'i gyfyngu fod yn heriol hefyd. Roedd hyn yn effeithio ar y rhai â rhieni wedi gwahanu, y rhai mewn gofal na allent weld eu teulu geni, a'r rhai â rhiant mewn lleoliad cadw. Roedd plant a phobl ifanc oedd yn agos at aelodau estynedig o'r teulu hefyd wedi'u heffeithio gan hyn.
Disgrifiodd plant a phobl ifanc eu lles yn cael ei effeithio gan yr holl ffactorau a heriau uchod. Ar draws y cyfweliadau, roedd y cyfrifon yn adlewyrchu sbectrwm o brofiadau mewn perthynas ag effaith y pandemig ar iechyd meddwl a lles. Roedd hyn yn cynnwys y rhai a deimlai eu bod wedi ymdopi'n dda yn ystod y pandemig er gwaethaf yr heriau. I rai, arweiniodd ofn a phryder at deimladau o bryder. Roedd rhai hefyd yn cael trafferth gyda diffyg trefn arferol a cholli cymhelliant yn ystod "amser gwag" y cyfnod clo. Tynnodd cyfweliadau â'r rhai a oedd eisoes yn derbyn cymorth gan wasanaethau iechyd meddwl neu a geisiodd hyn wrth gael trafferth yn ystod y pandemig sylw at yr anawsterau a wynebwyd yn ystod y cyfnod hwn gan gynnwys iselder, pryder, hunan-niweidio a syniadau hunanladdol. Mae ehangder yr ymateb hefyd yn tynnu sylw at amrywiaeth yr anghenion iechyd meddwl presennol, yr heriau newydd a wynebir a'r gwahanol ffyrdd o ymdopi ymhlith plant a phobl ifanc.
Yn ogystal, roedd faint o amser a dreuliwyd ar-lein yn ystod y pandemig, er ei fod yn werthfawr mewn sawl ffordd, yn rhoi plant a phobl ifanc mewn perygl o brofi niwed ar-lein, o ganlyniad i gamwybodaeth, cyswllt â dieithriaid, a phrofiadau negyddol o gyfryngau cymdeithasol. Er nad yw'r un o'r risgiau ar-lein hyn wedi'u cyfyngu i'r pandemig, mae'r ymatebion yn awgrymu y gallai rhai plant a phobl ifanc fod wedi teimlo'n arbennig o agored i niwed wrth gysylltu â dieithriaid a theimlo'n ofidus gan gyfryngau cymdeithasol o ystyried ynysigrwydd y cyfnod clo.
Roedd rhai hefyd wedi cael anawsterau wrth reoli eu hamser ar-lein, o ystyried amgylchiadau'r cyfyngiadau symud. Gallai hyn effeithio ar ganolbwyntio a'r gallu i astudio pan fyddai plant a phobl ifanc yn dychwelyd i'r ysgol, yn ogystal ag effeithio ar eu patrymau cysgu ar y pryd.
Yn ogystal â tharfu ar gwsg, roedd rhai’n colli ymarfer corff a chwarae egnïol ac yn teimlo bod y pandemig wedi effeithio ar eu hiechyd corfforol. Roedd rhai hefyd yn ei chael hi’n anodd bwyta’n iach, yn enwedig heb drefn arferol yn ystod y cyfnod clo. Fodd bynnag, dylid nodi bod rhai plant a phobl ifanc wedi dod o hyd i ffyrdd newydd o fod yn egnïol ac yn teimlo nad oedd eu harferion bwyta wedi newid neu wedi gwella yn ystod y cyfnod clo.
Roedd profiadau o ddal Covid-19 yn amrywio ond mae'n werth nodi y gallai effaith emosiynol poeni am y canlyniadau yn ogystal â cheisio hunanynysu deimlo'n fwy difrifol na'r symptomau corfforol.
Fodd bynnag, roedd gan y rhai a ddatblygodd gyflyrau ôl-feirysol cysylltiedig â Covid ystod eang o brofiadau iechyd o ganlyniad i'r rhain. Roedd profiadau iechyd yn amrywio o ran y symptomau a ddisgrifiwyd, difrifoldeb y symptomau a pha mor hir y parhaon nhw, a'r graddau y gwnaethon nhw effeithio ar fywydau beunyddiol plant a phobl ifanc. Mae'n bwysig nodi bod yr effeithiau'n dal i gael eu teimlo i rai, gan effeithio ar fywyd beunyddiol yn ogystal â chyfleoedd yn y dyfodol.
Gallai profi heriau yn ystod y pandemig arwain at deimladau o ddicter ac anghyfiawnder. Roedd parhau i deimlo'n gyfyngedig tra bod gweddill cymdeithas yn agor yn arbennig o anodd, gan arwain at deimladau o gael eu hanghofio a'u heithrio'n annheg. Rhannodd rhai plant a phobl ifanc deimladau o ddicter mewn perthynas â'u profiadau eu hunain o golled oherwydd y pandemig, a allai fod yn gysylltiedig â cholli anwylyd neu golli cerrig milltir a chyfleoedd. Roedd y rhain yn cynnwys dicter at eraill yn y gymdeithas, gan gynnwys "gwaddwyr Covid", "gwrth-frechlynwyr" a'r rhai a oedd yn torri rheolau'r cyfnod clo, yn ogystal â dicter at y llywodraeth am y ffordd y gwnaed a chyfleuwyd penderfyniadau, ac am eu hadroddiadau o dorri rheolau yn ystod y pandemig. Yn ehangach, mynegodd plant a phobl ifanc amrywiaeth o safbwyntiau mewn perthynas â'r ffordd yr ymdriniwyd â'r pandemig gan y rhai mewn awdurdod.
Cipiodd yr ymchwil hon hefyd brofiadau plant a phobl ifanc o systemau a gwasanaethau penodol yn ystod y pandemig, gan gynnwys gwasanaethau gofal iechyd, gofal cymdeithasol plant a'r system cyfiawnder troseddol, yn ogystal â phrofiadau o fod mewn gwahanol leoliadau diogel a cheisio lloches. Mae'r adroddiadau'n adlewyrchu ystod o brofiadau ond yn tynnu sylw at thema gyffredin o ansicrwydd ac anghysondeb yn ystod yr amser hwn. Er y gallai'r teimladau hyn fod wedi'u profi mewn amseroedd arferol, gallent gael eu gwaethygu gan yr ymdeimlad cyffredinol o ansicrwydd a dryswch ynghylch y pandemig.
Ffactorau a helpodd blant a phobl ifanc i ymdopi
O ystyried yr holl heriau a nodir uchod, mae'n bwysig ystyried y ffactorau a'i gwnaeth hi'n haws i blant a phobl ifanc ymdopi yn ystod y pandemig, delio â newidiadau a heriau, a hyd yn oed ffynnu yn ystod y cyfnod hwn. Wrth gynllunio ar gyfer y dyfodol, bydd yn bwysig ystyried ble y gellid rhoi cefnogaeth ac adnoddau ar waith i hyrwyddo manteision a hwyluso mynediad at y ffactorau a wnaeth y profiad yn llai niweidiol neu'n fwy cadarnhaol.
Perthnasoedd cefnogolDisgrifiodd plant a phobl ifanc o bob oed sut roedd ffrindiau, teulu a chymunedau ehangach wedi eu helpu i oresgyn y pandemig. I rai, roedd hyn yn golygu cael ffrindiau a theulu wrth law – neu ar-lein – i frwydro yn erbyn diflastod ac unigedd y cyfnod clo. Daeth rhai yn rhan o gymunedau newydd ar-lein yn ystod y pandemig a chanfuwyd bod y rhain yn werthfawr. Mewn rhai achosion, roedd ffrindiau a theulu yn darparu cefnogaeth amhrisiadwy pan oedd plant a phobl ifanc yn ei chael hi'n anodd. Roedd cael amgylchedd teuluol diogel a chefnogol yn ffactor pwysig wrth greu profiadau cadarnhaol yn ystod y pandemig.
Dod o hyd i ffyrdd o gefnogi llesDisgrifiodd plant a phobl ifanc o bob oed bethau a wnaethant gartref yn ystod y pandemig i amddiffyn eu lles yn ymwybodol a theimlo'n well pan oeddent yn ei chael hi'n anodd. O gael awyr iach ac ymarfer corff, i dreulio amser gydag anifeiliaid anwes, i wylio neu ddarllen rhywbeth dianc, roedd cael y gallu i wneud rhywbeth cadarnhaol neu gysurus drostynt eu hunain yn hynod bwysig i blant a phobl ifanc yn ystod y pandemig. Canfu rhai hefyd y gallai rhoi trefn ar waith eu helpu i atal diflastod a diffyg egni.
Gwneud rhywbeth gwerth chweilRoedd gallu gwneud rhywbeth gwerth chweil yn ystod y pandemig – weithiau’n annisgwyl – yn helpu plant a phobl ifanc i ymdopi â diflastod, tynnu eu meddwl oddi ar bryderon, a theimlo’n fwy brwdfrydig yn ystod yr hyn a elwid yn “amser gwag” y cyfnod clo. Roedd hyn yn cynnwys datblygu sgiliau a diddordebau presennol a darganfod angerddau a thalentau newydd. Gallai hyn hefyd gael canlyniadau cyffrous lle byddai dod o hyd i rywbeth i’w wneud yn ysbrydoli hobïau newydd neu’n datgloi cyfeiriadau academaidd neu yrfaol yn y dyfodol.
Y gallu i barhau i ddysguDisgrifiodd plant a phobl ifanc sut, os oeddent yn gallu parhau i ddysgu yn ystod y pandemig, er gwaethaf yr aflonyddwch eang i addysg a heriau dysgu o bell, roedd hyn yn caniatáu iddynt deimlo'n bositif a'u bod yn gallu cyflawni'r hyn yr oeddent ei eisiau yn yr ysgol, gwaith a bywyd. Gallai hyn fod oherwydd derbyn y cymorth yr oedd ei angen arnynt gan rieni neu staff addysgu, gallu mynd i'r ysgol tra bod eraill gartref (ar gyfer plant agored i niwed a phlant gweithwyr allweddol), neu fwynhau dull mwy hyblyg ac annibynnol o ddysgu. Cefnogwyd dysgu o bell llwyddiannus hefyd trwy gael mynediad at ddyfeisiau priodol ar gyfer dysgu ac mewn rhai achosion trwy ddilyn trefn arferol gartref. Ochr yn ochr â'r aflonyddwch, tynnodd rhai plant a phobl ifanc sylw at agweddau ar ddysgu yn y cyfnod hwn yr oeddent yn eu mwynhau neu wedi'u cario ymlaen.
Mae'n bwysig nodi bod llawer o'r ffactorau hyn wedi'u hategu gan dreulio amser ar-lein – o gyswllt â ffrindiau, i chwarae gemau, i ddysgu pethau newydd o diwtorialau ar-lein. Er gwaethaf yr anawsterau a gafodd rhai wrth reoli faint o amser a dreuliasant ar-lein, a'r risg o ddod i gysylltiad â niwed ar-lein, gallai bod ar-lein fod yn ffynhonnell werthfawr o gyswllt cymdeithasol, cysur, dianc ac ysbrydoliaeth i blant a phobl ifanc yn ystod y pandemig.
Roedd rhai o'r bobl ifanc a gyfwelwyd, sydd bellach yn oedolion, yn edrych yn ôl ar y pandemig ac yn teimlo bod agweddau cadarnhaol i fynd drwy hyn. I rai, roedd hyn yn golygu bod yn ddiolchgar am yr hyn sydd ganddynt mewn bywyd, o ystyried yr hyn a gymerwyd i ffwrdd yn ystod y pandemig. I rai, roedd hyn yn ymwneud ag elwa o gyfnod yn eu bywyd pan oedd ganddynt amser i fyfyrio ar bwy oeddent a'r hyn oedd yn bwysig iddynt. Roedd rhai o'r rhai a oedd wedi wynebu heriau penodol yn ystod y pandemig yn teimlo eu bod wedi tyfu trwy adfyd yn ystod cyfnod anodd, ac yn awr yn teimlo'n fwy gwydn ar gyfer y dyfodol o ganlyniad.
Effeithiau sy'n newid bywydau
Yn olaf, mae'r ymchwil hwn yn tynnu sylw at y ffaith bod y pandemig wedi cael effeithiau parhaol ar blant a phobl ifanc mewn amrywiaeth o amgylchiadau. Mae rhai o'r rhai sydd â chyflwr ôl-feirysol wedi wynebu nid yn unig effeithiau hirdymor y cyflwr ei hun ond hefyd effeithiau negyddol ar eu haddysg a'u cyfleoedd. Mae rhai plant a phobl ifanc sy'n agored i niwed yn glinigol eu hunain, neu mewn teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol, hefyd wedi profi aflonyddwch i'w haddysg ac mae rhai yn parhau i deimlo eu bod wedi'u heithrio nawr bod cyfyngiadau wedi llacio. Teimlai plant a phobl ifanc eraill fod y pandemig wedi cael effaith barhaol ar eu haddysg am amrywiaeth o resymau gwahanol, gan gynnwys methu â dychwelyd i'r ysgol, colli cymhelliant i aros yn yr ysgol a pheidio â chael y graddau yr oeddent yn teimlo y gallent fod wedi'u cyflawni mewn amseroedd arferol, a hynny i gyd â goblygiadau ar gyfer cyfleoedd yn y dyfodol. Yn olaf, mae hanesion gan y rhai a fu farw anwylyd oherwydd Covid-19 hefyd yn dangos effaith newid bywyd y pandemig.
6. Atodiad A: Cwestiynau ymchwil ac agweddau allweddol i'w harchwilio
Diffinwyd cwestiynau ymchwil gan yr Ymchwiliad i fwydo i ddyluniad Verian deunyddiau ymchwil. Ceisiodd ymchwilwyr archwilio ac ymchwilio i'r pynciau hyn lle'r oeddent yn berthnasol i'r cyfranogwr.
Mae'r adran isod yn nodi'r cwestiynau ymchwil y ceisiodd cyfweliadau gyda'r samplau cyffredinol a thargedig eu hateb. Datblygwyd y cwestiynau ymchwil hyn yn ystod cyfnod cwmpasu'r prosiect gyda thîm cyfreithiol Modiwl 8 yr Ymchwiliad a'r tîm ymchwil. Fe'u haddaswyd o'r Prif Linellau Ymholi (KLOE) ar gyfer y modiwl i ateb bylchau penodol mewn tystiolaeth trwy ddull ansoddol. Dilynir y cwestiynau ymchwil hyn gan yr agweddau allweddol y cytunwyd arnynt gyda'r Ymchwiliad i'w harchwilio ar gyfer y grwpiau sampl targedig. Yn ogystal â'r cwestiynau ymchwil, archwiliodd pob cyfweliad brofiadau ac effeithiau eraill y pandemig yr oedd plant a phobl ifanc yn teimlo eu bod yn bwysig iddynt.
6.1 Cwestiynau ymchwil
Llesiant a datblygiad
Yn gyffredinol, pa effaith gafodd y pandemig ar fywydau a lles plant a phobl ifanc o ddydd i ddydd? A oeddent yn ymwybodol o'r newyddion a'r hyn oedd yn digwydd a sut roedd hyn yn gwneud iddynt deimlo? A oeddent yn meddwl bod cyfathrebiadau am y pandemig a oedd yn hygyrch iddynt ac yn ddealladwy neu a oeddent yn teimlo'n ddryslyd neu ryw deimlad arall amdano? A oeddent yn treulio mwy neu lai o amser yn yr awyr agored? A oedd unrhyw effeithiau parhaol o'r newid hwn?
Pa effaith gafodd cau ysgolion (a lleoliadau addysgol eraill) ar blant a phobl ifanc, gan gynnwys yr effaith ar eu datblygiad personol, cymdeithasol ac emosiynol (gan gynnwys rhywioldeb a hunaniaeth); yr effaith ar eu hiechyd meddwl a'u lles emosiynol; unrhyw effaith benodol ar y rhai o gefndiroedd dan anfantais economaidd a chymdeithasol?
Beth oedd effaith ehangach y cyfyngiadau symud a chyfyngiadau Covid-19 eraill? Gan gynnwys:
- Effaith ar berthnasoedd â ffrindiau ac ar gyfleoedd i chwaraey, gan gynnwys effaith benodol ar y rhai heb frodyr a chwiorydd.
- Effaith colli mynediad at weithgareddau hamdden neu hobïau neu chwaraeon neu gyfeillgarwch y tu allan i'r ysgol.
- Effaith treulio amser yn y cartref neu o fewn yr uned deuluol oherwydd cyfyngiadau ond heb fynediad at addysg na chyfoedion (ac eithrio, er enghraifft, trwy fod ar-lein).
- Effaith defnydd cynyddol o'r rhyngrwyd.
- Effaith ar yr uned deuluol a pherthnasoedd â rhieni a brodyr a chwiorydd neu eraill sy'n byw yn y cartref (er enghraifft, gofalwyr maeth neu frodyr a chwiorydd maeth os cânt eu gwahanu, ac effaith ar y rhai heb frodyr a chwiorydd).
I ba raddau y profodd plant amlygiad i gam-drin neu i gaethiwed rhieni neu salwch meddwl yn ystod y pandemig?
A oedd unrhyw effaith benodol ar blant o gefndiroedd difreintiedig yn economaidd ac yn gymdeithasol?
Iechyd
Pa effaith gafodd profiadau Covid-19 ar deimladau lles emosiynol/hapusrwydd/diogelwch plant a phobl ifanc?
Pa effaith ychwanegol gafodd Covid-19 ar blant a phobl ifanc a oedd yn agored i niwed yn glinigol neu a oedd eisoes yn profi afiechydon hirdymor?
Beth oedd effeithiau penodol y pandemig ar iechyd plant a phobl ifanc? A yw wedi effeithio mewn unrhyw ffordd ar iechyd corfforol (er enghraifft, ar ordewdra neu ffitrwydd plentyndod)?
Beth yw'r effaith ar iechyd meddwl plant a phobl ifanc a'u gallu i gael mynediad at wasanaethau i'w cefnogi?
A effeithiodd ansicrwydd bwyd ar blant a phobl ifanc? A oedd gan blant lai o fynediad at fwyd naill ai drwy beidio â bod yn yr ysgol, neu drwy beidio â gallu cael mynediad at wasanaethau elusennol neu fel arall?
Pa effaith a gafodd ar allu plant a phobl ifanc i gael mynediad at ofal iechyd, gan gynnwys ar gyfer iechyd meddwl (er enghraifft, meddyg teulu neu ysbyty) neu ar eu gallu i gael cyflyrau wedi'u hymchwilio (os yn berthnasol) neu eu monitro?
Addysg
Beth oedd effaith cau ysgolion addysg ar brofiadau dysgu plant?
Beth oedd yr effaith ar blant ag anghenion addysgol arbennig ac anableddau (AAA) gan gynnwys mynediad at ddeunyddiau, dysgu a chefnogaeth (gan gynnwys unrhyw effaith gadarnhaol)?
I ba raddau yr oedd plant o gefndiroedd dan anfantais economaidd a chymdeithasol yn gallu cael mynediad at addysg?
A fu unrhyw effaith barhaus – er enghraifft ar bresenoldeb?
Beth oedd yr effaith ar gyrhaeddiad a chyflawniad plant (ac unrhyw ganlyniadau tymor hwy o hyn ar fywydau plant)?
Beth oedd yr effaith ar ddiagnosis yn gysylltiedig ag addysg, gan gynnwys mynediad at asesiad priodol a'r amser a gymerir/oedi rhwng atgyfeiriad ar gyfer asesiad a diagnosis, unrhyw gyflyrau emosiynol neu ddysgu lle byddai angen cefnogaeth ychwanegol (er enghraifft, cynlluniau addysg, iechyd a gofal (EHC) neu raglenni addysg unigol a dderbyniwyd)?
6.2 Agweddau allweddol i'w harchwilio ar gyfer grwpiau targedig
Mae'r agweddau allweddol yr oedd yr ymchwil yn ceisio eu harchwilio ar gyfer pob grŵp targed wedi'u manylu isod. Datblygwyd a chytunwyd ar y rhain rhwng Verian a thîm ymchwil yr Ymchwiliad yn seiliedig ar y Cwestiynau Ymchwil uchod yn ogystal â chwestiynau penodol gan y Tîm cyfreithiol Modiwl 8 yr Ymchwiliad.
Archwiliodd ymchwil gyda'r sampl darged brofiad ac effaith y pandemig ar blant a phobl ifanc, gan ystyried yn benodol sut roeddent yn teimlo eu bod wedi cael eu heffeithio o ystyried eu hanghenion a'u hamgylchiadau penodol. Lle bo'n berthnasol, archwiliodd Verian brofiadau o wasanaethau a phrosesau penodol yn ystod y pandemig – er enghraifft, gofynnwyd i blant a phobl ifanc mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl sut roeddent yn teimlo am dderbyn cymorth ar-lein, a gofynnwyd i blant a phobl ifanc gyda rhiant neu ofalwr mewn lleoliad cadw am eu profiad o gyfyngiadau ymweld.
Roedd cyfweliadau gyda chyfranogwyr a oedd yn bodloni meini prawf recriwtio ar gyfer un grŵp yn unig yn tueddu i gwmpasu'r pynciau a'r chwiliadau a nodir yn y canllaw pynciau cyffredinol hefyd. Treuliodd cyfweliadau gyda chyfranogwyr â nodweddion sawl grŵp targed fwy o amser yn archwilio'r agweddau a nodir isod.
| Grŵp wedi'i dargedu | Agweddau allweddol i'w harchwilio |
|---|---|
| 1. Gydag anghenion addysgol arbennig |
|
| 2. Gyda anableddau corfforol (gan gynnwys anableddau synhwyraidd fel byddardod, dallineb) |
|
| 3. Mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl yn ystod y pandemig |
|
| 4. Mewn lleoliad gofal yn ystod y pandemig ('plant sy'n derbyn gofal'), gan gynnwys 'y rhai sy'n gadael gofal'
5. Mewn cysylltiad â gofal cymdeithasol plant yn ystod y pandemig ('plant mewn angen') |
|
| 6. Y rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu yn ystod y pandemig, ffurfiol ac anffurfiol |
|
| 7. Mewn lleoliad cadw neu lety diogel yn ystod y pandemig |
|
| 8. Y rhiant/prif ofalwr oedd yn y ddalfa yn ystod y pandemig |
|
| 9. Mewn cysylltiad â'r system cyfiawnder troseddol |
|
| 10. Ceisio lloches yn ystod y pandemig |
|
| 11. Pwy oedd yn byw mewn llety dros dro a/neu orlawn |
|
| 12. Cyflyrau ôl-feirysol Covid-19 (e.e. Long Covid, PIMs, Kawasaki) |
|
| 13. Pwy a gafodd brofedigaeth yn ystod y pandemig (yn enwedig gofalwr sylfaenol) |
|
| 14. Teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol |
|
| 15. LHDT+ |
7. Atodiad B: Methodoleg Ymchwil
7.1 Dull ymchwil
Roedd y dull ymchwil ar gyfer y prosiect hwn yn cynnwys pedwar cam:
- Cyfrannodd grwpiau ffocws oedolion gyda rhieni ac athrawon at ddylunio canllawiau cyfweliadau (tri grŵp ffocws).
- Bwydodd grwpiau cyfeirio plant a phobl ifanc i mewn i ddylunio canllawiau cyfweliadau a llywio arddulliau adrodd a oedd yn briodol i bobl ifanc (cyfarfu pedwar grŵp ddwywaith).
- Dyfnder44 cyfweliadau cam 1: cyfweliadau gyda'r sampl gyffredinol (300 o gyfweliadau). Mae 'Cyffredinol' yn cyfeirio at gyfranogwyr sy'n adlewyrchu poblogaeth y DU yn fras.
- Cyfweliadau manwl cam 2: cyfweliadau gyda'r sampl darged (300 o gyfweliadau). Mae 'Targededig' yn cyfeirio at grwpiau penodol a ddewiswyd yn seiliedig ar dystiolaeth eu bod wedi cael effaith negyddol arbennig gan y pandemig.
- 44 Mae cyfweliadau manwl yn dechneg ymchwil ansoddol sy'n cyfeirio at gynnal trafodaethau manwl gyda nifer fach o gyfranogwyr mewn fformat sgwrsiol. Mae cwestiynau cyfweliad yn agored yn bennaf.‐wedi dod i ben i ganiatáu i fewnwelediadau ddod i'r amlwg yn naturiol yn hytrach na dilyn cynllun llym.
Grwpiau ffocws oedolion a grwpiau cyfeirio plant a phobl ifanc
Grwpiau ffocws oedolion
Cynhaliodd Verian dri grŵp ffocws ar-lein 90 munud gydag oedolion ym mis Ionawr 2024 i gasglu cipolwg ar sut y profodd y rhai 5-6 oed y pandemig ac i helpu i lywio dyluniad y canllaw pwnc ac i deilwra deunyddiau ymchwil ar gyfer plant iau. Roedd pob sesiwn yn cynnwys pump o gyfranogwyr. Roeddent yn cynnwys un grŵp o rieni y mynychodd eu plant yr ysgol yn bersonol yn ystod y cyfnodau clo, un grŵp y cymerodd eu plant ran mewn dysgu gartref yn ystod y cyfnodau clo, ac un grŵp o athrawon a ddysgodd blant 5–6 oed yn ystod y cyfnodau clo.
Grwpiau cyfeirio plant a phobl ifanc
Cynullodd Verian bedwar grŵp cyfeirio wyneb yn wyneb gyda phlant a phobl ifanc ym Manceinion, Glasgow, Caerdydd, a Belfast. Cyfarfu pob grŵp ddwywaith yn ystod y prosiect, ym mis Chwefror 2024 ac eto ym mis Mehefin neu fis Gorffennaf 2024.
Llywiodd y sesiwn gyntaf ddatblygiad deunyddiau ymchwil ac archwiliodd themâu sy'n gysylltiedig â'r pandemig ac iaith briodol ar gyfer pob grŵp oedran. Cyfrannodd y cyfranogwyr Gwestiynau Cyffredin hefyd i lunio taflenni gwybodaeth i gyfranogwyr. Canolbwyntiodd yr ail sesiwn ar archwilio barn a dewisiadau plant a phobl ifanc i lywio dyluniad fersiwn o'r canfyddiadau sy'n addas i blant.
Roedd y grwpiau cyfeirio yn cynnwys plant 10-11 oed, 13-14 oed, 16-17 oed ac oedolion ifanc 19-22 oed, a gafodd eu recriwtio i sicrhau amrywiaeth o ran oedran, rhyw, lleoliad, ethnigrwydd, cefndir economaidd-gymdeithasol, a phrofiadau o'r cyfnod clo. Roedd cwnselydd ag arbenigedd mewn gweithio gyda phlant a phobl ifanc ar gael yn ystod pob sesiwn.
Cyfweliadau manwl
Cynhaliodd Verian 600 o gyfweliadau manwl gyda phlant a phobl ifanc yn y samplau cyffredinol a thargedig, gyda phob cyfweliad yn para hyd at awr. Cynhaliwyd y rhan fwyaf o'r rhain yn bersonol ond cynhwyswyd cyfweliadau ar-lein lle bo angen i hwyluso cyfranogiad. Defnyddiodd cyfweliadau ddull lled-strwythuredig 'dan arweiniad cyfranogwyr': roeddent yn cyfeirio at gwestiynau a phynciau parod, ond anogwyd cyfwelwyr i ymateb i'r hyn yr oedd y plentyn neu'r person ifanc am siarad amdano yn hytrach na dilyn trefn gaeth. Cynlluniwyd cyfweliadau gan ddefnyddio dull sy'n seiliedig ar drawma, fel y disgrifir isod. Gweithiodd Verian gyda dau sefydliad cymorth emosiynol fel partneriaid, a ddarparodd gynnig cymorth emosiynol cynhwysfawr i blant a phobl ifanc. Gweler Atodiad E am fwy o fanylion.
Cam 1: 300 o gyfweliadau manwl gyda'r sampl gyffredinol
Roedd y cyfnod sefydlu ar gyfer cynnal cyfweliadau gyda'r grŵp sampl cyffredinol yn rhedeg o fis Ionawr i fis Mawrth 2024. Roedd y cyfnod hwn yn cynnwys datblygu canllaw trafod a deunydd ysgogi yn seiliedig ar ganfyddiadau grwpiau cyfeirio plant a phobl ifanc a datblygu deunyddiau recriwtio ac adnoddau ac offer cymorth emosiynol. Cynhaliwyd cyfweliadau o 18 Mawrth i 8 Awst 2024. Cynhaliodd Verian gyfweliadau gyda phlant a phobl ifanc rhwng 9 a 22 oed yng Nghymru, Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Recriwtiwyd 20 o gyfranogwyr ar gyfer pob blwyddyn oedran o 9 i 18 oed a recriwtiwyd 25 ar gyfer pob blwyddyn oedran o 19 i 22 oed. Cynlluniwyd y sampl i adlewyrchu poblogaeth y DU yn fras gan sicrhau cynrychiolaeth ddigonol o ddemograffeg ac amgylchiadau i fynd i'r afael â'r cwestiynau ymchwil, er enghraifft y rhai heb fynediad at ofod awyr agored gartref. Amlinellir meini prawf sampl mwy manwl yn Atodiad C, isod.
Cam 2: 300 o gyfweliadau manwl gyda'r sampl darged
Roedd y cyfnod sefydlu ar gyfer cynnal cyfweliadau gyda'r grŵp sampl targedig yn rhedeg o fis Chwefror i fis Ebrill 2024. Roedd hyn yn cynnwys cytuno ar agweddau allweddol i'w harchwilio gyda'r grwpiau hyn i ategu canllawiau trafod presennol, teilwra deunyddiau recriwtio, a briffio ymchwilwyr ar ystyriaethau allweddol wrth siarad â'r cynulleidfaoedd hyn. Cynhaliwyd cyfweliadau o 30 Mai i 27 Tachwedd 2024. Cynhaliwyd cyfweliadau gyda phlant a phobl ifanc, 9-22 oed, o 15 grŵp 'targedig' y disgwylir iddynt gael eu heffeithio'n arbennig gan y pandemig yng Nghymru, Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Roedd y grwpiau'n cynnwys y rhai a ddiffiniwyd gan angen ac eraill gan amgylchiadau yn ystod y pandemig. Atodiad A yn nodi'r agweddau a archwiliwyd yn y trafodaethau. Atodiad C yn amlinellu cyfansoddiad y grŵp a'r niferoedd a gyfwelwyd.
Roedd y sampl a dargedwyd ychydig yn hŷn na'r sampl cyffredinol (oedran cymedrig: targed 17 oed, cyffredinol 16 oed) gyda gwyriad safonol o 3 ar gyfer y grŵp targed a 4 ar gyfer y grŵp cyffredinol, sy'n dangos llai o amrywiad oedran yn y sampl a dargedwyd. Roedd y gwahaniaeth oedran hwn yn bennaf oherwydd bod y meini prawf recriwtio wedi'u cynllunio i archwilio amgylchiadau penodol, fel byw mewn lleoliadau diogel, sy'n llai tebygol o gael eu profi gan blant iau. Sylwch, ar gyfer trafodaethau ar brofiadau LGBTQ+ o'r pandemig, mai dim ond y rhai 18 oed a hŷn ar adeg cynnal yr ymchwil a recriwtiwyd.
7.2 Dull sy'n seiliedig ar drawma
Defnyddiwyd dull seiliedig ar drawma drwy gydol y prosiect ymchwil i sicrhau nad oedd cyfranogiad yn achosi ail-drawmateiddio na gofid yn anfwriadol. Derbyniodd tîm ymchwil Verian a'r partner recriwtio Acumen hyfforddiant pwrpasol gan Brif Seicolegydd yr Ymchwiliad. Gweler Atodiad D am y dull recriwtio yn llawn. Adolygwyd deunyddiau recriwtio ac ymchwil gan dîm Cymorth a Diogelu'r Ymchwiliad i sicrhau eu bod yn gyson â'r dull hwn. Gweler Cymorth wrth ymgysylltu â'r Ymchwiliad – Ymchwiliad Covid-19 y DU am fanylion ar sut mae Ymchwiliad Covid-19 y DU yn dilyn dull sy'n seiliedig ar drawma yn ehangach. Rhoddwyd cyfle i gyfranogwyr siarad â chwnselydd cyn, yn ystod neu ar ôl eu cyfweliad, yn ogystal â chael mynediad at adnoddau ar-lein a ddarparwyd gan ddau ddarparwr cymorth emosiynol. Gweithiodd Verian yn agos gyda'r Ymchwiliad i roi proses ddiogelu gadarn ar waith ar draws sefydliadau partner. Gweler. Atodiad E ar gyfer darparu cefnogaeth emosiynol.
Roedd y cyfweliadau dan arweiniad y cyfranogwyr ac archwiliwyd y pynciau mewn trefn a oedd yn briodol i bob cyfranogwr, gan ddechrau gydag agweddau ar eu profiad pandemig oedd yn flaenllaw yn eu meddyliau. Yn ystod y cyfweliad, rhoddwyd y dewis hefyd i gyfranogwyr hepgor neu osgoi siarad am unrhyw bynciau nad oeddent am siarad amdanynt.
Er mwyn sicrhau ansawdd a sensitifrwydd cyfweliadau a nodi unrhyw broblemau, gwahoddwyd pob plentyn a pherson ifanc i gwblhau arolwg adborth dewisol byr ar ôl eu cyfweliad am eu profiad. Gallent wneud hyn ar bapur neu ar-lein. Anogwyd rhieni i helpu eu plant i gwblhau'r arolwg os oedd angen. Gofynnodd yr arolwg hwn am brofiad plant a phobl ifanc o'r broses recriwtio, y wybodaeth a gawsant, y ddarpariaeth cymorth emosiynol, a'r cyfweliad ei hun. Defnyddiwyd data ac ymatebion i fonitro lles plant a phobl ifanc drwy gydol y cyfweliad ac i wneud addasiadau os oedd angen. Mae rhagor o fanylion am yr arolwg adborth yn Atodiad H.
7.3 Cyfranogiad rhieni mewn cyfweliadau
Ar draws cyfweliadau gyda'r grwpiau sampl cyffredinol a thargedig, gofynnwyd i blant a phobl ifanc rhwng 9 a 12 oed gael oedolyn cyfrifol fel rhiant neu ofalwr i eistedd i mewn yn y cyfweliad gyda nhw i'w cefnogi. Rhoddwyd y dewis i blant 13 oed a throsodd gael rhiant neu oedolyn arall i eistedd i mewn i gefnogi os oeddent yn well ganddynt. Roedd y cyfweliad yn parhau i ganolbwyntio'n bennaf ar y plentyn neu'r person ifanc, ond rhoddwyd cyfle i rieni rannu eu myfyrdodau ar y diwedd. Lle'r oedd rhieni'n bresennol yn ystod cyfweliadau, weithiau byddent yn helpu i ysgogi eu plentyn i gofio atgofion y gallent fod wedi'u hanghofio neu'n helpu'r rhai a oedd yn ei chael hi'n anodd cyfathrebu i rannu eu stori. Felly, er bod yr adroddiad yn cynnwys dyfyniadau gan blant a phobl ifanc yn bennaf, mae dyfyniadau gan rieni wedi'u cynnwys weithiau, er enghraifft mewn achosion lle'r oedd y plentyn neu'r person ifanc yn wynebu heriau cyfathrebu neu heb egluro'r sefyllfa'n llawn. Mae'n bwysig cydnabod y gallai presenoldeb rhieni mewn rhai cyfweliadau fod wedi effeithio ar allu plentyn neu berson ifanc i fod yn gwbl onest. Fodd bynnag, gan fod y dull ymchwil wedi'i gynllunio i gefnogi lles cyfranogwyr, roedd hyn yn anochel.
7.4 Dull dadansoddi data
Dilynodd y dadansoddiad ddull anwythol, gan ganiatáu i themâu a phatrymau gael eu nodi'n uniongyrchol drwy'r data heb gael eu cyfyngu gan fframweithiau neu ragdybiaethau a oedd yn bodoli eisoes. Er mwyn sicrhau cysondeb a dibynadwyedd wrth godio ac adnabod themâu, defnyddiodd y tîm ymchwil strategaethau cydweithredol, gan gynnwys sesiynau dadansoddi myfyriol rheolaidd i ddehongli'r data ar y cyd a chyd-fynd â mewnwelediadau allweddol. Ategwyd y sesiynau hyn gan gyfarfodydd mynych rhwng aelodau'r tîm ymchwil yn ystod y cyfnod dadansoddi i nodi a datrys unrhyw amrywioldeb mewn dehongliad.
Roedd y dadansoddiad yn cynnwys ystyried gwahanol is-grwpiau. O fewn y sampl gyffredinol, ymchwiliodd y tîm ymchwil i unrhyw wahaniaethau yn yr ymateb a allai fod yn gysylltiedig â demograffeg, megis oedran, rhyw, incwm aelwyd, lleoliad ac ethnigrwydd. Galluogodd cwotâu sampl ychwanegol hefyd ddadansoddiad is-grwpiau yn ôl pa fath o ysgol a fynychwyd, a oedd gan gyfranogwyr fynediad cyson at Wi-Fi a dyfeisiau, ac a oedd gan gyfranogwyr fynediad at ardd. O fewn y sampl darged, canolbwyntiodd y dadansoddiad ar effaith amgylchiadau penodol yn y meini prawf dethol, yn ogystal â chyfuniad o'r rhain lle'r oedd cyfranogwyr yn bodloni'r meini prawf ar gyfer dau grŵp targed neu fwy.
Ystyriwyd safleoldeb drwy gynnwys ymchwilwyr o wahanol gefndiroedd a phrofiad o ymchwil ymhlith cynulleidfaoedd amrywiol, gan alluogi safbwyntiau lluosog i lywio'r dadansoddiad a lleihau dylanwad rhagfarnau unigol. Cefnogodd hyn ddull mwy cynnil a chynhwysol o gyfweld yn ogystal â deall y canfyddiadau.
8. Atodiad C: Enghraifft
8.1 Haenu sampl cyffredinol
Nod yr ymchwil oedd recriwtio cyfanswm o 300 o gyfranogwyr ar gyfer y sampl gyffredinol, gan ddefnyddio'r haeniad sampl isod.
| Meini Prawf Cynradd | Wedi'i gyflawni | ||
|---|---|---|---|
| Yr Alban: ✔ Gogledd Iwerddon: ✔ Cymru: ✔ Lloegr: ✔ |
|||
| Meini Prawf Eilaidd | Wedi'i gyflawni | ||
| ✔ | |||
| ✔ | |||
8.2 Grwpiau sampl wedi'u targedu
Nod yr ymchwil oedd recriwtio o leiaf 20 o gyfranogwyr ar gyfer pob un o'r 15 grŵp targed a amlinellir isod a chyfanswm o 300 o gyfranogwyr. Oherwydd nodweddion sy'n gorgyffwrdd ymhlith y sampl darged, cynhaliwyd nifer uwch o gyfweliadau mewn rhai grwpiau nag eraill. Er y gwnaed ymdrechion sylweddol i gyrraedd pob grŵp, gan gynnwys trwy elusennau pwrpasol a grwpiau allgymorth (gweler Dull recriwtio am fwy o fanylion ar hyn) roedd gan dri grŵp (grŵp 8: y rhai mewn lleoliad cadw neu lety diogel, grŵp 9: y rhai â rhiant/gofalwr sylfaenol yn y ddalfa, a grŵp 10: y rhai sy'n ceisio lloches yn ystod y pandemig) lai nag 20 o gyfweliadau wedi'u cwblhau. Cytunwyd ar hyn gyda'r Ymchwiliad, gan gydnabod yr ymdrechion helaeth a wnaed gan recriwtwyr a'r rhwystrau penodol i gael mynediad at yr unigolion hyn. Roedd y rhain yn cynnwys yr her o nodi unigolion yr oedd eu hamgylchiadau wedi newid ers y pandemig – gan eu gwneud yn llai gweladwy i wasanaethau – yn ogystal â chyfyngiadau i gysylltiad â'r rhai sy'n dal i fod mewn lleoliadau cyfyngedig. Mewn rhai achosion, efallai bod unigolion hefyd wedi bod yn amharod i ailystyried profiadau anodd neu drawmatig. Er gwaethaf maint llai y sampl, rhoddodd y cyfweliadau a gynhaliwyd fewnwelediad cyfoethog ac roedd y data a gasglwyd yn ddigonol i fynd i'r afael â'r cwestiynau ymchwil craidd ar gyfer y grwpiau hyn.
| Grŵp | Disgrifiad | Wedi cyflawni 20 |
|---|---|---|
| 1 | Gyda anghenion addysgol arbennig | ✔ |
| 2 | Gyda anableddau corfforol (gan gynnwys anableddau synhwyraidd fel byddardod, dallineb) | ✔ |
| 3 | Mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd meddwl yn ystod y pandemig | ✔ |
| 4 | Mewn lleoliad gofal yn ystod y pandemig ('plant sy'n derbyn gofal'), gan gynnwys 'y rhai sy'n gadael gofal' | ✔ |
| 5 | Mewn cysylltiad â'r gwasanaethau cymdeithasol yn ystod y pandemig ('plant mewn angen') | ✔ |
| 6 | Y rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu yn ystod y pandemig, ffurfiol ac anffurfiol | ✔ |
| 7 | Mewn lleoliad cadw neu lety diogel yn ystod y pandemig | Targed wedi'i addasu wedi'i gyflawni (11) |
| 8 | Y mae ei riant/prif ofalwr yn y ddalfa yn ystod y pandemig | Targed wedi'i addasu wedi'i gyflawni (11) |
| 9 | Mewn cysylltiad â'r system cyfiawnder troseddol | ✔ |
| 10 | Ceisio lloches yn ystod y pandemig | Targed wedi'i addasu wedi'i gyflawni: (13) |
| 11 | Pwy oedd yn byw mewn llety dros dro a/neu orlawn | ✔ |
| 12 | Cyflyrau covid ôl-feirysol (e.e. Long Covid, PIMs, Kawasaki) | ✔ |
| 13 | Pwy gollodd anwylyd yn ystod y pandemig (yn enwedig gofalwr sylfaenol) | ✔ |
| 14 | Teuluoedd sy'n agored i niwed yn glinigol | ✔ |
| 15 | Y rhai sy'n uniaethu fel LGBTQ+ | ✔ |
9. Atodiad D: Dull recriwtio
9.1 Partneriaid recriwtio
Cynhaliwyd yr ymchwil hwn gan Verian gyda'r recriwtio dan arweiniad Acumen, asiantaeth recriwtio arbenigol. I rai cynulleidfaoedd nas clywir yn aml ac sy'n agored i niwed o'r sampl darged, llwyddodd Verian hefyd i gael cefnogaeth Cyfranogwyr Craidd a sefydliadau drwy'r fforwm CYP a sefydlwyd gan yr Ymchwiliad.
9.2 Manylion y dull recriwtio
Cynlluniwyd dull strwythuredig a moesegol wybodus i sicrhau cyfranogiad amrywiol ac ystyrlon gan ystod eang o blant a phobl ifanc, gan gynnwys y rhai o gynulleidfaoedd nad ydynt yn cael eu clywed yn aml. Roedd meini prawf cynnwys yr ymchwil yn ei gwneud yn ofynnol i gyfranogwyr fod yn blant a phobl ifanc rhwng 9 a 22 oed a oedd yn bresennol yn y DU yn ystod blynyddoedd pandemig 2020-21. Canolbwyntiodd y sampl darged ar 15 grŵp penodol o ddiddordeb. Gellir dod o hyd i fwy o fanylion am haenu'r sampl yn Atodiad C.
Mae'r Gymdeithas Ymchwil Marchnad (MRS) yn ei gwneud yn ofynnol cael caniatâd gwybodus gan oedolyn cyfrifol wrth gynnal ymchwil gydag unigolion dan 16 oed. Yn yr astudiaeth hon, oherwydd natur sensitif pwnc yr ymchwil, roedd yn ofynnol i gyfranogwyr fod yn 18 oed neu'n hŷn i roi caniatâd gwybodus yn annibynnol. Ar gyfer cyfranogwyr dan 18 oed, rhoddodd oedolyn cyfrifol (er enghraifft rhiant, gofalwr, neu warcheidwad cyfreithiol) ganiatâd i gyfranogiad y plentyn. Ar gyfer y plant hyn, gofynnodd Acumen am fanylion cyswllt y plentyn gyda chaniatâd rhiant/gwarcheidwad ac, os rhannwyd manylion, derbyniodd y plentyn wybodaeth am y cyfranogwr yn uniongyrchol. Os na rannwyd, darparwyd yr holl ddeunyddiau cyn-gyfweliad a gwybodaeth am gefnogaeth emosiynol i'r rhiant/gwarcheidwad i'w trosglwyddo. Ar ddiwrnod y cyfweliad, darparwyd gwybodaeth briodol i oedran, iaith ac ADY i bob plentyn a pherson ifanc cyn rhoi eu caniatâd i gymryd rhan.
Defnyddiodd Acumen strategaeth recriwtio dod o hyd i bobl ifanc i nodi ac ymgysylltu â chyfranogwyr plant a phobl ifanc. Mae recriwtio dod o hyd i bobl ifanc yn cynnwys ystod o ddulliau allgymorth rhagweithiol ac yn yr achos hwn roedd yn cynnwys recriwtio panel, ymgyrchoedd cyfryngau cymdeithasol wedi'u targedu, cysylltu â grwpiau cymunedol a dilyn i fyny ar awgrymiadau ac argymhellion a ddarparwyd gan yr Ymchwiliad. Cysylltwyd â phlant a phobl ifanc ac oedolion cyfrifol dros y ffôn i'w gwahodd i gymryd rhan. Gofynnwyd hefyd i Gyfranogwyr Craidd ac aelodau fforwm PPI yr Ymchwiliad rannu'r cyfle i gymryd rhan gyda'u rhwydweithiau. Derbyniodd cyfranogwyr a recriwtiwyd trwy'r dull hwn yr un wybodaeth, cefnogaeth a chymhelliant â'r rhai a recriwtiwyd gan Acumen.
Derbyniodd cyfranogwyr cymwys gymhelliant diolch o £60 fel arwydd o werthfawrogiad am gymryd rhan ac roedd cymhelliant diolch ychwanegol o £40 ar gael i bob hebrwngwr.
Cefnogi a galluogi cyfranogiad plant a phobl ifanc
Dyluniwyd deunyddiau gwybodaeth i gyfranogwyr gyda mewnbwn gan seicolegydd ymarferydd sy'n arbenigo mewn ymarfer plant a Bywioldeb, arbenigwyr mewn ymgysylltu â phobl ifanc. Cynlluniwyd deunyddiau'n ofalus i sicrhau sensitifrwydd ac eglurder ac i bwysleisio cyfranogiad gwirfoddol ac argaeledd cefnogaeth emosiynol a sicrhau cyd-fynd ag egwyddorion y dull sy'n cael ei lywio gan drawma.
Rhoddwyd gwybodaeth glir a hygyrch i ddarpar gyfranogwyr am bwrpas yr ymchwil (gan gynnwys yr hyn oedd yn ofynnol, natur wirfoddol cyfranogiad, glynu wrth God Ymddygiad Cymdeithas Ymchwil Marchnad a diogelwch data). Roedd hyn yn amlinellu gyda phwy y byddai eu manylion cyswllt yn cael eu rhannu ac at ba ddiben.
Gweithiodd Acumen a Verian i wneud pob addasiad ar gyfer anghenion hygyrchedd megis cynnig amserlennu hyblyg a sicrhau hygyrchedd corfforol a digidol i bob cyfranogwr. Hefyd, caniataodd Acumen amser ar bob galwad sgrinio i ateb unrhyw ymholiadau a allai fod gan y cyfranogwyr. Er mwyn diogelu lles cyfranogwyr yn ystod y recriwtio, rhoddodd Acumen rybudd cyn gofyn unrhyw gwestiynau o natur fwy sensitif ac atgoffodd y cyfranogwyr o'u hawl i hepgor neu atal y cwestiynau sgrinio ar unrhyw adeg. Rhoddwyd yr opsiwn i gyfranogwyr hefyd ofyn am y canllaw cyfweliad ymlaen llaw.
Gofynnwyd i gyfranogwyr darpar (a rhieni/gwarcheidwaid y rhai dan 18 oed) am ganiatâd dau gam ynghylch trawsgrifio a defnyddio data. Yn gyntaf, gofynnwyd i gyfranogwyr gydsynio i drawsgrifio cyfweliadau, gyda thrawsgrifiadau'n cael eu dienwi i gael gwared ar unrhyw fanylion adnabod cyn eu rhannu gyda'r Ymchwiliad a'u harchifo yn yr Archifau Cenedlaethol fel rhan o gofnod hanesyddol yr Ymchwiliad. Roedd hwn yn amod ar gyfer cymryd rhan yn yr ymchwil. Yn ail, cyfranogwyr rhoddwyd y dewis hefyd iddynt a oeddent yn cydsynio i'w data dienw gael ei ddarparu ar gyfer ymchwil neu ddadansoddiad pellach yn unol â gofynion diogelu data.
10. Atodiad E: Darparu cefnogaeth emosiynol
10.1 Hyfforddiant paratoi staff
Derbyniodd yr holl staff a neilltuwyd i'r prosiect hwn hyfforddiant ar ymarfer sy'n seiliedig ar drawma a ddarparwyd gan dîm yr Ymchwiliad, yn ogystal â hyfforddiant ychwanegol a ddarparwyd gan Heads Up, sefydliad arbenigol mewn trawma a ddarparodd enghreifftiau 'bywyd go iawn' ychwanegol o adnabod trawma a chymhwyso technegau ymateb.
Derbyniodd holl staff prosiect Verian a phartneriaid recriwtio yn ogystal â staff cymorth cyfweliadau hyfforddiant ar y pecyn cymorth emosiynol a sut roedd hyn yn amrywio rhwng y grŵp 9-12 oed a'r grŵp 13 oed a hŷn fel y manylir isod.
Recriwtiwyd staff cymorth cyfweliad ychwanegol i fod yn bresennol ar ddiwrnod y cyfweliad. Eu rôl oedd cwrdd â chyfarch y cyfranogwyr a'u rhieni/gofalwyr a sicrhau bod ganddynt gopïau o'r wybodaeth am y cyfranogwyr neu fynediad at y wybodaeth honno, a'u bod yn ymwybodol o'r ddarpariaeth cymorth emosiynol. Roeddent hefyd wrth law i ddarparu unrhyw gymorth ymarferol uniongyrchol oedd ei angen, gan gynnwys helpu cyfranogwyr i gysylltu â'r gwasanaeth cymorth emosiynol os oedd angen.
10.2 Darparwyr cymorth emosiynol
Daeth y gefnogaeth emosiynol a gynigiwyd o gydweithrediad rhwng Y Cymysgedd a Y Gyfnewidfa er mwyn sicrhau bod cefnogaeth briodol i oedran yn cael ei darparu ar draws yr ystod oedran 9-22 gan arbenigwyr yn y maes: Darparodd The Exchange gefnogaeth emosiynol i blant rhwng 9 a 12 oed a rhieni, gofalwyr neu warcheidwaid cyfreithiol y plant hyn (os oes angen). Cynigiodd The Mix gefnogaeth i blant a phobl ifanc 13 oed neu hŷn.
Yn ogystal â'r gwasanaeth rheolaidd a amlinellir isod, roedd cwnselwyr o The Exchange hefyd yn bresennol yn y lleoliadau ar gyfer grwpiau cyfeirio plant a phobl ifanc i gefnogi'r rhai a oedd yn cymryd rhan.
Cynllun cymorth emosiynol
Cynhaliodd Acumen alwad ffôn sgrinio lles cychwynnol ar adeg recriwtio, gyda rhieni a phobl ifanc oedd â diddordeb mewn cymryd rhan. Roedd hyn yn caniatáu i ymchwilwyr ddeall unrhyw anghenion ychwanegol oedd gan gyfranogwyr ac i atgyfnerthu'r cyfeiriadau at y gwasanaeth a'r adnoddau sydd ar gael i gyfranogwyr cyn ac ar ôl eu cyfweliad.
Roedd gan gyfranogwyr o bob oed fynediad hefyd at adnoddau cymorth cyfweliadau ar-lein pwrpasol a grëwyd ar gyfer yr ymchwil hon, yn ogystal â mynediad at ddeunyddiau a chyfeiriadau eraill sydd ar gael i holl ddefnyddwyr The Exchange a The Mix.
Gwahoddwyd pob cyfranogwr gan Acumen i gymryd rhan mewn galwad gymorth cyn-gyfweliad ddewisol dros y ffôn cyn y cyfweliad gyda staff hyfforddedig yn glinigol o The Exchange. Cynlluniwyd y galwad hon i sicrhau y gellid deall unrhyw anghenion newydd neu anhysbys, ac os oedd angen, eu mynd i'r afael â nhw cyn y cyfweliad. Dywedwyd wrth y cyfranogwyr y gallent ganfod meddwl neu siarad am y pandemig yn ofidus, ac mai pwrpas y galwad ddewisol hon fyddai meddwl am sut y gallent deimlo yn y cyfweliad ac a oedd unrhyw bynciau penodol a allai fod yn anodd. Dim ond os oedd staff yn credu bod angen gwneud addasiadau i'r cyfweliad i helpu i wneud y mwyaf o ansawdd a phrofiad cyfranogiad a lleihau'r risg o ofid (er enghraifft pynciau i'w hosgoi, mwy o seibiannau neu addasiadau corfforol) y rhannwyd y wybodaeth hon. Dim ond gyda gwybodaeth a chydsyniad llawn y cyfranogwyr y rhannwyd y wybodaeth hon.
Roedd The Exchange a The Mix hefyd wedi'u hamserlennu i fod 'ar alwad' ar gyfer galwadau cymorth cyfweliadau yn unol ag amseriad y cyfweliadau. Eu rôl oedd darparu cefnogaeth rhag ofn bod cymryd rhan mewn cyfweliad yn achosi gofid emosiynol i gyfranogwyr oherwydd eu bod yn cofio digwyddiadau trawmatig sy'n gysylltiedig â'r pandemig. Roedd galwadau cefnogi cyfweliadau hefyd yn cynnig yr opsiwn ar gyfer un neu fwy o sesiynau cwnsela un-i-un os gofynnwyd amdanynt gan gyfranogwyr. Cynigiodd The Exchange a The Mix hyd at bedair sesiwn lle bo angen. Ar ddiwrnod y cyfweliad, gwnaeth y cyfwelwyr wirio gyda phlant a phobl ifanc hefyd i'w cefnogi i fynegi unrhyw anghenion. Ailadroddodd y cyfwelwyr sut y gellid gwneud addasiadau, natur y cyfweliad a arweinir gan gyfranogwyr a'u gallu i stopio ar unrhyw adeg. Gyda chaniatâd, gwnaeth y cyfwelwyr ffonio hefyd i siarad â phlant a phobl ifanc neu eu rhieni ychydig ddyddiau ar ôl y cyfweliad i wirio eu lles a'u cyfeirio at gefnogaeth eto os oes angen.
Monitrodd a chofnododd The Mix a The Exchange ddefnydd o’u gwasanaethau gan gyfranogwyr a rhoddasant adborth ar y gwasanaeth cymorth emosiynol gan y rhai a’i defnyddiodd. Darparodd Verian wybodaeth ddienw ar yr ymyrraeth cymorth emosiynol i’r tîm Ymchwiliad ar adegau rheolaidd a chytunedig drwy gydol cyfnod y gwaith maes.
11. Atodiad F: Systemau Addysg y DU yn ôl oedran a chyfnod
Mae hyn wedi'i gynnwys fel canllaw gan fod rhai dyfyniadau gan blant a phobl ifanc yn cynnwys cyfeiriadau at eu blwyddyn ysgol.
Isod mae dadansoddiad manwl o'r cyfnodau addysgol nodweddiadol a'r oedrannau cyfatebol ar draws pedair gweinyddiaeth ddatganoledig y DU: Lloegr, Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Mae'n tynnu sylw at strwythur pob system addysg, gan gynnwys cyfnodau allweddol a chymwysterau.45 46
| Oedran | Lloegr | Cymru47 | Alban | Gogledd Iwerddon |
|---|---|---|---|---|
| 3-4 | Meithrinfa (Cyfnod Sylfaen y Blynyddoedd Cynnar) | Meithrinfa (Cyfnod Sylfaen) | Meithrinfa (Lefel Gynnar) | Meithrinfa (Cyn-ysgol) |
| 4-5 | Derbyn (Cyfnod Sylfaen y Blynyddoedd Cynnar) | Derbyn (Cyfnod Sylfaen) | Cynradd 1 (Lefel Gynnar) | Cynradd 1 (Cyfnod Sylfaen) |
| 5-6 | Blwyddyn 1 (Cyfnod Allweddol 1) | Blwyddyn 1 (Cyfnod Sylfaen) | Cynradd 2 (Lefel Gyntaf) | Cynradd 2 (Cyfnod Sylfaen) |
| 6-7 | Blwyddyn 2 (Cyfnod Allweddol 1) | Blwyddyn 2 (Cyfnod Sylfaen) | Cynradd 3 (Lefel Gyntaf) | Cynradd 3 (Cyfnod Allweddol 1) |
| 7-8 | Blwyddyn 3 (Cyfnod Allweddol 2) | Blwyddyn 3 (Cyfnod Allweddol 2) | Cynradd 4 (Lefel Gyntaf) | Cynradd 4 (Cyfnod Allweddol 1) |
| 8-9 | Blwyddyn 4 (Cyfnod Allweddol 2) | Blwyddyn 4 (Cyfnod Allweddol 2) | Cynradd 5 (Ail Lefel) | Cynradd 5 (Cyfnod Allweddol 2) |
| 9-10 | Blwyddyn 5 (Cyfnod Allweddol 2) | Blwyddyn 5 (Cyfnod Allweddol 2) | Cynradd 6 (Ail Lefel) | Cynradd 6 (Cyfnod Allweddol 2) |
| 10-11 | Blwyddyn 6 (Cyfnod Allweddol 2) | Blwyddyn 6 (Cyfnod Allweddol 2) | Cynradd 7 (Ail Lefel) | Cynradd 7 (Cyfnod Allweddol 2) |
| 11-12 | Blwyddyn 7 (Cyfnod Allweddol 3) | Blwyddyn 7 (Cyfnod Allweddol 3) | Uwchradd 1 (S1 – Trydydd/Pedwerydd lefel) | Blwyddyn 8 (Cyfnod Allweddol 3) |
| 12-13 | Blwyddyn 8 (Cyfnod Allweddol 3) | Blwyddyn 8 (Cyfnod Allweddol 3) | Uwchradd 2 (S2 – Trydydd/Pedwerydd lefel) | Blwyddyn 9 (Cyfnod Allweddol 3) |
| 13-14 | Blwyddyn 9 (Cyfnod Allweddol 3) | Blwyddyn 9 (Cyfnod Allweddol 3) | Uwchradd 3 (S3 – Trydydd/Pedwerydd lefel) | Blwyddyn 10 (Cyfnod Allweddol 4) |
| 14-15 | Blwyddyn 10 (Cyfnod Allweddol 4 – mae cyrsiau TGAU yn dechrau) | Blwyddyn 10 (Cyfnod Allweddol 4 – mae cyrsiau TGAU yn dechrau) | Uwchradd 4 (S4 – Cyfnod Hŷn) | Blwyddyn 11 (Cyfnod Allweddol 4) |
| 15-16 | Blwyddyn 11 (Cyfnod Allweddol 4 – arholiadau TGAU) | Blwyddyn 11 (Cyfnod Allweddol 4 – arholiadau TGAU) | Uwchradd 5 (S5 – Cyfnod Hŷn) | Blwyddyn 12 (Cymwysterau Ôl-16) |
| 16-17 | Blwyddyn 12 (Cyfnod Allweddol 5 – Lefelau A neu gyrsiau galwedigaethol) | Blwyddyn 12 (Cyfnod Allweddol 5 – Lefelau A neu gyrsiau galwedigaethol) | Uwchradd 6 (S6 – Cyfnod Hŷn) | Blwyddyn 13 (Cymwysterau Ôl-16) |
| 17-18 | Blwyddyn 13 (Cyfnod Allweddol 5 – Lefelau A neu gyrsiau galwedigaethol) | Blwyddyn 13 (Cyfnod Allweddol 5 – Lefelau A neu gyrsiau galwedigaethol) | Uwchradd 6 (S6 - Cyfnod Hŷn) | Blwyddyn 14 (Cymwysterau Ôl-16) |
- 45 Er bod y crynodeb hwn yn adlewyrchu'r ystodau oedran a chyfnodau nodweddiadol o addysg ar draws pedair gwlad y DU, gall fod amrywiadau yn seiliedig ar bolisïau awdurdodau lleol, anghenion dysgu unigol, neu fathau penodol o ysgolion fel ysgolion annibynnol, gramadeg, neu baratoadol. Gall yr ysgolion hyn ddilyn fframweithiau cwricwlaidd gwahanol neu gynnig pontio cynnar neu hwyrach rhwng cyfnodau.
46 Am ragor o wybodaeth am bob un o'r camau hyn, gweler Cymharu cwricwlwm yr ysgol ledled y DU – Llyfrgell Tŷ’r Cyffredin (Trosolwg), https://www.gov.uk/early-years-foundation-stage; Y cwricwlwm cenedlaethol: Trosolwg – GOV.UK (Lloegr), https://education.gov.scot/curriculum-for-excellence/about-curriculum-for-excellence/curriculum-stagesahttps://education.gov.scot/parentzone/curriculum-in-scotland/curriculum-levels/ (Yr Alban); https://hwb.gov.wales/curriculum-for-wales/introduction-to-curriculum-for-wales-guidance, Addysg a sgiliau ôl-16 | Is-bwnc | LLYW.CYMRU (Cymru), https://ccea.org.uk/foundation-stage,Y Cwricwlwm ar gyfer plant 11 i 16 oed | nidirect,Dewisiadau ar ôl Blwyddyn 12 | nidirect (Gogledd Iwerddon)
47 Er bod hyn yn gywir adeg y pandemig, mae cwricwlwm Cymru yn cael ei newid ar hyn o bryd felly efallai nad yw'n adlewyrchu'r camau addysgol presennol. https://hwb.gov.wales/curriculum-for-wales/introduction-to-curriculum-for-wales-guidance/
12. Atodiad G: Gwrthrychau a delweddaeth plant a phobl ifanc
Gofynnwyd i bob plentyn a pherson ifanc ddod â gwrthrych neu ddelwedd gyda nhw i'w cyfweliad a oedd yn eu hatgoffa o'r pandemig, os oeddent yn teimlo'n gyfforddus yn gwneud hynny. Dewiswyd y dull hwn i helpu i gynorthwyo plant a phobl ifanc i gofio, sicrhau bod y drafodaeth yn cael ei harwain gan gyfranogwyr, a darparu ffynhonnell ddadansoddi gyfoethog. Mae Verian wedi cynnwys detholiad o wrthrychau a delweddau i ddod ag atgofion allweddol o'r pandemig yn fyw.
12.1 Gwrthrychau a delweddau a rennir gan blant a phobl ifanc yn y sampl gyffredinol
| Delwedd | Disgrifiad | Manylion |
|---|---|---|
 |
Neges ffarwel o ddiwedd blwyddyn ysgol 2019-20. Atgoffodd hyn blentyn o'i haddysg yn cael ei heffeithio gan y cyfyngiadau symud ac o enwau ei holl hen ffrindiau ac athrawon nawr ei bod wedi symud i ysgol newydd. | 9, Benyw |
 |
Dewisodd y plentyn hwn becyn o furum sych oherwydd ei bod hi'n cofio sut y dechreuodd wneud bara'n rheolaidd yn ystod y cyfnod clo. | 9, Benyw |
 |
Dewisodd y plentyn hwn ffolder o waith ysgol a gwblhaodd yn ystod y cyfnod clo a gynlluniwyd i weithredu fel 'capsiwl amser' o'r cyfnod hwnnw. | 10, Benyw |
 |
Dewisodd y plentyn hwn y collage hwn a wnaeth gyda'i deulu fel cofnod o'r hyn yr oedd pob aelod o'r teulu'n mwynhau ei wneud yn ystod y cyfnod clo. | 10, Gwryw |
 |
Llun o 'restr siopa bwyd cartref' a chwpwrdd y plentyn hwn. Roedd rhaid iddi dalu ei rhieni am fyrbrydau, ac roedd yn cofio bod cypyrddau'n llawnach nag arfer oherwydd cronni stoc. | 11, Benyw |
 |
Pecyn o basta. Dysgodd y plentyn hwn sut i rannu mewn mathemateg gan ddefnyddio pasta yn ystod y cyfnod clo. | 11, Benyw |
 |
Gêm Nintendo a ddefnyddiodd y plentyn hwn fel math o ymarfer corff bob bore yn ystod y cyfnod clo gyda'i deulu. | 12, Gwryw |
 |
Cannwyll â batri. Cofiai'r plentyn hwn roi cannwyll â batri wrth ei gwely a ddefnyddiai i weddïo y byddai ei mam yn gwella gan ei bod hi yn yr ysbyty gyda Covid-19. | 12, Benyw |
 |
Dyma fedal a dderbyniodd y plentyn hwn am feicio a cherdded 100km yn ystod mis Mai 2020 gyda'i fam a'i chwaer. Cysylltodd hyn â'r cyfnod clo cyntaf. | 13, Gwryw |
 |
Dyma lun o lun yr oedd y plentyn hwn yn cofio ei dynnu yn seiliedig ar diwtorial ar-lein yn ystod y cyfnod clo. | 13, Gwryw |
 |
Casgliad o wrthrychau a wnaeth y plentyn hwn yn ystod y cyfnod clo. Roedd hyn yn cynnwys crys-t, capsiwl amser a dyddiadur. Dewisodd y rhain fel y cofnod gorau o sut roedd yn teimlo ar y pryd. | 13, Gwryw |
 |
Casgliad o fasgiau wyneb brethyn wedi'u gwneud â llaw. Roedd y plentyn hwn yn cofio gwneud masgiau gyda'i nain yn ystod y cyfnod clo. | 14, Benyw |
 |
Potel o lanweithydd dwylo. Atgoffodd hyn y plentyn hwn o'r straen yr oedd pawb yn ei deimlo ynglŷn â sicrhau bod eu dwylo'n cael eu golchi'n rheolaidd. | 15, Gwryw |
 |
Gliniadur. Roedd hyn yn atgoffa'r plentyn hwn o'r holl ddysgu o bell y bu'n rhaid iddi ei wneud yn ystod y cyfnod clo. | 15, Benyw |
 |
Dyddiadur. Roedd y plentyn hwn yn cofio anfon hwn at ei nain yn ystod y cyfnod clo. Roedd yn cynnwys cwestiynau am ei bywyd fel y gallai'r teulu gadw cofnod o'i phrofiadau. | 16, Benyw |
 |
Rheolydd gêm fideo. Roedd y plentyn hwn yn cofio sut y treuliodd lawer o amser yn chwarae gemau fideo yn ystod y pandemig fel NBA, Call of Duty, a FIFA. | 16, Gwryw |
 |
Draenog wedi'i ffeltio â nodwydd. Roedd y plentyn hwn yn cofio gwneud hwn gyda'i fam a'i lysdad yn ystod y cyfnod clo. | 17, Gwryw |
 |
Llyfr gweithgareddau. Roedd y plentyn hwn yn cofio defnyddio'r llyfr hwn, a brynwyd gan ei mam, i helpu gyda theimladau o bryder yn ystod y pandemig. | 17, Benyw |
 |
Llun ar ffôn y person ifanc hwn o'i chi. Helpodd ei chi hi i ymdopi trwy Covid-19 gan y gallai ei mwytho pe bai'n teimlo'n nerfus. | 18, Benyw |
 |
Papur toiled. Dewisodd y person ifanc hwn gan ei fod yn ei hatgoffa o'r prinder mewn archfarchnadoedd. | 19, Benyw |
 |
Canllaw i ddarllen cerddoriaeth. Dechreuodd y person ifanc hwn ddysgu sut i ddarllen cerddoriaeth yn ystod y cyfnod clo ar ôl cael allweddell gan rywun yn ei heglwys. | 19, Benyw |
 |
Llyfr a ddarllenodd y person ifanc hwn yn ystod y cyfnod clo. Treuliodd lawer o'i amser ar ei ben ei hun yn ei ystafell yn darllen. Er bod hyn yn anodd, roedd yn cofio dysgu cymaint a datblygu diddordebau newydd. | 20, Gwryw |
 |
Ciplun sgrin o ffôn person ifanc. Mae'r ddelwedd yn dangos y mesurau y dylid eu dilyn i amddiffyn eich hun yn ôl Sefydliad Iechyd y Byd. Roedd y person ifanc yn nerfus i adael y tŷ unwaith y byddai pethau'n ailagor oherwydd nad oedd hi eisiau dal Covid-19 eto. | 20, Benyw |
 |
Pecyn o fasgiau wyneb. Roedd y person ifanc hwn yn cysylltu masgiau wyneb â Covid-19 gan nad oedd erioed wedi gweld masgiau mewn gwirionedd cyn y pandemig ac nad yw'n eu gweld mwyach nawr. | 21, Gwryw |
 |
Allweddi car. Dewiswyd y rhain gan fod y person ifanc hwn yn cofio ei gariad at yrru yn ystod y cyfnod clo wrth aros i allu archebu prawf. Pasiodd ei brawf ym mis Hydref 2020 yn y pen draw. | 21, Gwryw |
 |
Llyfr nodiadau lle ysgrifennodd person ifanc feddyliau, syniadau caneuon a cherddoriaeth. Roedd hi'n cofio ysgrifennu cân am geisio cael pobl i uno a bod yn garedig â'i gilydd a gweithio gyda'i gilydd yn ystod y pandemig. | 22, Benyw |
 |
Canlyniadau arholiadau Lefel A. Dewiswyd y rhain oherwydd bod y person ifanc hwn yn cofio'r profiad 'unigryw' o gael dau set wahanol o ganlyniadau yn ystod y pandemig – y cyntaf yn seiliedig ar ystadegau ar raddau myfyrwyr blaenorol, a'r ail yn seiliedig ar raddau a ragfynegwyd gan ei hathrawon iddi. | 22, Benyw |
12.2 Gwrthrychau a rennir gan blant a phobl ifanc yn y sampl darged
| Delwedd | Disgrifiad | Manylion |
|---|---|---|
 |
Masg plant o Tesco. Roedd braidd yn fach i'r plentyn ac roedd bob amser yn plygu ei chlustiau, a oedd yn anghyfforddus. Roedd hi'n cofio gwisgo masgiau a menig i fynd i'r siopau. | 13, Benyw |
 |
Roced a wnaeth y plentyn hwn mewn gwers Zoom yn ystod y pandemig. Cymerodd amser hir iddi ei gwneud. | 14, Benyw |
 |
Llyfr Matilda yr oedd y plentyn hwn yn cofio ei ddarllen am y tro cyntaf yn ystod y pandemig ac yn ei fwynhau'n fawr. | 14, Benyw |
 |
Roedd y plentyn hwn yn cofio FaceTiming gyda ffrindiau a theulu ar ei iPad. Roedd hi hefyd yn defnyddio'r iPad ar gyfer gwaith ysgol, chwarae gemau ac anfon negeseuon testun at bobl. | 14, Benyw |
 |
Roedd y plentyn hwn yn cofio darllen y llyfr Percy Jackson hwn yn ystod y pandemig. Roedd ganddi ffrindiau oedd â diddordeb yn y llyfrau hefyd. | 14, Benyw |
 |
Prynodd y plentyn hwn y dabled hwn yn ystod y cyfnod clo er mwyn caniatáu iddi gael mynediad at ddysgu ar-lein. Defnyddiodd y dabled hefyd i siarad â ffrindiau a dywedodd ei bod arni am y rhan fwyaf o'r dydd bob dydd. | 14, Benyw |
 |
Daeth y plentyn hwn â masg i mewn oherwydd ei fod yn cofio gorfod eu gwisgo ar drafnidiaeth, fel awyrennau. Nid oedd yn hoffi gwisgo masgiau oherwydd eu bod yn "llidro" ond yn y pen draw roedd yn gwybod eu bod yn helpu felly teimlai ei fod yn werth chweil. | 14, Gwryw |
 |
Roedd y plentyn hwn yn cofio chwarae Fortnite ar ei PlayStation bob dydd yn ystod y pandemig. | 14, Gwryw |
 |
Roedd y plentyn hwn yn cofio pawb yn “ymladd” dros bapur toiled, a bron â rhedeg allan ohono. | 15, Benyw |
 |
Roedd y plentyn hwn yn cofio dechrau pob diwrnod gydag ymarfer corff Joe Wicks. Roedd hi wir yn eu mwynhau a chanfod ei fod yn caniatáu iddi ddechrau'r diwrnod ar "nodyn braf, ffres". | 15, Benyw |
 |
Dyma'r rheolydd PlayStation 3 o'r consol y treuliodd y plentyn hwn y rhan fwyaf o'i hamser rhydd arno yn ystod y pandemig. | 15, Benyw |
 |
Tîm pêl-droed FIFA y plentyn hwn. Arferai chwarae hwn gyda'i ffrindiau. Roedd y plentyn yn mwynhau chwarae FIFA ac yn treulio'r rhan fwyaf o'i oriau effro yn chwarae PlayStation yn ystod y cyfnod clo. | 14, Gwryw |
 |
Llun o jiraff a dynnodd y plentyn hwn yn ystod y pandemig. Cymerodd amser hir. Canfu fod lluniadu yn ffordd o ddianc ac i “beidio â meddwl am” bethau eraill. | 16, Benyw |
 |
Allweddell a roddwyd i'r plentyn hwn gan ei nain a fu farw yn ystod y pandemig. Dywedodd ei bod yn emosiynol iawn iddyn nhw. | 17, Benyw |
 |
CD a ddaeth allan y diwrnod y daeth y DU i gyfnod clo, ac yr oedd y person ifanc yn gwrando arno drwy gydol y cyfnod clo. Roeddent i fod i weld yr artist yn perfformio yn 2020. Llwyddon nhw i'w gweld nhw yn y blynyddoedd diweddarach. | 19, An-ddeuaidd |
 |
Nintendo switch: rhoddwyd hwn i'r person ifanc hwn ar ddechrau'r pandemig a chwaraeodd Animal Crossing drwy gydol y pandemig ar ei dyfais. | 19, Benyw |
 |
Mae'r person ifanc hwn yn cofio chwarae Fortnite gyda'i ffrindiau yn ystod y pandemig. Byddai'n deffro, yn tecstio ei ffrindiau ac yna'n chwarae Fortnite gyda nhw nes i'w rieni ddweud wrtho am stopio. | 19, Gwryw |
 |
Roedd y person ifanc hwn yn ceisio lloches yn ystod y pandemig. Defnyddiodd y llyfr hwn i'w helpu i ddysgu Saesneg ac adeiladu perthnasoedd â phobl. | 20, Gwryw |
 |
Mae'r person ifanc hwn yn cofio defnyddio diheintydd dwylo llawer mwy yn ystod y pandemig a bod yn fwy gofalus yn gyffredinol ynglŷn â chyffwrdd â phethau cyhoeddus. | 21, Benyw |
 |
Dyma lun o goffi chwipio, a oedd yn duedd yn ystod y pandemig. Teimlai'r person ifanc hwn ei fod yn cynrychioli pa mor ddiflas oedd hi a'i mam eu bod nhw'n gwneud coffi chwipio er nad oedd yr un ohonyn nhw'n hoffi coffi. | 21, Benyw |
 |
Cerdyn a roddwyd i berson ifanc gan gleifion eraill yn yr ysbyty ar gyfer triniaeth iechyd meddwl ym mis Mawrth 2021 oedd hwn. Mae'n ei hatgoffa o amser pan ddysgodd lawer am ffurfio cyfeillgarwch mewn amgylchiadau anodd. | 22, Benyw |
13. Atodiad H: Arolwg adborth
Gwahoddodd y cyfwelwyr y cyfranogwyr i lenwi arolwg adborth ar ddiwedd pob cyfweliad. Anogwyd plant a phobl ifanc a'u rhieni i lenwi'r arolwg ar-lein a chawsant eu cyfeirio at arolwg cyswllt agored drwy god QR, a roddodd y cyfwelwyr iddynt yn y cyfweliad. Roedd copïau papur ar gael hefyd (gydag amlenni dychwelyd) a chynigiwyd cyfweliadau ffôn anffurfiol ar gais.
Roedd gan yr arolwg 11 cwestiwn, gydag un cwestiwn agored, ac fe'i cynlluniwyd i gymryd tua thair munud. Pwrpas yr arolwg oedd cael adborth ar brofiad y cyfranogwyr o'r cyfweliadau, yn enwedig o ran teimlo'n ddiogel, yn cael ymddiriedaeth a chael gwrandawiad yn ystod y cyfweliadau, er mwyn llywio arfer gorau ar gyfer cyfweliadau yn y dyfodol. Ni roddwyd unrhyw bwysoli ar y data. Cafodd y canfyddiadau hyn eu monitro'n rheolaidd, eu hadrodd i'r Ymchwiliad a'u trafod gyda nhw i fyfyrio ar a oedd unrhyw feysydd o'r broses gyfweld yn peri pryder neu a oedd angen eu newid.
Ar y cyfan, nid oedd unrhyw dystiolaeth bod cyfranogiad wedi effeithio'n negyddol ar lesiant yn ystod cyfweliadau nac yn y dilyniant. Mae'r canfyddiadau'n dangos bod mwyafrif sylweddol o blant a phobl ifanc wedi cael profiad cadarnhaol o gymryd rhan yn yr ymchwil, o ran ei chael hi'n hawdd cymryd rhan, teimlo'n wybodus, profiad y cyfweliad ei hun, ac eglurder yr opsiynau cymorth emosiynol.
Cafwyd 309 o ymatebion, gan gynnwys 154 o ymatebion o'r sampl gyffredinol a 121 o ymatebion o'r sampl darged. Dyma'r prif ganfyddiadau:
Rhwyddineb cymryd rhan:
- Ar y cyfan, roedd 98% o gyfranogwyr yn ei chael hi'n hawdd cymryd rhan yn y cyfweliad.
- Roedd pob cyfranogwr cyffredinol yn ei chael hi'n hawdd cymryd rhan.
- Roedd y rhan fwyaf o'r cyfranogwyr a dargedwyd, 96%, yn ei chael hi'n hawdd cymryd rhan.
Teimlo'n wybodus:
- Ar y cyfan, canfu 93% o gyfranogwyr fod y daflen wybodaeth yn egluro'n dda beth fyddai'n digwydd yn y cyfweliad.
- Ymhlith y cyfranogwyr cyffredinol, roedd 92% o'r farn ei fod wedi'i egluro'n dda.
- Ymhlith y cyfranogwyr a dargedwyd, roedd 96% o'r farn ei fod wedi'i egluro'n dda.
Profiad cyfweliad:
- Ar y cyfan, teimlai 97% eu bod wedi gallu bod yn hollol onest yn ystod y cyfweliad, a oedd fwy neu lai yr un fath ar draws y cyfranogwyr cyffredinol (97%) a'r cyfranogwyr targedig (96%).
- Ar y cyfan, teimlai 93% eu bod yn gwbl abl i sôn am bethau oedd yn bwysig iddyn nhw, gyda lefelau tebyg o gytundeb ar draws y ddau grŵp: 94% o gyfranogwyr cyffredinol a 93% o gyfranogwyr targedig.
- Ar y cyfan, roedd 96% yn teimlo bod y cyfwelydd wedi gwrando'n ofalus iawn arnyn nhw. Roedd hyn yn 99% ar gyfer cyfranogwyr cyffredinol o'i gymharu â 94% o gyfranogwyr targed.
Pwysigrwydd cymryd rhan:
- Ar y cyfan, roedd 95% yn teimlo ei bod hi'n bwysig bod wedi helpu Ymchwiliad Covid-19 y DU.
- Ymhlith y cyfranogwyr cyffredinol, roedd 97% yn teimlo ei fod yn bwysig.
- Ymhlith y cyfranogwyr a dargedwyd, teimlai 95% ei fod yn bwysig.
Dealltwriaeth o opsiynau cymorth emosiynol:
- Ar y cyfan, roedd 97% yn teimlo eu bod yn deall sut i siarad â rhywun os oeddent yn teimlo'n ofidus.
- Ymhlith y cyfranogwyr cyffredinol, roedd 95% yn teimlo eu bod yn deall.
- Ymhlith y cyfranogwyr a dargedwyd, roedd pawb yn teimlo eu bod yn deall.