1. Crynodeb gweithredol
1.1 Cefndir ac ymagwedd ymchwil
1.1.1 Mae Ymchwiliad Covid-19 y DU wedi'i sefydlu i archwilio ymateb y DU i bandemig Covid-19 a'i effaith, a dysgu gwersi ar gyfer y dyfodol. Mae ymchwiliadau'r Ymchwiliad wedi'u trefnu'n fodiwlau. Drwy gydol pob un o'r modiwlau hyn, mae'r Ymchwiliad yn clywed tystiolaeth gan dystion, arbenigwyr a Chyfranogwyr Craidd drwy gyfres o wrandawiadau cyfatebol.
1.1.2 Mae Lleisiau Plant a Phobl Ifanc yn rhaglen ymchwil a gynlluniwyd i gyflwyno tystiolaeth i Fodiwl 8 o Ymchwiliad Covid-19 y DU, a fydd yn canolbwyntio ar blant a phobl ifanc. Comisiynwyd y rhaglen ymchwil i feithrin dealltwriaeth gyfannol o brofiadau plant a phobl ifanc ac effaith ganfyddedig pandemig Covid-19 (“y pandemig”) yn y DU. Nid oes angen iddi ddod i gasgliadau ac argymhellion, yn hytrach i ddarparu tystiolaeth ar gyfer yr Ymchwiliad.
1.1.3 Cynhaliodd Verian 600 o gyfweliadau ansoddol ymhlith plant a phobl ifanc o bob cwr o'r DU rhwng 9 a 22 oed (a oedd felly rhwng 5 a 18 oed yn ystod y pandemig). Cynhaliwyd y rhan fwyaf o'r rhain yn bersonol ond cynhwyswyd cyfweliadau ar-lein lle roedd angen i hwyluso cyfranogiad. Cynhaliwyd yr ymchwil rhwng mis Mawrth a mis Tachwedd 2024.
1.1.4 Roedd y dull ymchwil wedi'i lywio gan drawma, gyda chyfweliadau wedi'u cynllunio i gael eu harwain gan gyfranogwyr. Darparwyd gwybodaeth am yr ymchwil i'r rhai a gymerodd ran wedi'i theilwra i'w hoedran a chynigiwyd mynediad at gefnogaeth emosiynol cyn, yn ystod ac ar ôl eu cyfweliad.
1.1.5 Cynlluniwyd y sampl mewn dwy ran. Cynhaliwyd 300 o gyfweliadau ymhlith 'sampl cyffredinol', a oedd yn adlewyrchu demograffeg y DU yn fras. Cynhaliwyd 300 o gyfweliadau ymhlith 'sampl wedi'i thargedu' a oedd yn cynnwys 15 grŵp o'r rhai ag anghenion penodol neu mewn amgylchiadau neu leoliadau penodol yn ystod y pandemig. Galluogodd hyn ystyried y rhai y disgwylid iddynt gael eu heffeithio'n arbennig gan y pandemig. Noder bod llawer a gafodd eu recriwtio yn y sampl wedi'i thargedu yn perthyn i ddau neu fwy o'r grwpiau hyn.
1.1.6 Cynlluniwyd cyfweliadau gyda rhai grwpiau yn y sampl darged i archwilio profiadau o systemau a gwasanaethau penodol yn ystod y pandemig. Dylid nodi nad oedd gan rai o'r rhai a gyfwelwyd bwynt cyfeirio cyn-bandemig ar gyfer y rhain a dylid ystyried eu canfyddiadau o effaith y pandemig yn y goleuni hwn.
1.1.7 Ar draws y sampl, cynlluniwyd cyfweliadau i archwilio profiadau plant a phobl ifanc o fywyd cartref, cyfeillgarwch, addysg, iechyd a lles, hobïau a diddordebau ac ymddygiadau ar-lein. Lle bo'n berthnasol i'w hoedran, trafododd plant a phobl ifanc hefyd sut yr effeithiodd y pandemig ar waith, hunaniaeth a datblygiad.
1.2 Canfyddiadau allweddol
1.2.1 Roedd tebygrwyddau o fewn yr hanesion a rannwyd gan blant a phobl ifanc ar sut y newidiodd bywyd yn ystod y pandemig. Roedd y newidiadau newydd a allai fod yn ddwys i fywyd bob dydd a threfn arferol yn ystod y pandemig yn cynnwys colli'r ysgol fel ffynhonnell bosibl o gefnogaeth a seibiant, newidiadau yn neu atgyfnerthu perthnasoedd a deinameg presennol yn y cartref, ac i lawer, profi cyflymder bywyd gwahanol am y tro cyntaf.
1.2.2 Mae'r adroddiad hefyd yn tynnu sylw at amrywiad enfawr yn y ffordd y mae plant a phobl ifanc wedi profi'r newidiadau hyn ac yn rhoi cipolwg ar brofiadau'r rhai sy'n wynebu anfanteision penodol. Canolbwyntiodd rhai o'r rhai a gyfwelwyd ar eiliadau o agosatrwydd a llawenydd gyda theulu a ffrindiau tra i eraill roedd y pandemig yn golygu gorfod delio ag amgylchiadau bywyd anodd, a allai fod yn newydd. Er enghraifft, roedd yr anawsterau a amlygwyd gan yr ymchwil hon yn cynnwys cymryd cyfrifoldebau emosiynol ac ymarferol gartref. Roedd rhai plant a phobl ifanc hefyd yn cydnabod effeithiau parhaol ar eu bywydau yn gysylltiedig â'r pandemig, megis cynnydd addysgol amharedig, problemau iechyd neu farwolaeth anwylyd.
1.2.3 Ar draws cefndiroedd ac amgylchiadau, roedd plant a phobl ifanc yn tueddu i gofio uchafbwyntiau ac isafbwyntiau dros gyfnod y pandemig. Felly, roedd rhai'n cysylltu'r pandemig â theimladau cymysg. Er enghraifft, gallent ddisgrifio teimlo'n gymharol hapus a rhydd am beidio â mynd i'r ysgol i ddechrau, ond yn ddiweddarach yn teimlo'n arbennig o rhwystredig ac ynysig.
1.2.4 Er bod plant a phobl ifanc wedi disgrifio’r heriau a wynebasant yn ystod y pandemig, roeddent hefyd yn teimlo bod agweddau cadarnhaol i’r profiad, neu o leiaf bethau a’i gwnaeth hi’n haws ymdopi. Gan ddefnyddio hyn, rydym wedi nodi nifer o ffactorau a wnaeth y pandemig yn arbennig o anodd i rai, yn ogystal â’r ffactorau a helpodd blant a phobl ifanc i ymdopi.
1.2.5 Wrth gynllunio ar gyfer y dyfodol, bydd yn bwysig ystyried ble y gellid rhoi cefnogaeth ac adnoddau ar waith i amddiffyn y rhai yr effeithir arnynt fwyaf gan y ffactorau a ddisgrifir isod:
1.2.6 Tensiwn gartrefI rai, roedd tensiwn cyn y pandemig ac fe'i gwaethygwyd gan y cyfnod clo, tra i eraill cododd tensiynau yn ystod y cyfnod clo, yn enwedig mewn mannau cyfyng. Roedd y profiadau'n cynnwys dadlau gyda neu deimlo'n anghyfforddus gydag aelodau o'r teulu neu weld tensiwn rhwng oedolion, sy'n golygu nad oedd y cartref yn cael ei brofi fel lle diogel na chefnogol i fod wedi'i gyfyngu iddo.
1.2.7 Pwysau cyfrifoldebDisgrifiodd rhai plant a phobl ifanc a gymerodd gyfrifoldebau gartref yn ystod y pandemig mewn perthynas â gofalu a gwarchod y pwysau emosiynol ychwanegol o gefnogi eu teulu. Disgrifiodd plant a phobl ifanc hefyd yr anawsterau yr oedd yr oedolion o'u cwmpas yn eu hwynebu. mynd drwyddo, gan gynnwys gwaethygu iechyd meddwl, pryderon am gyllid a phrofiadau o brofedigaeth.
1.2.8 Diffyg adnoddauGwnaeth diffyg adnoddau allanol y pandemig yn anoddach i rai plant a phobl ifanc mewn teuluoedd ag adnoddau ariannol cyfyngedig, gan gynnwys byw mewn llety gorlawn a pheidio â chael mynediad cyson at Wi-Fi na dyfeisiau.
1.2.9 Ofn cynyddolDisgrifiodd plant a phobl ifanc ag anableddau corfforol a'r rhai â chyflwr iechyd, a'r rhai a oedd yn agored i niwed yn glinigol eu hunain neu mewn teuluoedd agored i niwed yn glinigol, eu teimladau o ansicrwydd, ofn a phryder ynghylch y risg o ddal Covid-19 a'r goblygiadau difrifol y gallai hyn eu cael iddyn nhw neu eu hanwyliaid. Roedd y rhai mewn lleoliadau diogel hefyd yn teimlo'n agored i niwed ac yn ofni dal Covid-19 wrth rannu mannau cyffredin.
1.2.10 Cyfyngiadau uwchRoedd rhai plant a phobl ifanc wedi cael eu heffeithio gan brofi cyfyngiadau yn wahanol i eraill oherwydd eu hamgylchiadau. Roedd hyn yn cynnwys y rhai â chyflyrau iechyd, ag anabledd, a oedd yn agored i niwed yn glinigol eu hunain, neu mewn teulu agored i niwed yn glinigol, yn ogystal â'r rhai mewn lleoliadau diogel neu leoliadau gofal penodol.
1.2.11 Tarfu ar gefnogaethGallai tarfu ar gymorth a gwasanaethau ffurfiol, yn ogystal â cholli'r ysgol fel ffynhonnell gymorth, effeithio ar blant a phobl ifanc yn ystod y pandemig hefyd. Er bod rhai wedi addasu i golli cyswllt wyneb yn wyneb, roedd eraill yn cael trafferth gyda chyswllt dros y ffôn ac ar-lein, gan deimlo llai o gefnogaeth. Adroddodd y rhai a gyfwelwyd am oedi ac anghysondeb yn amlder ac ansawdd y gwasanaethau, gan eu gweld fel dan straen. I'r rhai sydd eisoes mewn amgylchiadau heriol, gallai'r aflonyddwch hwn ei gwneud hi'n anoddach ymdopi â'r pandemig.
1.2.12 Profi galarProfodd y rhai a gafodd brofedigaeth yn ystod y pandemig anawsterau penodol lle roedd cyfyngiadau pandemig yn eu hatal rhag gweld anwyliaid cyn iddynt farw, yn eu hatal rhag galaru fel y byddent wedi'i wneud mewn amseroedd arferol, neu'n ei gwneud hi'n anoddach gweld teulu a ffrindiau a theimlo eu bod yn cael eu cefnogi yn eu galar. Disgrifiodd rhai sut y gwnaethon nhw bwyso a mesur yr euogrwydd a'r ofn o dorri rheolau er mwyn gweld anwylyd cyn iddynt farw, yn erbyn yr euogrwydd o beidio â'u gweld ac ofni y gallent farw ar eu pennau eu hunain. Disgrifiodd rhai o'r rhai a oedd ag anwylyd a fu farw oherwydd Covid-19 y sioc ychwanegol o'u marwolaeth yn digwydd mor gyflym, gan eu gwneud yn ofnus drostynt eu hunain ac eraill.
1.2.13 Mewn rhai achosion, gwaethygodd cael eu heffeithio gan gyfuniad o'r ffactorau hyn effaith y pandemig ar blant a phobl ifanc a brofodd sawl her ar yr un pryd. Gallai'r anawsterau a wynebwyd ganddynt hefyd gael eu gwaethygu gan ryngweithio'r ffactorau hyn, megis tarfu ar gefnogaeth wrth brofi problemau newydd neu gynyddol. heriau gartref. Mewn rhai achosion roedd eu profiad o'r pandemig yn negyddol iawn ac roedd cael perthnasoedd cefnogol i dynnu arnynt a ffyrdd o ofalu am eu lles eu hunain yn arbennig o bwysig. Gall y profiad hwn o ffactorau negyddol cyfansawdd gael ei adlewyrchu mewn data arall sy'n dangos bod y pandemig wedi ehangu anghydraddoldebau.
1.2.14 Un agwedd allweddol lle cyfunodd profiad o'r ffactorau hyn i wneud bywyd yn heriol i blant a phobl ifanc oedd colli'r ysgol fel ffynhonnell bosibl o gefnogaeth, strwythur neu seibiant o fywyd cartref. Disgrifiodd plant a phobl ifanc ym mhob amgylchiad eu bod wedi cael eu heffeithio gan y symudiad sydyn i gyfyngiadau symud ac adroddasant eu bod yn teimlo'n ddryslyd, yn bryderus, ac yn ddiflas. ac unig. Gallai peidio â gallu gweld ffrindiau a chyd-ddisgyblion ddod fel sioc, ac mae'r ymchwil hon yn tynnu sylw at ba mor bwysig yw'r ysgol ar gyfer cyswllt cymdeithasol, nid dysgu yn unig.
1.2.15 Roedd y cyfnod clo hefyd yn golygu addasu i ffyrdd newydd o ddysgu ac mae cyfrifon yn dangos yr amrywiaeth enfawr o ddulliau dysgu a ddefnyddiwyd gan ysgolion yn ystod y cyfnod hwn. Gallai addasu i'r dulliau newydd hyn, yn enwedig dysgu o gartref, diwrnodau ysgol heb strwythur, gwersi ar-lein, a llai o gefnogaeth ac arweiniad athrawon, effeithio ar gymhelliant, cynnydd academaidd a lles. Roedd rhai plant a phobl ifanc ag Anghenion Addysgol Arbennig neu a oedd ag anableddau corfforol yn cael dysgu yn ystod y pandemig yn arbennig o heriol ac mae'r ymchwil hon yn tynnu sylw at anawsterau penodol ynghylch colli cefnogaeth ddysgu.
1.2.16 Cipiodd yr ymchwil hon hefyd deimladau o ddicter a rhwystredigaeth ynghylch profiadau o addysg amharedig, gan gynnwys arholiadau. Mewn rhai achosion disgrifiodd pobl ifanc deimlo'n llai awyddus neu'n llai abl i fynd i'r brifysgol, nid yn unig oherwydd graddau is na'r disgwyl, ond hefyd oherwydd llai o ymgysylltiad â dysgu o ganlyniad i'r pandemig.
1.2.17 Yn ogystal â'r effaith ar ddysgu, teimlwyd hefyd fod y pandemig wedi atal datblygiad plant a phobl ifanc mewn ffyrdd eraill, gan gynnwys mewn perthynas â chwaraeon, gwaith a bywyd cymdeithasol, yn ogystal â nodi cerrig milltir a phrofi defodau newid bywyd.
1.2.18 Yn ogystal â cholli cyswllt cymdeithasol drwy’r ysgol, roedd rhai’n colli gweld eraill drwy weithgareddau wedi’u trefnu a chwaraeon tîm. Roedd y diffyg cyswllt cymdeithasol hwn yn golygu bod rhai’n teimlo’n llai hyderus i ryngweithio ag eraill ar ôl y cyfnod clo, a disgrifiodd rhai brofi teimladau o bryder ynghylch bod gyda phobl eraill eto.
1.2.19 Gallai colli aelodau o'r teulu pan oedd symud rhwng aelwydydd wedi'i gyfyngu fod yn heriol hefyd. Roedd hyn yn effeithio'n arbennig ar y rhai â rhieni wedi gwahanu, y rhai mewn gofal na allent weld eu teulu geni, a'r rhai â rhiant mewn lleoliad cadw.
1.2.20 Disgrifiodd plant a phobl ifanc eu lles yn cael ei effeithio gan yr heriau uchod, yn ogystal â diflastod, unigedd, ofn a phryder, a oedd weithiau'n arwain at deimladau o bryder. Roedd rhai hefyd yn cael trafferth gyda diffyg trefn arferol a cholli cymhelliant yn ystod yr hyn a elwid yn "amser gwag" y cyfnod clo. Ar draws cyfweliadau, roedd y cyfrifon yn adlewyrchu sbectrwm o brofiadau mewn perthynas ag effaith y pandemig ar iechyd meddwl a lles, gan gynnwys y rhai a deimlai eu bod wedi ymdopi er gwaethaf yr heriau a'r rhai a dderbyniodd neu geisio cymorth gan wasanaethau iechyd meddwl wrth gael trafferth. Roedd yr anawsterau yr oedd angen cymorth ar blant a phobl ifanc ar eu cyfer yn ystod y cyfnod hwn yn cynnwys iselder, pryder, hunan-niweidio a meddyliau hunanladdol. Effeithiwyd ar iechyd corfforol hefyd mewn rhai achosion, gyda rhai’n colli ymarfer corff, yn cael trafferth bwyta’n dda, neu’n profi cwsg aflonydd, yn enwedig lle’r oedd arferion wedi’u heffeithio ac i’r rhai a oedd yn cael trafferth rheoli’r amser a dreuliwyd ar-lein.
1.2.21 Arweiniodd amser a dreuliwyd ar-lein, er ei fod yn werthfawr yn ystod y cyfnod clo mewn sawl ffordd, at achosion o niwed ar-lein hefyd. Er nad yw risgiau hyn wedi'u cyfyngu i'r pandemig, mae ymatebion yn awgrymu y gallai rhai plant a phobl ifanc fod wedi teimlo'n arbennig o agored i niwed wrth gwrdd â dieithriaid a threulio amser ar gyfryngau cymdeithasol o ystyried ynysigrwydd y cyfnod clo.
1.2.22 Roedd profiadau o ddal Covid-19 yn amrywio ond mae'n werth nodi y gallai effaith emosiynol poeni am y canlyniadau, yn ogystal â cheisio hunanynysu, deimlo'n fwy difrifol na'r symptomau corfforol.
1.2.23 Fodd bynnag, trafododd y rhai a ddatblygodd gyflyrau ôl-feirysol sy'n gysylltiedig â Covid ystod eang o brofiadau iechyd gyda chyfwelwyr o ganlyniad i'r cyflyrau hyn. I rai, mae'r effeithiau'n dal i gael eu teimlo, gan effeithio ar fywyd bob dydd yn ogystal â chyfleoedd yn y dyfodol.
1.2.24 Gallai profi heriau yn ystod y pandemig arwain at deimladau o ddicter ac anghyfiawnder. Disgrifiodd rhai plant a phobl ifanc deimlo'n flin am eu profiadau o allgáu a cholled oherwydd y pandemig, gan gynnwys colli anwylyd neu golli cerrig milltir a chyfleoedd. Roedd y rhain yn cynnwys dicter at eraill yn y gymdeithas, yn ogystal â dicter at y llywodraeth, er bod plant a phobl ifanc wedi mynegi amrywiaeth o safbwyntiau mewn perthynas â'r ffordd y mae'r rhai mewn awdurdod yn ymdrin â'r pandemig.
1.2.25 Cipiodd yr ymchwil hon hefyd brofiadau plant a phobl ifanc o systemau a gwasanaethau penodol yn ystod y pandemig, gan gynnwys gwasanaethau gofal iechyd, gofal cymdeithasol plant a'r system cyfiawnder troseddol, yn ogystal â phrofiadau o fod mewn gwahanol leoliadau diogel a cheisio lloches. Mae eu cyfrifon yn adlewyrchu ystod o brofiadau ond yn tynnu sylw at thema gyffredin o ansicrwydd ac anghysondeb yn ystod yr amser hwn. Er y gallai'r teimladau hyn fod wedi'u profi mewn amseroedd arferol, gallent gael eu gwaethygu gan yr ymdeimlad cyffredinol o ansicrwydd a dryswch ynghylch y pandemig.
1.2.26 O ystyried yr holl heriau a nodir uchod, mae'n bwysig ystyried y ffactorau a'i gwnaeth hi'n haws i blant a phobl ifanc ymdopi yn ystod y pandemig, delio â newidiadau a heriau, a hyd yn oed ffynnu yn ystod y cyfnod hwn. Wrth gynllunio ar gyfer y dyfodol, bydd yn bwysig ystyried ble y gellid rhoi cefnogaeth ac adnoddau ar waith i hyrwyddo manteision a hwyluso mynediad at y ffactorau a wnaeth y profiad yn llai niweidiol neu'n fwy cadarnhaol.
1.2.27 Perthnasoedd cefnogolDisgrifiodd plant a phobl ifanc o bob oed sut y helpodd ffrindiau, teulu a chymunedau ehangach nhw i oresgyn y pandemig. i rai roedd hyn yn golygu cael ffrindiau a theulu wrth law – neu ar-lein – i frwydro yn erbyn diflastod ac unigedd y cyfnod clo. Daeth rhai hefyd o hyd i gysylltiad trwy gymunedau ar-lein newydd. Gallai sgyrsiau gyda phobl ddibynadwy ddarparu cefnogaeth amhrisiadwy pan oedd unigolion yn ei chael hi'n anodd ac roedd cael amgylchedd teuluol diogel a chefnogol yn ffactor pwysig wrth greu profiadau cadarnhaol yn ystod y pandemig.
1.2.28 Dod o hyd i ffyrdd o gefnogi llesDisgrifiodd plant a phobl ifanc o bob oed bethau a wnaethant gartref yn ystod y pandemig i amddiffyn eu lles yn ymwybodol a theimlo'n well pan oeddent yn ei chael hi'n anodd. Roedd gwneud rhywbeth cadarnhaol neu gysurus iddyn nhw eu hunain fel cael awyr iach, ymarfer corff, treulio amser gydag anifeiliaid anwes, neu wylio neu ddarllen rhywbeth dianc yn darparu cysur yn ystod adegau anodd. Canfu rhai hefyd y gallai rhoi trefn ar waith eu helpu i atal diflastod a diffyg egni.
1.2.29 Gwneud rhywbeth gwerth chweilRoedd gallu gwneud rhywbeth gwerth chweil yn ystod y pandemig – weithiau’n annisgwyl – yn helpu plant a phobl ifanc i ymdopi â diflastod, tynnu sylw oddi wrth bryderon, a theimlo’n fwy brwdfrydig yn ystod “amser gwag” y cyfnod clo. Roedd hyn yn cynnwys datblygu sgiliau a diddordebau presennol a darganfod angerddau a thalentau newydd. Mewn rhai achosion, fe wnaeth y gweithgareddau hyn sbarduno hobïau parhaol neu hyd yn oed lunio cyfeiriadau academaidd neu yrfaol yn y dyfodol.
1.2.30 Y gallu i barhau i ddysguDisgrifiodd plant a phobl ifanc sut roedd gallu parhau i ddysgu yn ystod y pandemig, er gwaethaf yr aflonyddwch i addysg, wedi caniatáu iddynt deimlo'n bositif a'u bod yn gallu cyflawni'r hyn yr oeddent ei eisiau yn yr ysgol, gwaith a bywyd. Gallai hyn fod oherwydd derbyn y cymorth yr oedd ei angen arnynt gan rhieni neu staff addysgu, mynychu'r ysgol tra bod eraill gartref (er enghraifft ar gyfer plant gweithwyr allweddol), neu fwynhau dull mwy hyblyg ac annibynnol o ddysgu. Tynnodd rhai sylw hefyd at agweddau ar ddysgu yn y cyfnod hwn yr oeddent yn eu mwynhau neu wedi'u cario ymlaen.
1.2.31 Mae'n bwysig nodi bod yr holl ffactorau hyn wedi'u hategu gan dreulio amser ar-lein – o gyswllt â ffrindiau i chwarae gemau i ddysgu pethau newydd. Er gwaethaf yr anawsterau a gafodd rhai wrth reoli faint o amser a dreuliasant ar-lein, a'r risg o gael eu hamlygu i niwed, gallai bod ar-lein fod yn ffynhonnell werthfawr o gyswllt cymdeithasol, cysur, dianc ac ysbrydoliaeth i blant a phobl ifanc yn ystod y pandemig.
1.2.32 Myfyriodd rhai o'r bobl ifanc hynny a gyfwelwyd, sydd bellach yn oedolion, ar agweddau cadarnhaol ar fyw trwy'r pandemig. I rai, daeth â gwerthfawrogiad newydd o fywyd neu gynigiodd amser ar gyfer hunanfyfyrio a darganfod. Roedd hyn yn cynnwys mwy o eglurder ynghylch hunaniaeth, rhywioldeb, a dyheadau ar gyfer y dyfodol. Teimlai plant a phobl ifanc eraill eu bod wedi tyfu trwy adfyd ac yn teimlo'n fwy gwydn o ganlyniad.
1.2.33 Yn olaf, mae'r ymchwil hwn yn tynnu sylw at y ffaith, i rai o'r rhai a gyfwelwyd, fod y pandemig wedi cael effeithiau parhaol ar blant a phobl ifanc mewn amrywiaeth o amgylchiadau. Mae rhai o'r rhai â chyflyrau ôl-feirysol yn parhau i wynebu heriau iechyd ac addysg wedi'i tharfu. Mae rhai plant a phobl ifanc sy'n agored i niwed yn glinigol, neu'n byw gyda rhywun sydd, yn dal i deimlo eu bod wedi'u heithrio. Disgrifiodd eraill effeithiau parhaol ar eu haddysg. Yn olaf, mae hanesion gan y rhai a fu farw anwylyd oherwydd Covid-19 hefyd yn dangos effaith newid bywyd y pandemig.