Adroddiad Modiwl 1: Cadernid a pharodrwydd y Deyrnas Unedig


Adroddiad gan y Gwir Anrhydeddus y Farwnes Hallett DBE Cadeirydd Ymchwiliad Covid-19 y DU

Cyflwynwyd i’r Senedd yn unol ag adran 26 o Ddeddf Ymchwiliadau 2005

Gorchmynnwyd gan Dŷ’r Cyffredin i’w argraffu ar 18 Gorffennaf 2024

HC 18


Rhestr o ffigurau
Ffigur Disgrifiad
Ffigur 1 Strwythurau llywodraeth ganolog parodrwydd ac ymateb pandemig yn y DU a Lloegr - c. Awst 2019
Ffigur 2 Parodrwydd pandemig a strwythurau ymateb yn y DU a Lloegr – c. Awst 2019
Ffigur 3 Strwythurau llywodraeth ganolog parodrwydd ac ymateb pandemig yn yr Alban – c. 2019
Ffigur 4 Strwythurau parodrwydd ac ymateb pandemig yn yr Alban – c. 2019
Ffigur 5 Strwythurau llywodraeth ganolog parodrwydd ac ymateb pandemig yng Nghymru – c. 2019
Ffigur 6 Strwythurau parodrwydd ac ymateb pandemig yng Nghymru – c. 2019
Ffigur 7 Strwythurau gweithredol canolog parodrwydd ac ymateb pandemig yng Ngogledd Iwerddon – c. 2019
Ffigur 8 Strwythurau parodrwydd ac ymateb pandemig yng Ngogledd Iwerddon – c. 2019
Ffigur 9 Llinell amser o ymarferion allweddol a gynhaliwyd rhwng 2003 a 2018
Rhestr o dablau
Bwrdd Disgrifiad
Tabl 1 Crynodeb o epidemigau a phandemigau mawr y gorffennol
Tabl 2 Senarios achos gwaethaf rhesymol o asesiadau risg y DU yn 2014, 2016 a 2019
Tabl 3 Cyfranogwyr Craidd Modiwl 1
Tabl 4 Tystion arbenigol Modiwl 1
Tabl 5 Tystion Modiwl 1 y clywodd yr Ymchwiliad dystiolaeth ganddynt
Tabl 6 Modiwl 1 Tîm Cwnsler
Tabl 7 Ymarferion efelychu allweddol sy'n berthnasol i barodrwydd a gwydnwch pandemig

Cyflwyniad gan y Gwir Anrhydeddus y Farwnes Hallett DBE

Dyma adroddiad cyntaf Ymchwiliad Covid-19 y DU. Mae'n archwilio cyflwr strwythurau a gweithdrefnau canolog y DU ar gyfer parodrwydd, gwytnwch ac ymateb i argyfwng pandemig.

Prif ddyletswydd y wladwriaeth yw amddiffyn ei dinasyddion rhag niwed. Felly, mae'n ddyletswydd ar y wladwriaeth i sicrhau bod y DU wedi'i pharatoi yr un mor briodol i gwrdd â bygythiadau o glefyd angheuol ag y mae gan lu gelyniaethus. Mae'r ddau yn fygythiadau i ddiogelwch gwladol.

Yn yr achos hwn, daeth y bygythiad o firws newydd a allai fod yn angheuol. Ddiwedd mis Rhagfyr 2019, canfuwyd clwstwr o achosion o niwmonia o darddiad anhysbys yn ninas Wuhan yn nhalaith Hubei yn Tsieina. Yn dilyn hynny, cafodd firws newydd, straen o coronafirws, ei nodi a'i enwi fel coronafirws syndrom anadlol acíwt difrifol 2 (SARS-CoV-2). Lledodd y pathogen firaol SARS-CoV-2 a'r afiechyd a achosodd, Covid-19, ledled y byd.

Lladdodd filiynau o bobl ledled y byd a heintio miliynau lawer yn fwy. Ym mis Mawrth 2024, dywedodd Sefydliad Iechyd y Byd fod mwy na 774 miliwn o achosion wedi'u cadarnhau a thros 7 miliwn o farwolaethau wedi'u hadrodd yn fyd-eang, er bod y gwir niferoedd yn debygol o fod yn llawer uwch. Achosodd pandemig Covid-19 alar, trallod digyfnewid a chythrwfl economaidd. Bydd ei effaith i'w deimlo am ddegawdau i ddod.

Ni ddisgynnodd effaith y clefyd yn gyfartal. Mae ymchwil yn awgrymu, yn y DU, bod cyfraddau marwolaethau yn sylweddol uwch ymhlith pobl ag anabledd corfforol neu ddysgu a phobl â chyflyrau sy'n bodoli eisoes, megis dementia a chlefyd Alzheimer, clefyd y galon, pwysedd gwaed uchel a diabetes. Roedd gan bobl o rai grwpiau lleiafrifoedd ethnig a’r rhai sy’n byw mewn ardaloedd difreintiedig risg sylweddol uwch o gael eu heintio gan Covid-19 a marw ohono.

Y tu hwnt i drasiedi unigol pob marwolaeth, rhoddodd y pandemig lefelau anhygoel o straen ar systemau iechyd, gofal, ariannol ac addysgol y DU, yn ogystal ag ar swyddi a busnesau.

Fel mewn llawer o wledydd eraill, roedd yn ofynnol i lywodraeth y DU a llywodraethau Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon wneud penderfyniadau difrifol a phellgyrhaeddol ynghylch sut i gyfyngu ar y firws ac ymateb iddo. Roedd penderfyniad 23 Mawrth 2020 i weithredu gorchymyn 'aros gartref' a orfodwyd yn gyfreithiol yn annirnadwy hyd yn hyn.

Cafodd bywyd y DU ei gwtogi'n ddifrifol gan fod mwyafrif ei dinasyddion wedi'u cyfyngu i gartref. Effeithiwyd yn ddrwg ar bron bob maes o fywyd cyhoeddus ar draws y pedair gwlad. Daeth y sectorau lletygarwch, manwerthu, teithio a thwristiaeth, y celfyddydau a diwylliant, a chwaraeon a hamdden i ben i bob pwrpas. Caeodd addoldai hyd yn oed.

Cynyddodd lefelau salwch meddwl, unigrwydd, amddifadedd ac amlygiad i drais yn y cartref. Roedd plant yn colli allan ar ddysgu academaidd a datblygiad cymdeithasol gwerthfawr.

Mae’r gost, mewn termau dynol ac ariannol, o ddod â Covid-19 dan reolaeth wedi bod yn aruthrol. Mae benthyca'r llywodraeth a chost caffael a'r amrywiol gynlluniau cadw swyddi, incwm, benthyciad, tâl salwch a chymorth eraill wedi effeithio'n ddifrifol ar gyllid cyhoeddus ac iechyd ariannol y DU.

Mae’r effaith ar y GIG, ei lawdriniaethau, ei restrau aros ac ar ofal dewisol wedi bod yr un mor aruthrol. Ni cheisiodd miliynau o gleifion driniaeth neu ni chawsant driniaeth ac mae'r ôl-groniad ar gyfer triniaeth wedi cyrraedd lefelau hanesyddol uchel.

Mae difrod cymdeithasol wedi bod yn eang, gydag anghydraddoldebau presennol wedi gwaethygu a mynediad at gyfleoedd wedi'i wanhau'n sylweddol.

Yn y pen draw, arbedwyd y DU yn waeth gan ymdrechion unigol ac ymroddiad gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol a'r gweision sifil a chyhoeddus a frwydrodd yn erbyn y pandemig; gan y gwyddonwyr, meddygon a chwmnïau masnachol a ymchwiliodd yn ddewr i gynhyrchu triniaethau achub bywyd ac yn y pen draw brechlynnau; gan weithwyr a gwirfoddolwyr yr awdurdod lleol a oedd yn gofalu am ac yn dosbarthu bwyd a meddyginiaeth i bobl oedrannus a bregus, ac a frechodd y boblogaeth; a chan y gwasanaethau brys, gweithwyr trafnidiaeth, athrawon, gweithwyr y diwydiant bwyd a meddyginiaethol a gweithwyr allweddol eraill a gadwodd y wlad i fynd.

Yn anffodus, mae’r dystiolaeth arbenigol yn awgrymu y bydd galw arnynt eto. Nid yw'n gwestiwn o 'os' y bydd pandemig arall yn taro ond 'pryd'. Mae’r mwyafrif llethol o dystiolaeth i’r effaith y bydd pandemig arall – un sydd hyd yn oed yn fwy trosglwyddadwy ac angheuol o bosibl – yn debygol o ddigwydd yn y dyfodol agos i ganolig. Oni bai bod y gwersi’n cael eu dysgu, a newid sylfaenol yn cael ei roi ar waith, ofer fydd yr ymdrech a’r gost honno pan ddaw at y pandemig nesaf.

Rhaid cael diwygio radical. Ni ellir byth eto ganiatáu i afiechyd arwain at gynifer o farwolaethau a chymaint o ddioddefaint.

I'r digwyddiadau a'r canlyniadau eithafol hyn y mae'n ddyletswydd arnaf i ymholi. Ym mis Mai 2021, cyhoeddodd y Prif Weinidog ar y pryd Boris Johnson AS ei benderfyniad i sefydlu ymchwiliad statudol i archwilio parodrwydd ac ymateb y DU i bandemig Covid-19 a dysgu gwersi ar gyfer y dyfodol. Cefais fy mhenodi’n Gadeirydd yr Ymchwiliad ym mis Rhagfyr 2021.

Lluniwyd y Cylch Gorchwyl hynod eang ar gyfer yr Ymchwiliad hwn yn dilyn ymgynghoriad ffurfiol rhwng Prif Weinidog y DU a Phrif Weinidogion Cymru a’r Alban a Phrif Weinidog Cymru a dirprwy Brif Weinidog Gogledd Iwerddon. Yna cafwyd proses ymgynghori cyhoeddus helaeth.

Ymgynghorais yn eang ar draws y pedair gwlad, gan ymweld â threfi a dinasoedd yng Nghymru, Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon a siarad, yn benodol, â nifer o bobl mewn profedigaeth. Ar yr un pryd, cyfarfu tîm yr Ymchwiliad â chynrychiolwyr o fwy na 150 o sefydliadau mewn trafodaethau ‘bord gron’. Derbyniodd yr Ymchwiliad gyfanswm o fwy nag 20,000 o ymatebion i’r ymgynghoriad.

Yng ngoleuni'r safbwyntiau a fynegwyd, argymhellodd yr Ymchwiliad nifer o newidiadau sylweddol i'r Cylch Gorchwyl drafft. Derbyniwyd y rhain yn llawn ac roeddent yn cynnwys cydnabyddiaeth bendant o'r angen i glywed am brofiadau pobl ac ystyried unrhyw wahaniaethau yn effaith y pandemig.

Roedd ehangder a chwmpas digynsail y Cylch Gorchwyl felly wedi ennyn cefnogaeth y cyhoedd.

Gofynnais hefyd am fandad penodol i gyhoeddi adroddiadau interim er mwyn sicrhau y gallai unrhyw argymhellion brys gael eu cyhoeddi a'u hystyried mewn modd amserol. Mae’n amlwg er budd y cyhoedd bod argymhellion effeithiol yn cael eu gwneud cyn gynted â phosibl i sicrhau bod strwythurau a systemau parodrwydd ar gyfer argyfwng a gwydnwch priodol ar waith cyn y pandemig neu’r argyfwng sifil cenedlaethol nesaf.

Mae'r Cylch Gorchwyl yn adlewyrchu cymhlethdod digynsail yr Ymchwiliad hwn. Nid yw’n ymchwiliad sydd wedi’i gyfyngu o ran cwmpas gan un digwyddiad, cyfnod byr o amser neu un polisi neu gwrs cyfyngedig o ymddygiad y llywodraeth neu’r wladwriaeth. Mae’n ymchwiliad i’r modd y bu i’r argyfwng cyfnod heddwch mwyaf difrifol a mwyaf aml-haenog daro gwlad gyfan (pedair gwlad mewn gwirionedd) a sut ymatebodd llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig, ar draws bron yr holl ystod o’u penderfyniadau a’u swyddogaethau cyhoeddus. Ni arbedodd y pandemig a'r ymateb unrhyw ran o fywyd Prydain ac felly nid oes bron unrhyw ran o'r bywyd hwnnw wedi'i eithrio o'n hymchwiliadau.

Roeddwn yn benderfynol o'r cychwyn na fyddai'r Ymchwiliad hwn yn llusgo ymlaen am flynyddoedd ac yn cynhyrchu adroddiad neu adroddiadau ymhell ar ôl iddynt golli unrhyw berthnasedd. Mae'r Ymchwiliad felly wedi mynd rhagddo'n gyflym iawn.

Ar 21 Gorffennaf 2022, tua phum mis ar ôl i gyfyngiadau cyfreithiol Covid-19 ar boblogaeth y DU ddod i ben, agorwyd yr Ymchwiliad yn ffurfiol. Cyhoeddais hefyd y penderfyniad i gynnal yr Ymchwiliad mewn modiwlau. Cynhaliwyd y gwrandawiad cyhoeddus cyntaf, Modiwl 1 (Gwydnwch a pharodrwydd), lai na blwyddyn yn ddiweddarach, rhwng 13 Mehefin a 20 Gorffennaf 2023.

Cyn y gwrandawiad cafwyd proses helaeth a chymhleth o gael o dan orfodaeth ddogfennau a allai fod yn berthnasol o ystod eang o ffynonellau. Archwiliwyd y deunydd hwn wedyn gan dîm yr Ymchwiliad, a barnwyd bod mwy na 18,000 o ddogfennau'n berthnasol ac fe'u datgelwyd i'r Cyfranogwyr Craidd i'w cynorthwyo i baratoi ar gyfer y gwrandawiad.

Cafodd tîm Ymchwiliad Modiwl 1 fwy na 200 o ddatganiadau tystion a galwodd 68 o dystion ffeithiol ac arbenigol o lywodraeth y DU, y gweinyddiaethau datganoledig, strwythurau cydnerthedd ac iechyd, grwpiau cymdeithas sifil a grwpiau sy’n cynrychioli pobl mewn profedigaeth.

Yna cynhaliwyd y gwrandawiad cyhoeddus ar gyfer Modiwl 2 (gwneud penderfyniadau craidd y DU a llywodraethu gwleidyddol) rhwng 3 Hydref a 13 Rhagfyr 2023. Cynhaliwyd y gwrandawiadau cyhoeddus analog i benderfyniadau gwleidyddol a gweinyddol craidd llywodraethau Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon. lle, yn y drefn honno, rhwng 16 Ionawr a 1 Chwefror 2024, 27 Chwefror a 14 Mawrth 2024, a 30 Ebrill a 16 Mai 2024.

Ar ddyddiad cyhoeddi’r Adroddiad hwn, Modiwl 3 (Effaith pandemig Covid-19 ar systemau gofal iechyd ym mhedair gwlad y DU), Modiwl 4 (Brechlynnau a therapiwteg), Modiwl 5 (Caffael), Modiwl 6 (Sector gofal ), Modiwl 7 (Profi, olrhain ac ynysu), Modiwl 8 (Plant a phobl ifanc) a Modiwl 9 (Ymateb Economaidd) i gyd wedi'u hagor yn ffurfiol ac maent wrthi'n cael eu paratoi ar gyfer gwrandawiadau cyhoeddus. Fe fydd yna hefyd wrandawiadau pellach i’r effaith gafodd y pandemig a’r ymateb ar wahanol agweddau o fywyd Prydain.

Nid oes unrhyw ymholiad mor eang erioed wedi mynd yn ei flaen mor gyflym neu mor drylwyr, nac wedi sicrhau cymaint o ddogfennaeth berthnasol mewn cyfnod mor gyfyngedig o amser. Mae’n iawn i ddweud mai ychydig o wledydd sydd wedi sefydlu ymholiadau cyfreithiol ffurfiol yn ymchwilio i’r agweddau niferus ar y pandemig Covid-19, heb sôn am ymholiadau o’r raddfa hon. Mae nifer o wledydd, fel Sweden, Norwy, Denmarc ac Awstralia, yn lle hynny wedi sefydlu comisiynau annibynnol dan arweiniad arbenigwyr mewn epidemioleg, iechyd y cyhoedd, economeg a pholisi cyhoeddus. Gall comisiynau ymchwil o’r fath fod yn gyflymach ac yn rhatach nag ymchwiliad statudol yn y DU, ond nid ydynt o reidrwydd yn brosesau cyfreithiol gyda grym y gyfraith y tu ôl iddynt. Nid oes gan y rhan fwyaf y pwerau i orfodi arweinwyr gwleidyddol a gweinyddol i gyflwyno tystiolaeth neu i roi tystiolaeth ar lw; nid ydynt yn agored i graffu cyhoeddus yn yr un modd â'r Ymchwiliad hwn; nid ydynt yn caniatáu i bobl mewn profedigaeth a grwpiau eraill â diddordeb gymryd rhan ystyrlon yn y broses fel cyfranogwyr craidd cyfreithiol; ac nid oes ganddynt ddim tebyg i'r un cwmpas na dyfnder.

Gellir meddwl felly mai ymchwiliad statudol gyda phwerau helaeth oedd y cyfrwng cywir a’r unig gyfrwng priodol ar gyfer ymchwiliad yn ystyried argyfwng cenedlaethol o’r fath raddfa a dwyster, ac un yn cynnwys cymaint o farwolaeth a dioddefaint. Mae angen i bobl y DU, ond yn enwedig pobl mewn profedigaeth a'r rhai sydd fel arall wedi dioddef niwed, wybod a ellid yn rhesymol fod wedi gwneud unrhyw beth yn well.

Os bydd argymhellion yr Ymchwiliad yn cael eu gweithredu, bydd y risg o golled a dioddefaint yn y dyfodol yn cael ei leihau, a bydd llunwyr polisi, yn wyneb penderfyniadau hynod o anodd, yn cael eu cynorthwyo i ymateb i argyfwng.

Rwyf am fynegi fy niolch i bawb sydd wedi rhoi cymaint o’u hamser a’u hadnoddau i ddarparu’r swm enfawr o ddeunydd dogfennol i’r Ymchwiliad, i’r llu o bobl sydd wedi rhoi eu cymorth drwy ddarparu datganiadau ysgrifenedig a thystiolaeth ar lw, ac i bawb sydd wedi rhannu eu profiad o’r pandemig gyda’r Ymchwiliad trwy ei ymarfer gwrando, Mae Pob Stori’n Bwysig. Hoffwn hefyd ddiolch i dîm Modiwl 1 (ysgrifenyddol a chyfreithiol) heb eu gwaith hynod galed ni fyddai gwrandawiadau Modiwl 1 a'r Adroddiad hwn wedi bod yn bosibl.

Rwyf hefyd yn ddiolchgar iawn i’r Cyfranogwyr Craidd a’u timau cyfreithiol, yn enwedig y grwpiau sy’n cynrychioli pobl mewn profedigaeth, am eu cyfraniad craff a chydwybodol i broses yr Ymchwiliad. Mae penderfyniad ac egni eu cleientiaid a'u cynrychiolwyr, a sgil a phrofiad eu timau cyfreithiol, yn parhau i fod o gymorth amhrisiadwy i mi ac i dîm yr Ymchwiliad.

Roedd y dystiolaeth ddirdynnol o golled a galar a roddwyd gan y tystion mewn profedigaeth ac eraill a ddioddefodd yn ystod y pandemig yn gadarnhad llesol o ddiben yr Ymchwiliad hwn.

Llofnod y Gwir Anrhydeddus y Farwnes Hallett DBE

Y Gwir Anrhydeddus y Farwnes Hallett DBE

18 Gorffennaf 2024


Lleisiau'r rhai mewn profedigaeth

Roedd Dad yn ddyn hynod o boblogaidd, ac roedd yn destun poen mawr i bawb oedd yn ei adnabod na fyddent yn gallu mynychu ei angladd. Dim ond deg o bobl a ganiateir yno ar y diwrnod, bu’n rhaid ymbellhau’n gymdeithasol i gyd, oherwydd y cyfyngiadau hynny, ac fel enghraifft o ba mor boblogaidd oedd fy nhad a’r effaith a gafodd ar y bobl o’i gwmpas, roedd dros 300 o bobl yn leinio’r strydoedd. ar gyfer yr orymdaith ... Yn achos fy nhad, cawsom gynnig y cyfle i gael galwad ffôn - dwi'n dweud galwad ffôn, galwad fideo gyda fy nhad yn yr ysbyty i ddweud ein hwyl fawr, sy'n rhywbeth na chymerais yr ysbyty i fyny ymlaen, gan nad dyna sut rydw i eisiau cofio fy nhad. Rhai o’r lluniau olaf a gefais ohono yw ei fod yn eistedd yn ei wely ysbyty yn gwisgo ei fwgwd ocsigen a byddai’n well gennyf beidio â’i gofio felly ac yn hytrach ei gofio sut yr oedd mewn bywyd.”¹

Matt Fowler, cyd-sylfaenydd Teuluoedd dros Gyfiawnder mewn Profedigaeth Covid-19

“Roedd yn bum diwrnod mewn gwirionedd o ddechrau Covid nes iddi farw ... yn yr amser hwnnw dinistriodd y Covid ei hysgyfaint, ei harennau, ei iau a'i pancreas. Fe wnaethant geisio rhoi dialysis iddi, ond roedd y Covid wedi gwneud ei gwaed mor drwchus a gludiog fel ei fod mewn gwirionedd wedi rhwystro'r peiriant dialysis ... dywedasant wrthi hi a minnau nad oedd hi'n ymgeisydd ar gyfer ICU [uned gofal dwys] a mewndiwbio a dweud wrth y ddau ohonom ei bod hi'n marw, a doedd dim byd, gwaetha'r modd, y gallen nhw ei wneud i'w helpu... dyna'r penderfyniadau ofnadwy roedd yn rhaid i chi eu gwneud ynglŷn â phwy allai fynd a phwy na allai, ac wrth gwrs os oedd rhywun wedi wedi bod gyda'u hanwyliaid ar y diwedd, roedd rhai ysbytai yn dweud wrthynt yn aml, 'Mae gennych ddewis: gallwch naill ai ddod i mewn a bod gyda nhw ar y diwedd neu gallwch fynd i'r angladd, ond ni allwch wneud y ddau , oherwydd mae'n rhaid i chi fod ar eich pen eich hun.'”²

Jane Morrison, aelod arweiniol o Scottish Covid Bereaved

“Rhywbeth na chafodd ei gyfleu i ni oedd unwaith y bydd rhywun â Covid yn marw, maen nhw bron yn cael eu trin fel gwastraff gwenwynig. Maen nhw wedi'u sipio i ffwrdd a chi - ni ddywedodd neb wrthym na allwch eu golchi, na allwch eu gwisgo, na allwch wneud unrhyw un o'r pethau hynny, yr angladdau, y seremonïau, ni allwch wneud yr un o'r rhain . Ni allech ganu mewn angladd. Ti'n gwybod, rydyn ni'n Gymry, mae hynny'n rhywbeth mae'n rhaid i chi ei wneud... ni chafodd fy nhad farwolaeth dda. Ni chafodd y rhan fwyaf o anwyliaid ein haelodau farwolaeth dda ... pan adawon ni'r ysbyty, fy nhad - cawsom stwff fy nhad mewn bag siopa Tesco. Roedd rhai pobl yn cael dillad rhywun arall a oedd mewn cyflwr eithaf ofnadwy. Y pethau hynny fel yna nad ydyn nhw'n cael eu hystyried yn aml ... mae yna'r fath beth â marwolaeth dda, ac rydw i'n meddwl bod hynny wedi'i anwybyddu'n fawr yn ystod y pandemig ... mae yna genhedlaeth gyfan, cenhedlaeth fy mam, sy'n hafan 'Does gen i fecanweithiau fel efallai bod rhaid i mi gwyno a chwestiynu, ac maen nhw'n dorcalonnus ac mewn sioc. Wyddoch chi, mae mam yn crio'n ddyddiol ac – er ei bod bron i dair blynedd ... dim ond – maen nhw'n cael y teimlad yna o neb yn malio.”³

Anna-Louise Marsh-Rees, cyd-arweinydd Teuluoedd dros Gyfiawnder Cymru mewn Profedigaeth Covid-19

“Pan aethon ni â mami i fyny i’r ysbyty, roedd yna gyfyngedig iawn – dim ond ffedog blastig ar y staff, a gofynnodd fy chwaer am Covid, a dywedwyd wrthym i beidio â phoeni, byddai’n fflach yn y badell ac wedi mynd heibio’r. haf ... Rwyf yma i atgoffa pawb o'r gost ddynol a dalwyd gennym fel pobl mewn profedigaeth. Nid porthiant canon oedd fy mam. Yr oedd fy mam yn wraig wen fendigedig a chanddi ysbryd Goliath, a gwn ei bod yn sefyll yma gyda mi heddiw, oherwydd byddai eisiau i mi fod yma, oherwydd mae hi'n gwybod ei bod wedi byw bywyd, fel y gwnaeth ein holl anwyliaid, a mae'n bwysig iawn ein bod yn cofio'r gost ddynol, oherwydd mae gormod o bobl allan yna nawr sy'n meddwl bod Covid wedi diflannu. Mae pobl yn dal i golli eu bywyd i Covid.”⁴

Brenda Doherty, un o arweinwyr grŵp Teuluoedd er Cyfiawnder mewn Profedigaeth Covid-19 Gogledd Iwerddon

Crynodeb gweithredol

Yn 2019, credwyd yn eang, yn y DU a thramor, fod y DU nid yn unig wedi paratoi’n iawn ond ei bod yn un o’r gwledydd a baratowyd orau yn y byd i ymateb i bandemig. Daw’r Adroddiad hwn i’r casgliad nad oedd y DU, mewn gwirionedd, wedi paratoi’n ddigonol ar gyfer delio ag argyfwng trychinebus, heb sôn am y pandemig coronafeirws (Covid-19) a darodd mewn gwirionedd.

Yn 2020, roedd diffyg gwydnwch yn y DU. Wrth fynd i mewn i'r pandemig, bu arafu mewn gwella iechyd, ac roedd anghydraddoldebau iechyd wedi ehangu. Roedd lefelau uchel a oedd yn bodoli eisoes o glefyd y galon, diabetes, salwch anadlol a gordewdra, a lefelau cyffredinol o afiechyd ac anghydraddoldebau iechyd, yn golygu bod y DU yn fwy agored i niwed. Roedd gwasanaethau cyhoeddus, yn enwedig iechyd a gofal cymdeithasol, yn rhedeg yn agos at gapasiti, os nad y tu hwnt i’r capasiti, mewn amseroedd arferol.

Mae'r Ymchwiliad yn cydnabod mai gwleidyddion etholedig yn unig sy'n gyfrifol am benderfyniadau ynghylch dyrannu adnoddau i baratoi ar gyfer argyfwng sifil system gyfan. Rhaid iddynt fynd i'r afael â galwadau cystadleuol am arian cyhoeddus ac adnoddau cyfyngedig. Gall fod yn demtasiwn iddynt ganolbwyntio ar y broblem uniongyrchol sydd o'u blaenau yn hytrach nag aros ar yr hyn a all ddigwydd neu beidio. Mae paratoi'n iawn ar gyfer pandemig yn costio arian. Mae'n golygu paratoi ar gyfer digwyddiad na fydd byth yn digwydd. Fodd bynnag, mae cost ariannol, economaidd a dynol enfawr y pandemig Covid-19 yn brawf, ym maes parodrwydd a gwydnwch, bod yr arian sy’n cael ei wario ar systemau i’n hamddiffyn yn hanfodol ac y bydd y gost o beidio â gwneud hynny yn drech o lawer.

Pe bai’r DU wedi’i pharatoi’n well ar gyfer y pandemig ac yn fwy gwydn iddo, efallai y byddai rhywfaint o’r gost ariannol a dynol honno wedi’i hosgoi. Byddai llawer o'r penderfyniadau anodd iawn yr oedd yn rhaid i lunwyr polisi eu gwneud wedi'u gwneud mewn cyd-destun gwahanol iawn. Rhaid trin parodrwydd ar gyfer argyfwng sifil system gyfan a’r gallu i ymdopi ag ef yn yr un ffordd fwy neu lai ag yr ydym yn trin bygythiad o gyflwr gelyniaethus.

Canfu’r Ymchwiliad fod y system o adeiladu parodrwydd ar gyfer y pandemig yn dioddef o sawl diffyg sylweddol:

  • Paratôdd y DU ar gyfer y pandemig anghywir. Roedd y risg sylweddol o bandemig ffliw wedi cael ei ystyried ers tro byd, ysgrifennu amdano a chynllunio ar ei gyfer. Fodd bynnag, roedd y parodrwydd hwnnw'n annigonol ar gyfer pandemig byd-eang o'r math a darodd.
  • Roedd cymhlethdod y sefydliadau a'r strwythurau a oedd yn gyfrifol am gynllunio at argyfwng yn gymhleth iawn.
  • Roedd diffygion strategol angheuol yn sail i’r asesiad o’r risgiau a wynebir gan y DU, sut y gellid rheoli’r risgiau hynny a’u canlyniadau a’u hatal rhag gwaethygu, a sut y gellid ymateb iddynt.
  • Roedd unig strategaeth bandemig llywodraeth y DU, o 2011, yn hen ffasiwn ac yn ddiffygiol
    gallu i addasu. Cafodd ei adael bron ar ei gyfarfyddiad cyntaf â'r pandemig. Canolbwyntiodd ar un math yn unig o bandemig, methodd yn ddigonol ag ystyried atal neu gymesuredd ymateb, ac ni roddodd ddigon o sylw i ganlyniadau economaidd a chymdeithasol ymateb pandemig.
  • Yn gyffredinol, methodd cynllunio at argyfwng roi digon o ystyriaeth i'r anghydraddoldebau iechyd a chymdeithasol a'r amddifadedd a oedd yn bodoli eisoes mewn cymdeithas. Roedd methiant hefyd i werthfawrogi graddau llawn effaith mesurau’r llywodraeth a risgiau hirdymor, o’r pandemig a’r ymateb, ar gymunedau lleiafrifoedd ethnig a’r rhai ag iechyd gwael neu wendidau eraill, yn ogystal â methiant i ymgysylltu. yn briodol gyda’r rhai sy’n adnabod eu cymunedau orau, fel awdurdodau lleol, y sector gwirfoddol a grwpiau cymunedol.
  • Methwyd â dysgu digon o ymarferion brys sifil y gorffennol ac achosion o glefydau.
  • Roedd diffyg ffocws niweidiol ar y mesurau, yr ymyriadau a’r seilwaith sydd eu hangen yn achos pandemig – yn benodol, system y gellid ei huwchraddio i brofi, olrhain ac ynysu pe bai pandemig. Er gwaethaf llwythi o ddogfennaeth, nid oedd y canllawiau cynllunio yn ddigon cadarn a hyblyg, ac roedd dogfennau polisi wedi dyddio, yn ddiangen yn fiwrocrataidd ac wedi'u heintio gan jargon.
  • Yn y blynyddoedd cyn y pandemig, roedd diffyg arweinyddiaeth, cydlyniad a goruchwyliaeth ddigonol. Ni chyflwynwyd ystod ddigon eang o farn wyddonol a dewisiadau polisi i weinidogion, nad ydynt yn aml wedi’u hyfforddi ym maes arbenigol argyfyngau sifil, ac ni wnaethant herio’n ddigonol y cyngor a gawsant gan swyddogion a chynghorwyr.
  • Gellid gwella'r ddarpariaeth o gyngor ei hun. Nid oedd gan gynghorwyr a grwpiau cynghori ddigon o ryddid ac ymreolaeth i fynegi safbwyntiau anghydnaws ac roeddent yn dioddef o ddiffyg goruchwyliaeth a her allanol sylweddol. Roedd y cyngor yn aml yn cael ei danseilio gan 'groupthink'.

Nid yw'r Ymchwiliad yn petruso o gwbl wrth ddod i'r casgliad bod prosesau, cynllunio a pholisi'r strwythurau wrth gefn sifil o fewn llywodraeth y DU a'r gweinyddiaethau datganoledig a'r gwasanaethau sifil wedi methu eu dinasyddion.

Mae Adroddiad Modiwl 1 yn argymell diwygiadau sylfaenol i’r ffordd y mae llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig yn paratoi ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan. Er bod pob argymhelliad yn bwysig ynddo'i hun, rhaid gweithredu'r holl argymhellion ar y cyd er mwyn cynhyrchu'r newidiadau y mae'r Ymchwiliad yn barnu eu bod yn angenrheidiol.

Bydd modiwlau diweddarach yn adrodd yn benodol ac yn gwneud argymhellion mewn perthynas â pharodrwydd tair agwedd benodol ar barodrwydd a strwythurau ymateb y DU: cynlluniau profi, olrhain ac ynysu; pentyrrau stoc y llywodraeth a chaffael offer diogelu personol (PPE); ac argaeledd brechlynnau.

Mae’r Adroddiad cyntaf hwn yn argymell, yn gryno, y canlynol:

  1. Dylai pob llywodraeth greu un pwyllgor gweinidogol ar lefel Cabinet neu bwyllgor cyfatebol (gan gynnwys yr uwch weinidog sy’n gyfrifol am iechyd a gofal cymdeithasol) sy’n gyfrifol am barodrwydd a gwytnwch argyfwng sifil system gyfan, i’w gadeirio gan arweinydd neu ddirprwy arweinydd y llywodraeth berthnasol. Dylai fod un grŵp trawsadrannol o uwch swyddogion ym mhob llywodraeth hefyd i oruchwylio a gweithredu polisi ar barodrwydd a gwytnwch ar gyfer argyfyngau sifil.
  2. Nid yw model adran arweiniol y llywodraeth ar gyfer parodrwydd system gyfan ar gyfer argyfyngau sifil a gwydnwch yn briodol a dylid ei ddileu.
  3. Dylai llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig ddatblygu dull newydd o asesu risg sy’n symud oddi wrth ddibynnu ar senarios achos gwaethaf rhesymol tuag at ddull sy’n asesu ystod ehangach o senarios sy’n cynrychioli’r gwahanol risgiau ac ystod pob math o risg. Dylai hefyd adlewyrchu’n well yr amgylchiadau a’r nodweddion sy’n benodol i Gymru, Lloegr, yr Alban, Gogledd Iwerddon a’r DU gyfan.
  4. Dylid rhoi strategaeth argyfwng sifil system gyfan newydd ar waith ar gyfer y DU gyfan a dylai fod yn destun ailasesiad sylweddol o leiaf bob tair blynedd i sicrhau ei bod yn gyfredol ac yn effeithiol, ac yn ymgorffori gwersi a ddysgwyd o ymarferion argyfwng sifil.
  5. Dylai llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig sefydlu mecanweithiau newydd ar gyfer casglu, dadansoddi, rhannu’n ddiogel a defnyddio data dibynadwy yn amserol er mwyn llywio ymatebion brys, megis systemau data i’w profi mewn ymarferion pandemig. Yn ogystal, dylid comisiynu ystod ehangach o astudiaethau 'gaeafgysgu' ac astudiaethau eraill sydd wedi'u cynllunio i'w haddasu'n gyflym i achos newydd.
  6. Dylai llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig gynnal ymarfer ymateb pandemig ledled y DU o leiaf bob tair blynedd.
  7. Dylai pob llywodraeth gyhoeddi adroddiad o fewn tri mis i gwblhau pob ymarfer brys sifil yn crynhoi’r canfyddiadau, y gwersi a’r argymhellion, a dylent gyhoeddi o fewn chwe mis i’r ymarferiad gynllun gweithredu yn nodi’r camau penodol i’w cymryd mewn ymateb i adroddiad yr adroddiad. canfyddiadau. Dylid cadw’r holl adroddiadau ymarfer corff, cynlluniau gweithredu, cynlluniau brys a chanllawiau o bob rhan o’r DU mewn un archif ar-lein ar gyfer y DU gyfan, sy’n hygyrch i bawb sy’n ymwneud â pharodrwydd, gwydnwch ac ymateb brys.
  8. Dylai pob llywodraeth gynhyrchu a chyhoeddi adroddiad i’w deddfwrfeydd priodol ar barodrwydd a gwydnwch system gyfan ar gyfer argyfwng sifil o leiaf bob tair blynedd.
  9. Dylai 'timau coch' allanol gael eu defnyddio'n rheolaidd yng Ngwasanaeth Sifil llywodraeth y DU a'r gweinyddiaethau datganoledig i graffu ar yr egwyddorion, y dystiolaeth, y polisïau a'r cyngor sy'n ymwneud â pharodrwydd ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan a'u gallu i ymdopi â nhw.
  10. Dylai llywodraeth y DU, mewn ymgynghoriad â’r gweinyddiaethau datganoledig, greu corff statudol annibynnol ar gyfer y DU gyfan ar gyfer parodrwydd, gwytnwch ac ymateb i argyfwng sifil system gyfan. Dylai’r corff ddarparu cyngor strategol, annibynnol i lywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig, ymgynghori â’r sector gwirfoddol, cymunedol a menter gymdeithasol ar lefel genedlaethol a lleol, yn ogystal â chyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd, a gwneud argymhellion.

Pennod 1: Hanes byr o epidemigau a phandemigau

Cyflwyniad

1.1. Er mwyn asesu cyflwr parodrwydd cenedl ar gyfer pandemig, rhaid yn gyntaf asesu natur y risg, y tebygolrwydd y bydd yn digwydd ac effaith y risg os bydd yn digwydd. Mae'r bennod hon yn ystyried hanes byr o epidemigau a phandemigau i roi'r tebygolrwydd a'r effaith bosibl yn eu cyd-destun.
1.2. Mae epidemigau a phandemigau wedi digwydd trwy gydol hanes dynol a gofnodwyd.1 Roeddent ac maent yn parhau i fod yn risg sylweddol a chynyddol i ddiogelwch, diogeledd a lles y DU.2 Amcangyfrifir bod pandemig y coronafeirws (Covid-19) wedi achosi tua 22 miliwn o farwolaethau gormodol yn fyd-eang.3 Mae ffigurau swyddogol y DU yn rhoi nifer y marwolaethau yn ymwneud â Covid-19 ym mhedair gwlad y DU ar dros 225,000 ym mis Mehefin 2023.4 Ni welwyd dim ar y raddfa hon mewn mwy na chanrif.

Epidemigau a phandemigau mawr yn y gorffennol

1.3. Mae ansicrwydd cynhenid ac anrhagweladwyedd ynghylch achosion o glefydau, ond nid oedd pandemig Covid-19 heb gynsail. Fel y nodir yn Nhabl 1, mae epidemigau a phandemigau mawr (epidemig o haint sy'n digwydd ledled y byd neu dros ardal eang iawn, fel arfer yn effeithio ar nifer fawr o bobl) ymhell o fod yn anhysbys.5
Tabl 1: Crynodeb o epidemigau a phandemigau mawr y gorffennol
Cyfnod amser Pathogen Clefyd (enw llafar neu gyffredin) Achosion byd-eang (cyfradd ymosodiad) Marwolaethau byd-eang Achosion yn y DU Marwolaethau yn y DU Cymhareb marwolaeth achosion* Llwybr trosglwyddo Haint asymptomatig yn eang? Tarddiad tebygol
1889 i 1894 Ansicr. HCoV-OC43 neu'r ffliw ffliw Rwsia Daeth yn endemig (>90%)* 1m* Daeth yn endemig (>90%) 132,000 0.1–0.28% Anadlol Anhysbys ond tebygol Canolbarth Asia
1918 i 1920 Ffliw: H1N1 ffliw Sbaen Daeth yn endemig (>90%) 50m* Daeth yn endemig (>90%) 228,000 2.5–10% Anadlol Oes UDA (neu, yn llai tebygol, Tsieina/Ffrainc)
1957 i 1959 Ffliw: H2N2 ffliw Asiaidd Daeth yn endemig (>90%)* 1.1m Daeth yn endemig (>90%)* 5,000* 0.017–0.1% Anadlol Oes Tsieina
1968 i 1970 Ffliw: H3N2 Ffliw Hong Kong Daeth yn endemig (>90%) 2m Daeth yn endemig (>90%) 37,500* 0.1–0.2% Anadlol Oes Hong Kong neu Tsieina
1977 i 1978 Ffliw: H1N1 ffliw Rwsia Daeth yn endemig (>90%) 700,000 Daeth yn endemig (>90%) 6,000* <0.1% Anadlol Oes Tsieina neu Rwsia (ddim yn filhaint)*
1981 ymlaen Retrovirus: HIV AIDS 84.2m cronnus, 38.4m nawr (0.7%) 40.1m 165,338 25,296 ~99% [heb ei drin] Rhywiol a gludir yn y gwaed Oes Gorllewin Canolbarth Affrica (canfod UDA gyntaf)
2002 i 2003 Coronafeirws: SARS-CoV-1 SARS 8,096 (<0.001%) 774 4 0 9.6% Anadlol Nac ydw Tsieina
2009 i 2010 Ffliw: H1N1 Ffliw moch Daeth yn endemig (ton gyntaf ~24%) [491,382 swyddogol]* 284,000 [18,449 swyddogol] Daeth yn endemig (>90%) [28,456 swyddogol]* 457 [swyddogol] 0.01–0.02% Anadlol Oes Mecsico (canfod UDA gyntaf)
2012 ymlaen Coronavirus: MERS-CoV MERS 2,519 (<0.001%) 866 5 3 34.3% Anadlol Nid i ddechrau, ond mwy o adroddiadau dros amser Sawdi Arabia
2013 i 2016 Firws Ebola: EBOV Ebola 28,616 (<0.001%) 11,310 3 0 62.9% Cyswllt Nac ydw Gini
2019 ymlaen Coronafeirws: SARS-CoV-2 COVID-19 Yn dod yn endemig o 2023 (>90%) 22m Dod yn endemig (>90%) [22m swyddogol] 225,668 [swyddogol] 0.67–1.18% [cymhareb marwolaeth haint] Anadlol Oes Tsieina

Mae'r holl ffigurau yn rhai bras. Maent yn amcangyfrifon sy'n deillio o ymchwil gyhoeddedig a oedd ar gael cyn 2020, ar wahân i ffynonellau ar gyfer SARS-CoV-2. Efallai na fydd y ffigurau'n gwbl gymaradwy ac mae ansawdd y fethodoleg yn amrywio. Mae seren yn dynodi cafeatau arbennig o bwysig (gw INQ000207453). Mae rhagor o fanylion, gan gynnwys yr holl gafeatau a chyfeiriadau, yn y tabl llawn: INQ000207453.

1.4. Mae dau fath o bathogenau milheintiol yn peri pryder arbennig wrth baratoi ar gyfer epidemigau a phandemigau: mathau firws ffliw pandemig a coronafirysau. Yn ogystal, mae posibilrwydd bob amser o 'Glefyd X', sef pathogen damcaniaethol sy'n dod i'r amlwg yn y dyfodol nad yw'n hysbys ar hyn o bryd ei fod yn achosi clefyd dynol gyda'r potensial i achosi pandemig, beth bynnag fo'i darddiad.⁶ Roedd Covid-19, pan ddaeth i'r amlwg, yn ' Clefyd X'.⁷

Ffliw pandemig

1.5. Mae ffliw pandemig yn cael ei achosi gan firws ffliw newydd sy'n wahanol i'r mathau arferol o gylchrediad.⁸ Mae wedi achosi pandemigau mynych sydd wedi amrywio o ran maint, difrifoldeb ac effaith, ac mae'n hynod o anodd ei ragweld.⁹ Er enghraifft, y 'Sbaeneg Amcangyfrifir bod pandemig ffliw o 1918 i 1920, a achoswyd gan straen ffliw H1N1, wedi lladd tua 50 miliwn o bobl ledled y byd a 228,000 yn y DU.¹⁰ Mae pandemig ffliw H1N1 2009 i 2010 ('ffliw moch'), i'r gwrthwyneb , wedi cael effaith sylweddol lai na thymhorau ffliw nodweddiadol.¹¹
1.6. Cyn pandemig Covid-19, roedd ffocws parodrwydd a gwydnwch pandemig y DU ar y ffliw. Hwn oedd, ac mae'n parhau i fod, y risg unigol fwyaf o bathogenau rhagweladwy.¹² Er ei bod yn ddealladwy i'r DU flaenoriaethu ffliw pandemig, ni ddylai hyn fod wedi'i eithrio'n effeithiol o achosion posibl o bathogenau eraill. Mae'r rhain hefyd wedi bod yn cynyddu mewn nifer.

Coronafeirysau

1.7. Dim ond grŵp cymharol ddiniwed o firysau a oedd yn cylchredeg oedd coronafirysau mewn pobl a achosodd salwch anadlol ysgafn (hy annwyd cyffredin) yn y mwyafrif o bobl.¹³ Nid tan ddiwedd 2002 y daeth coronafirysau dynol yn destun pryder byd-eang.¹⁴ Difrifol credir bod syndrom anadlol acíwt (SARS) wedi dod i'r amlwg o anifail mewn 'marchnad wlyb' anifeiliaid byw yn nhalaith Guangdong yn Tsieina rywbryd ddiwedd 2002.¹⁵ Hwn oedd y clefyd difrifol newydd cyntaf i'w drosglwyddo o berson i berson i ddod i'r amlwg yn y 21ain ganrif, ac achosodd achosion mewn gwledydd lluosog.¹⁶ Ym mis Mehefin 2012, yn Saudi Arabia, canfuwyd coronafeirws syndrom anadlol y Dwyrain Canol (MERS-CoV) gyntaf ar ôl trosglwyddo'r haint o gamelod i fodau dynol.¹⁷ Ym mis Mai 2015, cafwyd achos mawr o MERS-CoV wedi digwydd mewn cyfleusterau gofal iechyd yn Ne Korea pan ddychwelodd person heintiedig adref o'r Dwyrain Canol.¹⁸

Achosion o glefydau

1.8. Mae yna nifer o ffyrdd y gall epidemigau a phandemigau ddod i'r amlwg. Mewn pobl, mae clefydau heintus newydd yn cael eu hachosi'n bennaf gan orlifiad milheintiol.¹⁹ Mae hyn yn digwydd yn gyffredinol pan ddaw bodau dynol i gysylltiad agos ag anifeiliaid heintiedig neu gynhyrchion anifeiliaid a phathogen yn croesi'r rhwystr rhywogaeth o anifeiliaid i fodau dynol.²⁰ Mae'r byd yn gyforiog o organebau sydd wedi heb ddod o hyd i'w ffordd i mewn i'r boblogaeth ddynol eto. Yn fyd-eang, credir bod mwy na 1.5 miliwn o feirysau heb eu disgrifio yn bodoli mewn mamaliaid ac adar, a chredir bod gan tua 750,000 ohonynt y potensial i orlifo i fodau dynol ac achosi epidemigau.²¹ O 2020 ymlaen, roedd mwy na 200 o bathogenau milheintiol hysbys. .²² Mae'r rhain yn amrywio o ran effaith o'r rhai sy'n gwbl ddiniwed i fodau dynol i'r rhai â photensial pandemig a chanlyniadau dinistriol.
1.9. Yr Athro Jimmy Whitworth a Dr Charlotte Hammer, tystion arbenigol ar wyliadwriaeth clefydau heintus (gweler Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad), eglurodd fod y posibilrwydd bod pathogenau newydd yn gwneud y naid o anifeiliaid i fodau dynol wedi cynyddu yn ystod y degawdau diwethaf.²³ Roedd hyn oherwydd nifer o ffactorau, gan gynnwys trefoli a globaleiddio, sy'n cynyddu'r tebygolrwydd y bydd pathogenau'n trosglwyddo o un rhan o'r byd. i un arall a pha mor gyflym y gwnânt hynny.²⁴
1.10. Po fwyaf cydgysylltiedig y daw’r byd, y mwyaf tebygol yw hi y bydd pathogenau sy’n dod i’r amlwg mewn un rhan o’r byd yn ymledu i ran arall.²⁵ Po fwyaf o newid a datblygiad ecolegol sydd ar y rhyngwyneb rhwng bodau dynol a’r byd naturiol, y mwyaf yw’r tebygolrwydd. y bydd pathogenau yn gwneud y naid o anifeiliaid i fodau dynol.²⁶ Po fwyaf o labordai sydd yn y byd sy'n ymwneud ag ymchwil fiolegol, y mwyaf tebygol yw hi y bydd gollyngiadau o labordai yn digwydd gyda goblygiadau i'r boblogaeth yn gyffredinol.²⁷ Mwy o ansefydlogrwydd rhwng ac o fewn cenhedloedd yn cynyddu'r bygythiad i ddiogelwch biolegol.²⁸ Mae'r risg o bathogenau newydd yn codi ac yn lledaenu yn y boblogaeth ddynol ond yn debygol o gynyddu. Nodweddion allweddol pathogenau â photensial pandemig yw addasrwydd uchel, trosglwyddedd uchel a dod yn heintus cyn i'r gwesteiwr ddatblygu symptomau neu yn absenoldeb unrhyw symptomau.²⁹ Ar y nodweddion hynny, yn ogystal â'r gymhareb marwolaeth achosion hollbwysig, y mae'r Dylid canolbwyntio ar systemau parodrwydd a gwytnwch y DU.
1.11. Mae damweiniau labordy a defnydd maleisus o ddeunydd biolegol yn llai aml ac yn llai tebygol o gael eu cydnabod yn gyhoeddus na gorlif milheintiol, ond gall eu canlyniadau fod yr un mor angheuol.³⁰ Er nad pathogenau newydd yw’r unig risg argyfwng biolegol neu sifil posibl a wynebir gan y DU , mae'n amlwg bod yn rhaid i'r risg o achosion pathogenig gael ei gymryd o ddifrif gan gymdeithas a llywodraethau, a gwneud paratoadau priodol.
1.12. Er mai’r prif lwybrau trosglwyddo ar gyfer ffliw pandemig a choronafeirws yw’r aer ac anadlol, mae – ac fe fydd yn y dyfodol, gan gynnwys ar gyfer pathogenau newydd – ffyrdd posibl eraill o drosglwyddo.³¹ Gall y rhain gynnwys: llafar – drwy ddŵr neu fwyd (e.e. colera a teiffoid); a gludir gan fector – yn cael ei gludo gan bryfed neu arachnidau (ee malaria a firws Zika); a chyswllt – trwy gyffwrdd (e.e. clefyd firws Ebola).³² Cyn Covid-19, roedd y pandemig mawr diwethaf â marwolaethau sylweddol wedi’i achosi gan firws diffyg imiwnedd dynol (HIV), sydd wedi lladd mwy na 40 miliwn o bobl ledled y byd hyd yn hyn a mwy na 25,000 o bobl yn y DU.³³ Mae llwybr trosglwyddo HIV yn rhywiol ac yn fewnwythiennol. Cyn argaeledd cyffuriau gwrth-retrofeirysol, roedd ganddo gyfradd marwolaethau o bron i 100%.³⁴
1.13. Mae hyn yn rhoi yn ei gyd-destun ymddangosiad coronafirws syndrom anadlol acíwt difrifol 2 (SARS-CoV-2, y firws sy'n achosi Covid-19) a phandemig Covid-19. Yn yr 20fed ganrif yn unig, ni wnaeth y bygythiad o epidemigau a phandemigau leihau ond cynyddodd. Mae clefydau heintus newydd yn rhan o'r dirwedd ar gyfer parodrwydd a gwydnwch brys. Ni ddylai eu hymddangosiad fod yn syndod.
1.14. Yn gynnar yn yr 21ain ganrif, cyn pandemig Covid-19, roedd y byd wedi profi pedwar achos mawr a achoswyd gan glefydau heintus dynol â chanlyniad uchel a oedd yn peidio â dod yn bandemigau byd-eang - tri ohonynt yn cael eu hachosi gan coronafirysau.³⁵ Roedd cymuned wyddonol y DU wedi cydnabod bod coronafirysau yn gategori o firysau a oedd yn cyflwyno “perygl clir a phresennol” yr oedd angen mynd i’r afael ag ef.³⁶ Roedd y gymuned wyddonol ryngwladol hefyd wedi rhybuddio am beryglon clefydau heintus milheintiol sy’n dod i’r amlwg - a oedd wedi achosi’r mwyafrif o ddigwyddiadau clefydau heintus sy’n dod i’r amlwg yn y chwe degawd blaenorol – ac o’r bygythiad pandemig a achosir gan bathogenau anadlol effaith uchel.³⁷ Disgrifiwyd pandemig coronafeirws gan yr Athro Whitworth, a ddarparodd dystiolaeth arbenigol i’r Ymchwiliad ynghylch gwyliadwriaeth clefydau heintus, fel “bet rhesymol” cyn 2020 , gydag un arall yn “gredadwy iawn” yn y dyfodol.³⁸
1.15. Ar ben hynny, roedd ac nid yw'n anodd ystyried firws sy'n fwy trosglwyddadwy ac yn fwy angheuol. Roedd gan Covid-19 gymhareb marwolaethau achosion rhwng 0.5 a 1%.³⁹ Mewn cymhariaeth, roedd cymarebau marwolaeth achos SARS a MERS ar ddechrau'r achosion (hy cyn imiwnedd poblogaeth neu wrth fesurau clinigol) oddeutu 10% a 35% yn y drefn honno.⁴⁰ Yr Athro Tanlinellodd Mark Woolhouse, Athro Epidemioleg Clefydau Heintus ym Mhrifysgol Caeredin, hyn:

“[O]n maint y pandemigau posibl, nid oedd Covid-19 ar y brig ac mae'n bosibl ei fod yn eithaf pell o'r brig. Efallai mai’r tro nesaf – a bydd tro nesaf … rydym yn delio â firws sy’n llawer mwy marwol ac sydd hefyd yn llawer mwy trosglwyddadwy … Gallai’r pandemig nesaf fod yn llawer anoddach ei drin nag oedd Covid-19, a gwelsom ni i gyd y difrod a achosodd y pandemig hwnnw inni.⁴¹

1.16. Yng ngoleuni’r hanes hwnnw, mae gwytnwch y DU a’i pharodrwydd ar gyfer pandemigau yn faterion hanfodol bwysig i ddiogelwch y genedl. Fodd bynnag, hyd yn oed yn dilyn y profiad diweddar o’r pandemig Covid-19 mae’n hollbwysig peidio â cholli persbectif, naill ai ar y risg neu ar yr hyn y gellir ei wneud yn ei gylch. Fel y dywedodd yr Athro Whitworth a Dr Hammer wrth yr Ymchwiliad:

Roedd yr epidemig COVID-19 yn ddigynsail yn ddiweddar, ac ni fyddai’n rhesymol disgwyl i’r DU fod yn gwbl barod ar gyfer epidemig damcaniaethol o’r maint hwn o bathogen anhysbys o’r blaen.⁴²

1.17. Mae'r Ymchwiliad yn cytuno. Mae hyd yn oed y bygythiad o achos yn cael effaith sylweddol ar barodrwydd cymdeithas - p'un a yw epidemig yn digwydd ai peidio. Gall yr amhariad posibl ar fywyd cymdeithasol ac economaidd, a’r gost (mewn termau ariannol real a chyfle) o ganlyniad i gamrybudd, fod yn anghymesur â baich epidemig neu bandemig gwirioneddol. Mae terfynau priodol ar barodrwydd a gwydnwch (fel y mae ar gyfer diogelwch), ond gellir dal i wneud gwelliannau, hyd yn oed rhai radical. Mae’n hollbwysig i unrhyw lywodraeth, gyda chymeradwyaeth y cyhoedd, lywio llwybr rhwng hunanfodlonrwydd a gorymateb.⁴³

  1. Charlotte Hammer 14 Mehefin 2023 81/4-12
  2. Charlotte Hammer 14 Mehefin 2023 81/4-12; INQ000196611_0005 para 3. Mae llywodraeth y DU o'r farn bod achosion o glefydau heintus yn debygol o ddigwydd yn amlach hyd at 2030 ac mae pandemig newydd arall yn parhau i fod yn bosibilrwydd realistig; gweler: Global Britain in a Competitive Age, Llywodraeth EM, Mawrth 2021, t31 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/60644e4bd3bf7f0c91eababdGlobal_Britain_in_a_Competitive_Age_the_Integrated_Review_of_Security__Defence__Development_and_Foreign_Policy.pdf; INQ000196501).
  3. INQ000207453
  4. INQ000207453. I gael y ffigurau diweddaraf, gweler Marwolaethau a Gofrestrwyd yn Wythnosol yng Nghymru a Lloegr, Dros Dro, Y Swyddfa Ystadegau Gwladol, 2024 (https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/birthsdeathsandmarriages/deaths/datasets/weeklyprovisionalfiguresondeathsregisteredinenglandandwales).
  5. INQ000184638_0008 para 1.12
  6. INQ000196611_0007-0008 para 8, 13
  7. INQ000196611_0008-0009 para 13-15
  8. INQ000184638_0041 para 5.19
  9. INQ000184638_0041 para 5.21
  10. Gweler Tabl 1 uchod; INQ000207453_0001; INQ000196611_0007 para 10
  11. INQ000184638_041 para 5.21
  12. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 93/15-22
  13. INQ000184638_0043 para 5.28; Richard Horton 13 Gorffennaf 2023 67/15-19
  14. Richard Horton 13 Gorffennaf 2023 67/15-68/13
  15. INQ000195846_0007 para 21
  16. 'Gwersi a ddysgwyd o SARS: Profiad yr Asiantaeth Diogelu Iechyd, Lloegr', NL Goddard, VC Delpech, JM Watson, M. Regan ac A. Nicoll, Iechyd y Cyhoedd (2006), 120, 27-32 (http://doi.org/10.1016/j.puhe.2005.10.003 ; INQ000187893-1)
  17. INQ000195846_0010 paragraffau 36-37
  18. INQ000195846_0011 para 40
  19. Cynnal Gwyliadwriaeth Fyd-eang ac Ymateb i Glefydau Milhaintol sy'n Dod i'r Amlwg, Sefydliad Meddygaeth a'r Cyngor Ymchwil Cenedlaethol, 2009, t44 (https://nap.nationalacademies.org/read/12625/chapter/1; INQ000149100); INQ000196611_0006, 0016 para 7, 33
  20. INQ000195846_0006 para 16. Er enghraifft, adar dyfrol gwyllt yw’r gwesteiwyr gwreiddiol o bandemigau ffliw fel arfer, a cheir lletywyr cyfryngol ymhlith adar gwyllt, da byw a mamaliaid fel moch (INQ000196611_0007 para 9). Ystlumod yw gwesteiwyr gwreiddiol coronafirysau yn fwyaf tebygol, gyda gwesteiwyr cyfryngol mewn achosion blaenorol wedi bod yn famaliaid eraill fel civets, fel yn SARS, a chamelod dromedary, fel yn MERS (INQ000196611_0008 para 11). Gall cyswllt agos gynnwys bwyta, hela, marchnadoedd gwlyb anifeiliaid byw, trin neu gyd-fyw (INQ000196611_0006 para 7).
  21. INQ000196611_0016 para 33. Ym mis Mehefin 2024, mae clefydau a phathogenau blaenoriaeth Sefydliad Iechyd y Byd yn cynnwys Covid-19, twymyn gwaedlif y Crimea-Congo, clefyd firws Ebola a chlefyd firws Marburg, twymyn Lassa, MERS, SARS, Nipah a chlefydau henipaviral, twymyn Rift Valley , firws Zika a 'Glefyd X' (INQ000196611_0008, 0017 para 13-15, 35).
  22. INQ000196611_0006 para 6
  23. INQ000196611_0005-0006, 0006-0007 para 5, 7
  24. Charlotte Hammer 14 Mehefin 2023 81/22-85/2; INQ000196611_0006 para 7
  25. INQ000196611_0005 para 3
  26. INQ000196611_0005-0006 para 5
  27. INQ000196611_0010-0011 para 19
  28. INQ000196611_0005-0006 para 5
  29. INQ000196611_0007 para 8
  30. INQ000196611_0010 para 18-21
  31. INQ000184638_0037-0038, 0040-0041, 0042 para 5.4, 5.16-5.21, 5.23
  32. INQ000184638_0037-0038 para 5.4
  33. Gweler Tabl 1 uchod; INQ000207453
  34. Gweler Tabl 1 uchod; INQ000207453; INQ000184638_0038 para 5.5
  35. Y pedwar achos hyn oedd SARS (2002 i 2003), MERS yn Saudi Arabia (2012 ymlaen), MERS yn Ne Korea (2015) ac Ebola (2013-2016).
  36. Mark Woolhouse 5 Gorffennaf 2023 115/7-117/1; Gweld hefyd INQ000149116_0002
  37. Cynnal Gwyliadwriaeth Fyd-eang ac Ymateb i Glefydau Milhaintol sy'n Dod i'r Amlwg, Sefydliad Meddygaeth a'r Cyngor Ymchwil Cenedlaethol, 2009, tt1-4 (https://nap.nationalacademies.org/read/12625/chapter/1; INQ000149100); Charlotte Hammer 14 Mehefin 2023 81/22-82/22; Parodrwydd ar gyfer Pandemig Pathogen Anadlol Effaith Uchel, Canolfan Diogelwch Iechyd Johns Hopkins, Medi 2019, tt 19-20 (https://www.gpmb.org/reports/m/item/preparedness-for-a-high-impact-respiratory-pathogen-pandemic; INQ000198916)
  38. Jimmy Whitworth 14 Mehefin 2023 104/3-10
  39. INQ000195846_0008 para 25
  40. INQ000195846_0008 para 25
  41. Mark Woolhouse 5 Gorffennaf 2023 148/5-22
  42. INQ000196611_0034 para 86
  43. INQ000196611_0011-0012 para 22

Pennod 2: Y system — sefydliadau, strwythurau ac arweinyddiaeth

Cyflwyniad

2.1. Yn y DU (gan gynnwys yn y gwledydd datganoledig: yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon), mae yna lu o sefydliadau, strwythurau a systemau sy’n gyfrifol am barodrwydd, gwytnwch ac ymateb pandemig.
2.2. Nododd yr Ymchwiliad y prif gyrff a'r ffyrdd y cawsant eu cysylltu mewn cyfres o organogramau, y cyfeirir atynt yng nghwrs gwrandawiadau Modiwl 1 fel y 'diagramau sbageti'. Mae’r rhain yn dangos system gymhleth a oedd wedi tyfu dros ddegawdau lawer, yn ôl pob golwg i roi dull cydlynol ac effeithiol i lywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig baratoi ar gyfer pandemig¹.
2.3. Mae'r bennod hon yn archwilio'r sefydliadau, strwythurau a systemau allweddol. Dylai llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig fod wedi bod yn ymdrech ar y cyd i gael system parodrwydd a gwydnwch brys effeithiol. Dylai'r system fod wedi bod yn syml, yn glir ac yn bwrpasol. Dylai fod wedi’i drefnu ar ffurf resymegol a chydlynol i sicrhau bod llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig yn barod ar gyfer pandemig. Mae’r bennod hon hefyd yn ystyried effeithiolrwydd model adrannau arweiniol y llywodraeth yn y DU ar gyfer meithrin parodrwydd ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan a’u gwydnwch.

Y system bioddiogelwch ryngwladol

2.4. Prif nod bioddiogelwch (term ymbarél ar gyfer paratoi, polisïau a chamau gweithredu i amddiffyn iechyd dynol, anifeiliaid a'r amgylchedd rhag bygythiadau biolegol) yw amddiffyn cymdeithas rhag effeithiau niweidiol achosion o glefydau heintus.² Mae angen sicrhau cydbwysedd. rhwng gor-ymateb a bod yn or-ofalus. Gall clwstwr bach o heintiau ymsefydlu yn y boblogaeth neu beidio. Yng nghamau cynnar achos, felly, mae'r baich iechyd cyhoeddus tebygol yn eithaf anrhagweladwy – gallai amrywio o'r dibwys i'r dinistriol.³ Ymhellach, pan fydd mwy o wyliadwriaeth ar gyfer heintiau sy'n dod i'r amlwg, yn naturiol bydd mwy “'larymau ffug'”.⁴ Felly, mae gwyliadwriaeth ei hun yn peri'r risg o 'blaidd yn crio'. Nid yw cymdeithas sy'n cael ei dychryn yn ormodol yn un gydnerth. Os caiff y larwm ei ganu heb achos priodol, bydd sinigiaeth ynghylch y risgiau a achosir gan achosion mwy difrifol yn tanseilio ffydd cymdeithas mewn bioddiogelwch.⁵
2.5. Mae tryloywder a llif gwybodaeth yn hanfodol i system rybuddio effeithiol, yn y DU ac yn rhyngwladol. Mae’r system ryngwladol o fioddiogelwch yn seiliedig ar gydweithredu rhwng cenhedloedd drwy sefydliadau a fframweithiau, gan gynnwys:

  • Sefydliad Iechyd y Byd (gan gynnwys ei Hyb ar gyfer Pandemig a Deallusrwydd Epidemig, sy'n cynnal gwyliadwriaeth fyd-eang o fygythiadau iechyd cyhoeddus sy'n dod i'r amlwg, a'i Rwydwaith Rhybudd ac Ymateb i Achosion Byd-eang, sy'n gwella parodrwydd, ymateb a gwytnwch brys iechyd);⁶
  • y Ganolfan Ewropeaidd ar gyfer Atal a Rheoli Clefydau, sy’n cydgysylltu ac yn gwrthweithio bygythiadau iechyd trawsffiniol yn yr Undeb Ewropeaidd (UE) ar ran Aelod-wladwriaethau’r UE;⁷ a
  • y Rheoliadau Iechyd Rhyngwladol (y mae 196 o wledydd wedi llofnodi iddynt, gan gynnwys pob un o’r 194 o Aelod-wladwriaethau Sefydliad Iechyd y Byd), sy’n darparu’r fframwaith cyfreithiol trosfwaol ar gyfer digwyddiad neu argyfwng iechyd cyhoeddus a allai fod â goblygiadau rhyngwladol. Mae’r Rheoliadau’n cynnwys y meini prawf ar gyfer datgan Argyfwng Iechyd Cyhoeddus o Bryder Rhyngwladol ac yn ei gwneud yn ofynnol i wledydd gydweithio i wneud penderfyniadau mewn argyfyngau iechyd cyhoeddus.⁸
2.6. Ar hyn o bryd, nid oes llawer o gymhelliant, os o gwbl, - a llawer o anghymhelliad - i wledydd riportio achosion o glefydau o fewn eu ffiniau. Mae'r goblygiadau o wneud hynny'n cynnwys difrod economaidd posibl a lefel benodol o stigma. Mae enghreifftiau diweddar sy'n dangos petruster i adrodd am achosion yn addysgiadol. Maent yn cynnwys datgeliad Saudi Arabia o achosion syndrom anadlol y Dwyrain Canol (MERS) a datgeliad llywodraeth China o syndrom anadlol acíwt difrifol (SARS).⁹
2.7. Mae’r dirwedd fyd-eang o gydgysylltu gwyliadwriaeth ar gyfer clefydau heintus yn newid ar hyn o bryd wrth i newidiadau gael eu gwneud ar sawl lefel, gan gynnwys ymadawiad y DU â’r UE, trafodaethau am gytundeb pandemig a allai ddisodli’r rheoliadau presennol a chreu’r Ddeddf Ewropeaidd ym mis Medi 2021. Awdurdod Parodrwydd ac Ymateb i Argyfyngau Iechyd y Comisiwn. Mae'n rhy gynnar i asesu effaith y newidiadau hyn.¹⁰
2.8. Er bod angen lefel benodol o realaeth, dylai'r diwylliant ymhlith y gymuned ryngwladol ddatblygu i fod yn un o onestrwydd rhwng cenhedloedd a bod yn agored gyda'r cyhoedd ynghylch adrodd am achosion newydd o bathogenau. Gallai llywodraeth y DU gyfrannu at adeiladu diwylliant o’r fath drwy ymgysylltu ymhellach â gwaith sefydliadau byd-eang, megis Sefydliad Iechyd y Byd, a’r systemau gwyliadwriaeth ac ymateb rhanbarthol a rhyngwladol niferus. Po fwyaf o wybodaeth y gellir ei chael a’i rhannu, a’r mwyaf deallus y gellir ei holi, y mwyaf parod fydd y DU a gwledydd eraill.

Y Deyrnas Unedig

2.9. Cyfeirir llawer o sylw yn llenyddiaeth y llywodraeth at y mater o argyfyngau sifil 'system gyfan'. Mae'r rhain yn ddigwyddiadau neu sefyllfaoedd sy'n bygwth niwed difrifol i les dynol, yr amgylchedd neu ddiogelwch y DU. achos maleisus).¹²
2.10. Mater o raddfa yn bennaf yw p'un a yw argyfwng sifil yn argyfwng sifil system gyfan ai peidio. Mae argyfyngau sifil ar raddfa fach yn effeithio ar lai o bobl ac yn cynnwys llai o benderfynwyr mewn parodrwydd, gwydnwch ac ymateb. Er enghraifft, mater yn ymwneud â thrafnidiaeth yn bennaf yw damwain rheilffordd ac mae llifogydd yn fater amgylcheddol i raddau helaeth. O ganlyniad, mae parodrwydd, gwytnwch ac ymateb yn cael eu harwain ar lefel genedlaethol gan adrannau arbenigol perthnasol – yr Adran Drafnidiaeth ac Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, neu eu cyfarwyddiaethau neu adrannau cyfatebol yn y gweinyddiaethau datganoledig.¹³ Mae’r rhain yn fwy “normal” ” argyfyngau sifil.¹⁴
2.11. Mae argyfyngau sifil eraill yn cael effeithiau llawer ehangach a dyfnach ac mae angen llawer mwy o benderfynwyr ar gyfer pob agwedd ar barodrwydd, gwytnwch ac ymateb. Mae’r argyfyngau sifil mwyaf cymhleth yn ymwneud â’r system gyfan o lywodraeth ganolog, ranbarthol a lleol ar draws y DU a’r gymdeithas gyfan.¹⁵ Mae argyfyngau sifil system gyfan yn effeithio ar gymdeithas gyfan y DU ac yn gofyn am ddull trawsadrannol o fewn, yn ogystal. fel rhwng, llywodraeth y DU a gweinyddiaethau datganoledig.
2.12. Ar hyn o bryd, nid oes diffiniad cytûn rhwng llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig ynghylch yr hyn sy’n gyfystyr ag argyfwng sifil system gyfan. Dylid cywiro hyn. Dylid creu un diffiniad, yn seiliedig ar yr uchod, a'i ddefnyddio i bennu'r strwythurau sydd eu hangen yn yr ymateb, yr asesiad risg a chynllun y strategaeth. Mae un peth yn glir, fodd bynnag: mae pandemig sy'n lladd bodau dynol yn argyfwng sifil system gyfan. Mae'r risg o bandemig felly yn gofyn am asesiad, cynllunio ac ymateb gofalus.
2.13. Mae’r DU ei hun yn gymhleth ac mae ganddi systemau cyfreithiol gwahanol a fframweithiau datganoli amrywiol sy’n datganoli pŵer yn wahanol i Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Er bod gwahaniaethau ym mhob setliad datganoli, mae iechyd wedi bod yn fater datganoledig yn bennaf yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon ers 1999.
2.14. Fodd bynnag, mae Deddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004 a’r rheoliadau a’r canllawiau cysylltiedig yn nodi’r fframwaith ar gyfer amddiffyn sifil mewn argyfwng ar draws y DU, gan ystyried datganoli pwerau.¹⁶ Mae’r Ddeddf yn rhannu ymatebwyr lleol – cynrychiolwyr o’r gwasanaethau cyhoeddus gan gynnwys y gwasanaethau brys, awdurdodau lleol, y GIG a’r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch – yn ddau gategori, gan osod set wahanol o ddyletswyddau ar bob un. Fe’i cefnogir gan ganllawiau statudol, Parodrwydd Argyfwng, a chyfres o ganllawiau anstatudol, gan gynnwys Ymateb Brys ac Adfer.¹⁷ Ar adeg pandemig y coronafeirws (Covid-19), y fframwaith deddfwriaethol a’r canllawiau cenedlaethol cysylltiedig oedd “a gydnabyddir yn eang [gan arbenigwyr ac ymarferwyr iechyd y cyhoedd] yn hen ffasiwn ac nid oedd yn ymwneud â strwythurau, rolau a chyfrifoldebau cyfoes“¹⁸ Fel sy'n cael ei arholi mewn modiwlau dilynol o'r Ymchwiliad, ni chafodd ei ddefnyddio.
2.15. Dylai fod cydweithredu rhwng llywodraeth y DU a gweinyddiaethau datganoledig ar bob lefel. Yr amddiffyniad gorau yn erbyn lledaeniad pathogenau oedd ac mae'n parhau i fod yn fecanweithiau gwyliadwriaeth a chanfod cenedlaethol cryf - gan fod yr holl systemau rhyngwladol wedi'u hadeiladu ar y rhain yn y pen draw - a chydweithio effeithiol rhwng y gwahanol lefelau o gyfrifoldeb.¹ ⁹
2.16. Yn y DU, mae gwyliadwriaeth yn cynnwys casglu, coladu, dadansoddi a dehongli data yn barhaus, yn systematig, gan ddosbarthu gwybodaeth i'r rhai sydd ei hangen (gan gynnwys y rheini ar lefel leol); Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU sy'n gwneud hyn yn bennaf.²⁰ Dr Charlotte Hammer, tyst arbenigol ar wyliadwriaeth clefydau heintus (gweler Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad), nododd bwysigrwydd rhybudd cynnar:

Po gynharaf y bydd eich rhybudd, y mwyaf tebygol y gallwch ymateb iddo mewn gwirionedd, oherwydd bydd yr ymateb yn llawer, llawer llai, a gellir gosod ymateb llawer llai yn amlach.” ²¹

Llywodraeth y DU a sefydliadau cefnogi yn Lloegr

Ffigur 1: Parodrwydd pandemig ac ymateb i strwythurau llywodraeth ganolog yn y DU a Lloegr – c. Awst 2019
Ffigur 1: Parodrwydd pandemig ac ymateb i strwythurau llywodraeth ganolog yn y DU a Lloegr – c. Awst 2019

Ffynhonnell: Detholiad o INQ000204014

Ffigur 2: Parodrwydd pandemig a strwythurau ymateb yn y DU a Lloegr – c. Awst 2019
Ffigur 2: Parodrwydd pandemig a strwythurau ymateb yn y DU a Lloegr – c. Awst 2019

Ffynhonnell: Detholiad o INQ000204014

Swyddfa'r Cabinet

2.17. Swyddfa’r Cabinet yw’r adran o lywodraeth y DU sy’n gyfrifol am gefnogi’r Prif Weinidog, y Cabinet a gweithrediad y llywodraeth yn ehangach.
2.18. Roedd yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl yn eistedd o fewn Ysgrifenyddiaeth Diogelwch Cenedlaethol Swyddfa'r Cabinet.²² Roedd ganddi nifer o rolau, gan gynnwys:

  • gweithio gydag adrannau’r llywodraeth i bennu a rheoli risgiau sy’n debygol o ddigwydd dros y tymor byr (chwe mis) a’r hirdymor (pum mlynedd), yn ogystal â sganio’r gorwel ar gyfer risgiau uniongyrchol;²³
  • darparu cyngor i'r Prif Weinidog am argyfyngau sifil, gan arwain y
    Proses asesu risg ar gyfer y DU gyfan a rhedeg COBR, is-bwyllgor o’r Cabinet sy’n gwneud penderfyniadau’n gyflym mewn argyfwng;²⁴ a
  • cydlynu trefniadau argyfwng sifil gydag adrannau'r llywodraeth, gweinyddiaethau datganoledig ac ymatebwyr lleol i sicrhau bod cynlluniau a'r gallu ymarferol i ymateb i argyfwng yn eu lle.²⁵
2.19. Dywedodd Katharine Hammond, Cyfarwyddwr yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl rhwng Awst 2016 ac Awst 2020, wrth yr Ymchwiliad ei fod yn bennaf yn “cydgysylltu” corff ar gyfer cynllunio, ymateb ac adfer argyfyngau sifil system gyfan.²⁶ Er ei fod wedi’i leoli yng nghanol y llywodraeth, nid oedd yn arwain ac nid oedd yn gyfrifol am barodrwydd a gwytnwch adrannau eraill y llywodraeth. Roedd pob adran o'r llywodraeth yn gyfrifol am reoli'r risgiau a oedd o fewn ei chylch gwaith.²⁷
2.20. Roedd problem hanesyddol yng nghanol y llywodraeth: gwahaniaeth rhwng faint o amser ac adnoddau a neilltuwyd i ystyried bygythiadau a pheryglon. Awgrymodd Ms Hammond fod hyn yn adlewyrchu’r farn y gallai bygythiadau maleisus, yn ôl eu natur, ymddangos yn fwy brawychus a’u bod yn fwy tebygol o fod yn rhai y gellid eu hatal.²⁸ Yn ystod ei chyfnod fel Cyfarwyddwr yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl, rhan o rôl Ms Hammond oedd sicrhau na -risg maleisus – a elwir yn beryglon yn hytrach na bygythiadau – wedi cael sylw a ffocws digonol gan holl adrannau’r llywodraeth.²⁹

Goruchwyliaeth weinidogol

2.21. Fe wnaeth David Cameron AS, y Prif Weinidog rhwng Mai 2010 a Gorffennaf 2016, ei gwneud yn un o nodau ei lywodraeth i wneud pensaernïaeth delio ag argyfyngau sifil a diogelwch cenedlaethol “fwy strategol”.³⁰ Y pwrpas oedd galluogi llywodraeth y DU i gymryd golwg mwy hirdymor ar y risgiau ar y gorwel o ran diogelwch y DU.³¹ Un o weithredoedd cyntaf Mr Cameron yn y llywodraeth oedd sefydlu Cyngor Diogelwch Cenedlaethol fel Pwyllgor Cabinet, gyda chefnogaeth Ysgrifenyddiaeth Diogelwch Cenedlaethol a Chynghorydd Diogelwch Cenedlaethol.³² Y Cyngor Diogelwch Cenedlaethol oedd y prif fforwm ar gyfer trafodaeth weinidogol ar amcanion llywodraeth y DU ar gyfer diogelwch cenedlaethol, gan gynnwys gwytnwch.³³ Canolbwyntiodd ar fygythiadau maleisus.³⁴
2.22. Yn ogystal, crëwyd is-bwyllgor y Cyngor Diogelwch Cenedlaethol (Bygythiadau, Peryglon, Gwydnwch ac Argyfyngau) gyda ffocws ar gynllunio a pharodrwydd at argyfwng, a oedd yn cynnwys peryglon nad ydynt yn faleisus.³⁵ Syr Oliver Letwin AS, Gweinidog Polisi’r Llywodraeth o fis Mai 2010 hyd at fis Gorffennaf 2016 a Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn o fis Gorffennaf 2014 i fis Gorffennaf 2016, wedi’i roi yng ngofal yr Is-bwyllgor Bygythiadau, Peryglon, Cadernid ac Argyfyngau a byddai’n ei gadeirio yn absenoldeb Mr Cameron. Cafodd ei ddisgrifio fel “mewn sawl ffordd, y Gweinidog Cydnerth”.³⁶ Dywedodd Mr Cameron wrth yr Ymchwiliad fod cael gweinidog Cabinet cryf gyda “glust y Prif Weinidog” yn y sefyllfa hon oedd y dull cywir oherwydd dim ond y Prif Weinidog sydd mewn sefyllfa i roi pwysau llawn y llywodraeth y tu ôl i’w penderfyniadau.³⁷
2.23. Darparodd yr Is-bwyllgor Bygythiadau, Peryglon, Cadernid ac Argyfyngau i’r Prif Weinidog drosolwg o’r heriau aflonyddgar domestig sifil posibl y gallai’r DU eu hwynebu dros y 6 mis nesaf (yn wahanol i amserlen 5 mlynedd y Gofrestr Risg Genedlaethol a’r Rhaglen Genedlaethol). Llinell amser 20 mlynedd yr Asesiad Risg Diogelwch)³⁸ Yn 2016, yn dilyn yr achosion o’r clefyd firws Ebola yn 2013, sefydlodd llywodraeth y DU uned sganio’r gorwel arbenigol ar gyfer firysau a allai effeithio ar y DU, a oedd yn bwydo i mewn i’r Bygythiadau, Peryglon, Gwydnwch ac Is-bwyllgor Argyfyngau.³⁹
2.24. Roedd yr Is-bwyllgor Bygythiadau, Peryglon, Cadernid ac Argyfyngau yn bwysig i weithrediad y Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011 (Strategaeth 2011):

sy'n cynnwys Gweinidogion o bob rhan o adrannau'r Llywodraeth Ganolog a'r [gweinyddiaethau datganoledig], goruchwylio a chydlynu paratoadau cenedlaethol ar gyfer holl risgiau allweddol y DU gan gynnwys ffliw pandemig”.⁴⁰

Rhoddodd yr Is-bwyllgor bwysau’r Cabinet a’r Prif Weinidog y tu ôl i weithgareddau parod pwysig. Dywedodd Mr Cameron a Syr Oliver Letwin wrth yr Ymchwiliad fod hyn yn angenrheidiol er mwyn sicrhau y gweithredir ar faterion pwysig.⁴¹

2.25. Y tro diwethaf y cyfarfu’r Is-bwyllgor Bygythiadau, Peryglon, Gwydnwch ac Argyfyngau oedd ym mis Chwefror 2017 (gweler Pennod 5: Dysgu o brofiad).⁴² Ym mis Gorffennaf 2019, roedd yr is-bwyllgor yn ffurfiol “cymryd allan o strwythur y pwyllgorau”.⁴³ Awgrymodd Ms Hammond y gallai fod yn “ailymgynnull os oes angen” ond yn derbyn ei fod, i bob pwrpas, wedi’i ddiddymu.⁴⁴ O ganlyniad, yn union cyn y pandemig, nid oedd unrhyw oruchwyliaeth weinidogol trawslywodraethol o’r materion a oedd gynt o fewn cylch gorchwyl yr is-bwyllgor.

Yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol⁴⁵

2.26. Mae'r rhan fwyaf o argyfyngau yn y DU yn cael eu trin yn lleol gan y gwasanaethau brys. Fodd bynnag, pan fo graddfa neu gymhlethdod yr argyfwng yn golygu bod angen cydlyniad neu gefnogaeth gan lywodraeth y DU, mae adran arweiniol ddynodedig o'r llywodraeth yn gyfrifol am reolaeth gyffredinol y cynllunio a'r ymateb.⁴⁶ Yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol oedd llywodraeth arweiniol llywodraeth y DU adran sy'n gyfrifol am barodrwydd, ymateb ac adferiad pandemig.⁴⁷
2.27. Yn 2007, sefydlodd yr Adran Iechyd y Rhaglen Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig.⁴⁸ Roedd y rhaglen hon yn canolbwyntio ar reoli parodrwydd ffliw pandemig o fewn y system iechyd a gofal cymdeithasol yn Lloegr. Roedd ei fwrdd yn cynnwys swyddogion o’r Adran Iechyd, Swyddfa’r Cabinet, GIG Lloegr a Public Health England.⁴⁹ Fel y trafodwyd yn ddiweddarach yn yr Adroddiad hwn, dioddefodd asesiad llywodraeth y DU o risg pandemig a’i strategaethau ar gyfer ymdrin â’r risg honno oherwydd eu bod yn canolbwyntio bron. yn gyfan gwbl ar y ffliw fel achos mwyaf tebygol pandemig. Coronafeirws achoswyd pandemig Covid-19, wrth gwrs.
2.28. Roedd yna hefyd Fwrdd Parodrwydd Ffliw Pandemig, a sefydlwyd ym mis Mawrth 2017 gan yr Is-bwyllgor Bygythiadau, Peryglon, Gwydnwch ac Argyfyngau.⁵⁰ Y bwriad oedd cydlynu cynllunio ar draws y DU drwy gynnwys y gweinyddiaethau datganoledig a 14 o adrannau perthnasol llywodraeth y DU. ⁵¹ O fis Chwefror 2018, roedd y Bwrdd Parodrwydd Ffliw Pandemig yn cael ei gyd-gadeirio gan Ms Hammond, ar ran Swyddfa’r Cabinet, ac Emma Reed, Cyfarwyddwr Parodrwydd ar gyfer Argyfwng a Diogelu Iechyd yn yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol.⁵² Unwaith eto, mae’r bwrdd hwn yn ymwneud â pharatoi ar gyfer pandemig ffliw yn unig. At hynny, roedd ei waith yn gorgyffwrdd â gwaith y Rhaglen Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig.
2.29. Yn 2021, i gydnabod ei ddiffygion strwythurol sylfaenol yn ôl pob golwg, disodlwyd y Bwrdd Parodrwydd Ffliw Pandemig gan endid o’r enw Bwrdd Galluoedd Clefydau Pandemig. Byddai hyn yn ystyried parodrwydd ar gyfer ystod eang o bandemig, gan gynnwys ond heb fod yn gyfyngedig i ffliw pandemig, a byddai’n canolbwyntio ar y galluoedd ymarferol sydd eu hangen i ymateb i bandemigau.⁵³

Iechyd Cyhoeddus Lloegr

2.30. Cyn pandemig Covid-19, Iechyd Cyhoeddus Lloegr oedd yn bennaf gyfrifol am reoli achosion o glefydau heintus â chanlyniadau uchel. Sefydlwyd y corff hwn yn 2013 fel un o asiantaethau gweithredol yr Adran Iechyd, i amddiffyn a gwella iechyd a lles a lleihau anghydraddoldebau iechyd. Roedd yn cwmpasu Lloegr yn bennaf, gyda chyfrifoldebau cyfyngedig ar gyfer y DU gyfan.⁵⁴
2.31. Roedd swyddogaethau Iechyd Cyhoeddus Lloegr ar gyfer parodrwydd a gwydnwch pandemig yn cynnwys:

  • gwyliadwriaeth ar gyfer achosion o glefydau;⁵⁵
  • ymchwilio arbenigol a rheoli achosion o glefydau trosglwyddadwy a chlefydau heintus;⁵⁶
  • profi ac olrhain cyswllt;⁵⁷
  • sicrhau parodrwydd effeithiol ar gyfer argyfyngau, gwydnwch ac ymateb i argyfyngau iechyd, gan gynnwys cefnogi blaenoriaethau diogelwch iechyd byd-eang llywodraeth y DU;⁵⁸ a
  • rheoli pentyrrau o gynhyrchion i'w defnyddio mewn achos o ffliw pandemig.⁵⁹
2.32. Disgrifiodd Duncan Selbie, Prif Weithredwr Public Health England rhwng mis Gorffennaf 2012 a mis Awst 2020, fel a ganlyn:

wedi'i baratoi'n dda ar gyfer y gwaith amddiffyn iechyd brys a gomisiynwyd ganddo [Yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol] i berfformio … ond … ddim yn gwbl barod i ddelio â maint a maint y pandemig o darddiad anhysbys a wynebodd y byd ym mis Ionawr 2020”.⁶⁰

2.33. Fel y digwyddodd, diddymwyd Iechyd Cyhoeddus Lloegr i bob pwrpas gan lywodraeth y DU yn dilyn cychwyn y pandemig. O 2021, daeth Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU â staff a galluoedd Profi ac Olrhain y GIG ac elfennau diogelu iechyd Public Health England ynghyd.⁶¹ Disgrifiodd Syr Christopher Wormald, Ysgrifennydd Parhaol yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol o fis Mai 2016, y Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU yn darparu “gallu sefydlog parhaol i baratoi ar gyfer, atal ac ymateb i fygythiadau i iechyd“⁶² Roedd ei chreu i gyflawni’r diben hwn yn dangos nad oedd capasiti sefydlog parhaol mor effeithiol cyn y pandemig.

Cyngor meddygol a gwyddonol arbenigol

2.34. Mae Prif Swyddog Meddygol Lloegr yn feddyg, yn arweinydd iechyd cyhoeddus ac yn swyddog cyhoeddus, yn ogystal â Phrif Gynghorydd Meddygol llywodraeth y DU. Mae Swyddfa'r Prif Swyddog Meddygol yn cynnwys llai nag 20 o bobl, gan gynnwys y Prif Swyddog Meddygol a'r Dirprwy Brif Swyddogion Meddygol.⁶³ Mae cyfrifoldebau'r Prif Swyddog Meddygol yn perthyn yn fras i dri maes: darparu cyngor gwyddonol annibynnol i weinidogion ar draws llywodraeth y DU ar feddygol a chyhoeddus. materion iechyd; cyfathrebu â'r cyhoedd ar faterion iechyd ar adegau o argyfwng; a gwasanaethu fel rhan o arweinyddiaeth gyfunol y proffesiynau meddygol ac iechyd y cyhoedd.⁶⁴ Mae rolau cyfun Prif Swyddog Meddygol Lloegr a Phrif Gynghorydd Meddygol llywodraeth y DU yn rhedeg ochr yn ochr â system y prif gynghorwyr gwyddonol.
2.35. Roedd y system ar gyfer darparu cyngor gwyddonol i'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau yn rhychwantu llywodraeth y DU gyfan. Roedd gan bob adran a’i sefydliadau ategol eu dull eu hunain o ddarparu gwybodaeth wyddonol, cyngor a dadansoddiadau i’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau.⁶⁵ Cafodd llywodraeth y DU gyngor hefyd gan nifer fawr o grwpiau cynghori gwyddonol, pwyllgorau ac endidau sy’n berthnasol i glefydau heintus dynol a parodrwydd ar gyfer pandemig. Cafodd y grwpiau hyn eu noddi i raddau helaeth, ond nid yn gyfan gwbl, gan yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol fel adran arweiniol y llywodraeth ar gyfer risgiau clefydau heintus dynol. Yn gyffredinol, roeddent yn adrodd eu cyngor yn uniongyrchol i'w swyddogion.
2.36. Roedd gan bob un o'r grwpiau hyn gylch gorchwyl ac arbenigedd ar wahân. Y grwpiau cynghori gwyddonol allweddol a oedd yn berthnasol i risgiau clefydau heintus dynol oedd:

  • y Grŵp Cynghori ar Fygythiadau Feirws Anadlol Newydd a Datblygol (NERVTAG);⁶⁶
  • y Pwyllgor Ymgynghorol ar Pathogenau Peryglus;⁶⁷
  • y grŵp Heintiau Anifeiliaid Dynol a Gwyliadwriaeth Risg;⁶⁸
  • Grŵp Milheintiau, Clefydau a Heintiau Anifeiliaid y DU;⁶⁹
  • y Grŵp Ffliw Pandemig Gwyddonol ar Fodelu (y cyfeirir ato fel SPI-M) (a ddaeth yn Grŵp Heintiau Pandemig Gwyddonol ar Fodelu yn 2022);⁷⁰
  • y Grŵp Mewnwelediadau Pandemig Gwyddonol ar Ymddygiad (y cyfeirir ato fel SPI-B);⁷¹
  • y Grŵp Cynghori Moesol a Moesegol;⁷²
  • y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu;⁷³ a
  • y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar gyfer Argyfyngau (SAGE).⁷⁴
2.37. Roedd gan y rhan fwyaf o adrannau llywodraeth y DU hefyd brif gynghorydd gwyddonol adrannol.⁷⁵ Roeddent yn gyfrifol am sicrhau bod mecanweithiau ar waith i roi cyngor i lunwyr polisi a gweinidogion, yn eu hadrannau ac ar draws llywodraeth y DU.⁷⁶ Y system o brif gynghorwyr gwyddonol adrannol oedd un o’r ffyrdd allweddol o bontio’r bwlch rhwng datganoli cyngor gwyddonol ym mhob un o adrannau llywodraeth y DU a sefydlu system cyngor gwyddonol gydlynol a chyson ar draws llywodraeth y DU yn ei chyfanrwydd.⁷⁷
2.38. Wrth galon system cyngor gwyddonol llywodraeth y DU roedd Prif Gynghorydd Gwyddonol y Llywodraeth a gefnogir gan Swyddfa Gwyddoniaeth y Llywodraeth (a elwir hefyd yn GO-Science).⁷⁸ Roeddent yn gyfrifol am ddarparu cyngor gwyddonol i’r Prif Weinidog ac aelodau’r Cabinet, cynghori llywodraeth y DU ar agweddau ar wyddoniaeth ar gyfer polisi (yn hytrach na pholisi gwyddoniaeth ei hun) a gwella ansawdd a defnydd o dystiolaeth a chyngor gwyddonol yn y llywodraeth.⁷⁹ Un o’r prif fforymau ar gyfer rhannu gwybodaeth oedd Rhwydwaith y Prif Gynghorwyr Gwyddonol, a oedd yn cynnwys Prif Gynghorydd Gwyddonol y Llywodraeth a phrif gynghorwyr gwyddonol adrannol ac a oedd fel arfer yn cyfarfod yn wythnosol.⁸⁰
2.39. Roedd gan system cyngor meddygol a gwyddonol arbenigol llywodraeth y DU ddau brif gryfder. Yn gyntaf, cymharol ychydig o argyfyngau oedd yn ymwneud ag un adran yn unig ac roedd y rhwydwaith ar draws y llywodraeth yn caniatáu ar gyfer trosglwyddo gwybodaeth dechnegol yn gyflym i'r adrannau oedd ei hangen.⁸¹ Yn ail, gallai pob cynghorydd gwyddonol alw ar y galluoedd arbenigol o fewn eu hadran eu hunain.⁸² Yr Athro Dywedodd Syr Christopher Whitty, Prif Swyddog Meddygol Lloegr o fis Hydref 2019, wrth yr Ymchwiliad bod y “Mae system cynghori gwyddoniaeth y DU yn gymhleth ac nid yw'n berffaith ond fe'i hystyrir yn un o'r rhai cryfaf yn rhyngwladol”⁸³ Cytunodd Syr Jeremy Farrar, Prif Wyddonydd Sefydliad Iechyd y Byd o fis Mai 2023 a Chyfarwyddwr Ymddiriedolaeth Wellcome o 2013 i 2023.⁸⁴

Cydlynu gweithgareddau rhanbarthol a lleol yng Nghymru a Lloegr

2.40. Fforymau lleol cydnerthedd yw’r prif fecanwaith yng Nghymru a Lloegr ar gyfer parodrwydd ar gyfer argyfwng a chydweithredu rhwng asiantaethau. Eu prif bwrpas yw sicrhau bod ymatebwyr lleol yn gallu gweithredu’n effeithiol ar y dyletswyddau a osodir arnynt o dan Ddeddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004.⁸⁵
2.41. Rhannodd y Weinyddiaeth Tai, Cymunedau a Llywodraethau Lleol (drwy ei His-adran Gwydnwch ac Argyfyngau, sydd bellach wedi’i ailenwi’n Gyfarwyddiaeth Gwydnwch ac Adfer) gyfrifoldeb dros gydnerthedd lleol yn Lloegr â Swyddfa’r Cabinet.⁸⁶ Rôl yr Is-adran Gwydnwch ac Argyfyngau (trwy dimau o cynghorwyr gwydnwch) yn bennaf i helpu ymatebwyr i nodi drostynt eu hunain y risgiau yr oeddent yn eu hwynebu a sut i liniaru’r risgiau hynny, ac i reoli effaith risgiau a ddaeth i’r amlwg. Byddai'n gweithredu'n debyg i 'ffrind beirniadol', yn cwestiynu'r rhesymeg, yn awgrymu dewisiadau eraill, yn rhannu arfer da ac yn cefnogi gweithgareddau cynllunio lleol. Roedd yn cyfrannu, yn cynghori, yn hwyluso ac yn cymryd rhan.⁸⁷ Fodd bynnag, nid rôl yr Is-adran Gwydnwch ac Argyfyngau oedd darparu arweinyddiaeth ac nid oedd yn sicrhau bod ymatebwyr lleol yn cyflawni eu dyletswyddau statudol.⁸⁸
2.42. Disgrifiodd Mark Lloyd, Prif Weithredwr y Gymdeithas Llywodraeth Leol o fis Tachwedd 2015, y cysylltiad rhwng y Weinyddiaeth Tai, Cymunedau a Llywodraeth Leol a fforymau lleol Cymru gydnerth fel un “cryf”.⁸⁹ Fodd bynnag, mewn ffyrdd eraill, disgrifiodd “darniad” oherwydd , er bod Swyddfa’r Cabinet yn cydlynu gweithgarwch ar ddigwyddiadau cenedlaethol, roedd gan yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol gyfrifoldeb penodol am bandemigau. Dywedodd Mr Lloyd, o ganlyniad, bod gan swyddogion yn y Weinyddiaeth Tai, Cymunedau a Llywodraeth Leol “her fawr” wrth reoli’r rhyngwyneb rhwng llywodraeth ganolog a lleol.⁹⁰ Roedd cysylltiadau pwysig rhwng llywodraethau lleol a chenedlaethol ar goll.
2.43. Pan ddatblygwyd canllawiau cenedlaethol o dan Ddeddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004, roedd diffyg dealltwriaeth hefyd ar lefel llywodraeth y DU ynghylch y rhyngberthynas rhwng endidau ar y lefel leol.⁹¹
2.44. Nid yw strwythurau lleol wedi'u halinio. Er enghraifft, mae fforymau cydnerthedd lleol wedi’u diffinio’n ddaearyddol yn ôl ardaloedd heddluoedd, ond mae partneriaethau gwydnwch iechyd lleol (fforymau strategol ar gyfer sefydliadau yn y sector iechyd lleol) yn dilyn ffiniau daearyddol y system gofal integredig. Mae hyn yn golygu nad yw’r ardaloedd daearyddol a gwmpesir gan gyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd bob amser yn cyfateb i rai fforymau lleol Cymru gydnerth neu bartneriaethau cydnerthedd iechyd lleol.⁹² Mae’r diffyg strwythurol hwn, yr oedd Swyddfa’r Cabinet yn gyfrifol amdano yn y pen draw, yn rysáit o bosibl ar gyfer dryswch a dyblygu. Dywedodd yr Athro Jim McManus, Llywydd Cymdeithas Cyfarwyddwyr Iechyd y Cyhoedd rhwng Hydref 2021 a Hydref 2023, wrth yr Ymchwiliad y gallai hyn fod yn “tacluso”.⁹³
2.45. Mater allweddol arall oedd, er bod cyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd (arbenigwyr sy’n atebol am gyflawni dyletswyddau iechyd y cyhoedd eu hawdurdod lleol) yn cyd-gadeirio partneriaethau cydnerthedd iechyd lleol, nid oeddent yn eistedd ar fforymau lleol Cymru gydnerth fel mater o drefn oherwydd na chawsant eu gwahodd i wneud hynny. .⁹⁴ Yn strwythurol, creodd hyn fwlch o ran mynd i’r afael ag argyfwng iechyd cyhoeddus, gyda gweithwyr proffesiynol mewn argyfyngau sifil ac iechyd cyhoeddus heb gysylltiad priodol. Mae gan gyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd, gweithlu iechyd y cyhoedd a llywodraeth leol gyfraniad hollbwysig i'w wneud at barodrwydd a gwytnwch pandemig. Mae eu gwybodaeth a’u sgiliau yn adnodd lleol a chenedlaethol pwysig i’w ddefnyddio mewn parodrwydd a gwydnwch system gyfan ar gyfer argyfwng sifil.⁹⁵ Maent mewn cysylltiad rheolaidd â’r boblogaeth leol ac felly mae ganddynt rôl bwysig wrth gyfleu eu hanghenion i’r sefydliadau sydd â chyfrifoldeb ei ddiben yw paratoi ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan a meithrin cydnerthedd iddynt.⁹⁶ Dylai cyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd a thimau iechyd y cyhoedd lleol ymwneud llawer mwy â datblygu'r cynlluniau hynny.
2.46. Dr Claas Kirchhelle, tyst arbenigol i’r Ymchwiliad i strwythurau iechyd cyhoeddus (gweler Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad), disgrifio cylch hir o ganoli a darnio gan arwain at a
camlinio” yn strwythurau a systemau parodrwydd iechyd, gofal cymdeithasol a phandemig y DU.⁹⁷ Mae materion ad-drefnu ac ailfrandio cyson yn mynd i frig y sefydliadau sy'n gyfrifol am barodrwydd a gwytnwch yn y DU. Er enghraifft, ym mis Medi 2022, rhannwyd yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl yn Gyfarwyddiaeth Gwydnwch ac Uned COBR ar wahân. Mae'n debyg bod hyn i roi effaith i newid mewn “pwrpas” a “ffocws” a “fframio ychydig yn wahanol⁹⁸ Fodd bynnag, roedd y cyfrif pennau yn parhau’n debyg iawn ac nid oedd yn ymddangos bod gwahaniaeth sylweddol rhwng yr hen system a’r newydd.⁹⁹

Alban

Llywodraeth yr Alban a sefydliadau cefnogol

Ffigur 3: Parodrwydd pandemig ac ymateb i strwythurau llywodraeth ganolog yn yr Alban – c. 2019
Ffigur 3: Parodrwydd pandemig ac ymateb i strwythurau llywodraeth ganolog yn yr Alban – c. 2019

Ffynhonnell: Detholiad o INQ000204014

Ffigur 4: Parodrwydd pandemig a strwythurau ymateb yn yr Alban – c. 2019
Ffigur 4: Parodrwydd pandemig a strwythurau ymateb yn yr Alban – c. 2019

Ffynhonnell: Detholiad o INQ000204014_0006

2.47. John Swinney ASA oedd y Dirprwy Brif Weinidog yn Llywodraeth yr Alban rhwng Tachwedd 2014 a Mawrth 2023. Fel Dirprwy Brif Weinidog, Mr Swinney oedd â chyfrifoldeb gweinidogol am wytnwch. Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder a Materion Cartref sy’n ysgwyddo’r cyfrifoldebau hynny bellach.¹⁰⁰ Disgrifiodd Mr Swinney ei safbwynt fel “cymryd rhan yn, ac yn y pen draw arwain, swyddogaeth Gwydnwch Llywodraeth yr Alban“¹⁰¹
2.48. Yn yr Alban, darparodd Is-bwyllgor Cabinet Llywodraeth yr Alban, Scottish Resilience, oruchwyliaeth weinidogol ar bolisi a chanllawiau strategol yng nghyd-destun cydnerthedd yn yr Alban.¹⁰² Cynhaliwyd ei gyfarfod diwethaf ym mis Ebrill 2010, pan oedd ganddi, yn ôl y cofnodion, raglen lawn o work.¹⁰³ Ymgymerwyd â’r gwaith hwn gan Bartneriaeth Gwydnwch yr Alban, a oedd yn ymwneud yn uniongyrchol â gweinidogion er mwyn darparu “cyfeiriad strategol gweinidogol“¹⁰⁴ Gan fod y rhai a oedd yn bresennol i gyd yn aelodau o’r Cabinet, pe bai angen, gellid mynd i’r afael â materion yn y fforwm hwnnw.¹⁰⁵ Dywedodd Gillian Russell, Cyfarwyddwr Cymunedau Diogelach rhwng Mehefin 2015 a Mawrth 2020, fod Cabinet yr Alban yn ei phrofiad hi. gwneud penderfyniadau ar wytnwch yn hytrach na gweithio drwy is-bwyllgor.¹ ⁰⁶ Serch hynny, dywedodd Mr Swinney wrth yr Ymchwiliad:

“[T]mae’n bosibl iawn y bydd angen fforwm penodol i edrych o bryd i’w gilydd, yn ffurfiol, mewn dull wedi’i recordio, i bwyso a mesur lle mae’r paratoadau’n digwydd.”¹⁰⁷

2.49. Cafodd gwytnwch ei ganoli yn Llywodraeth yr Alban o amgylch model 'canolbwynt ac adenydd'. Yng nghanol y model – roedd y canolbwynt Paratoi yr Alban.¹⁰⁸ Set o ganllawiau cenedlaethol ar gyfer argyfyngau sifil oedd hon, a oedd yn nodi:

sut y mae’r Alban wedi’i pharatoi. Mae'n nodi strwythurau, ac yn helpu i gynllunio, ymateb ac adfer ar ôl argyfyngau. Ni fwriedir iddo fod yn llawlyfr gweithrediadau. Yn hytrach, mae'n arweiniad i ymatebwyr i'w cynorthwyo i asesu, cynllunio, ymateb ac adfer.”¹⁰⁹

2.50. Arweiniodd yr Is-adran Gwydnwch yn Llywodraeth yr Alban ar gynllunio brys, ymateb ac adferiad, yn ogystal ag ar y strategaeth, y canllawiau a’r rhaglen waith ar gyfer gwella cydnerthedd gwasanaethau hanfodol yn yr Alban a’r Paratoi yr Alban canllawiau.¹¹⁰ Roedd ei gylch gwaith eang yn cynnwys goruchwylio’r gallu a’r capasiti ar lefelau cenedlaethol, rhanbarthol a lleol i baratoi ar gyfer ac ymateb i argyfyngau sifil, gan gynnwys ffliw pandemig.¹¹¹ Roedd hefyd yn gyfrifol am Ystafell Gydnerth Llywodraeth yr Alban. Roedd hyn yn golygu bod yr endid a oedd yn gyfrifol am barodrwydd a gwydnwch wedi'i integreiddio â'r endid sy'n gyfrifol am ymateb.¹¹²
2.51. Cyn pandemig Covid-19, cafodd yr Is-adran Gwydnwch ei hadleoli o gyfarwyddiaeth yn y Cyfansoddiad Cyffredinol a Materion Allanol i gyfarwyddiaeth yn y Gyfarwyddiaeth Gyffredinol Addysg a Chyfiawnder.¹¹³ Yn ddiweddarach, ym mis Ebrill 2021,
fe’i symudwyd yn ôl i gyfarwyddiaeth yn y Gyfarwyddiaeth Strategaeth Gyffredinol a Materion Allanol sydd bellach wedi’i hail-enwi.¹¹⁴ Mae’r Ymchwiliad yn nodi bod endidau sy’n gyfrifol am gydnerthedd yn aml yn destun ad-drefnu yn yr Alban, fel y maent yn y gweinyddiaethau datganoledig eraill a llywodraeth y DU . Fodd bynnag, mae rhywfaint o barhad gan nad oes gan y Gwasanaeth Sifil yn yr Alban adrannau sy’n seiliedig ar fodel Whitehall, ond yn hytrach mae ganddo strwythur mwy hyblyg ac unedig, sy’n cynnwys cyfarwyddiaethau ac asiantaethau gweithredol.¹¹⁵ Cadwodd Mr Swinney hefyd arweinyddiaeth wleidyddol ar gyfer cydnerthedd. materion drwy gydol yr holl newidiadau cyn iddo ymddiswyddo fel Dirprwy Brif Weinidog ym mis Mawrth 2023.¹¹⁶
2.52. Ymhellach o ganol y llywodraeth, roedd strwythurau yn fwy gwasgaredig ac, o ganlyniad, yn fwy dryslyd. Roedd gan Lywodraeth yr Alban ei Bwrdd Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig ei hun.¹¹⁷ Health Protection Scotland (a oedd yn rhan o NHS National Services Scotland ond hefyd ag atebolrwydd ar y cyd i Lywodraeth yr Alban a Chonfensiwn Awdurdodau Lleol yr Alban) oedd yn gyfrifol am ddarparu arweiniad cenedlaethol i ddiogelu’r Cyhoedd yr Alban rhag clefydau heintus ac ar gyfer paratoi ar gyfer achosion.¹¹⁸ Roedd yna hefyd nifer o is-adrannau iechyd y cyhoedd wedi’u lleoli o fewn y Gyfarwyddiaeth Iechyd y Boblogaeth a’r Is-adran Parodrwydd ac Ymateb i Argyfwng (o fewn Cyfarwyddiaeth y Prif Swyddog Gweithredu).¹¹⁹ Ar 1 Ebrill 2020 , trosglwyddwyd swyddogaethau Health Protection Scotland i gorff newydd, Public Health Scotland, y diwygiwyd cynlluniau ar ei gyfer yn gyflym ar gyfer pandemig Covid-19.¹²⁰

Cyngor meddygol a gwyddonol arbenigol

2.53. Yn yr Alban, rôl gyfyngedig yn unig oedd gan y Prif Swyddog Meddygol mewn parodrwydd a gwytnwch ar gyfer pandemig.¹²¹ Nid Prif Gynghorydd Gwyddonol Llywodraeth yr Alban oedd yn bennaf cyfrifol am gyngor ar iechyd y cyhoedd, gwyddoniaeth yn ymwneud ag iechyd y cyhoedd ac epidemioleg.¹²² Y Prif Wyddonydd Yn yr un modd nid oedd gan (Iechyd) yn yr Alban rôl mewn parodrwydd ar gyfer pandemig.¹²³ Roedd yr Alban yn dibynnu’n sylweddol, o ran cyngor meddygol a gwyddonol arbenigol, ar “cudd-wybodaeth y DU“¹²⁴

Cydlynu gweithgareddau rhanbarthol a lleol

2.54. Cyflawnwyd y cydgysylltu rhwng ymatebwyr brys gan dair Partneriaeth Gwydnwch Ranbarthol, a oedd yn cynnwys cynrychiolwyr o ymatebwyr Categori 1 a Chategori 2 ac eraill yn ôl yr angen.¹²⁵ O fewn pob Rhanbarth
Mae ardal Partneriaeth Cydnerthedd yn cynnwys nifer o Bartneriaethau Lleol Cymru Gydnerth.¹²⁶ Roedd y partneriaethau rhanbarthol a lleol yn cwmpasu parodrwydd ac ymateb.¹²⁷ Cydlynodd Llywodraeth yr Alban gyda’r partneriaethau hynny drwy dimau o gydlynwyr sefydledig.¹²⁸
2.55. Daeth Partneriaeth Gwydnwch yr Alban hefyd â grŵp craidd o swyddogion Llywodraeth yr Alban, ymatebwyr Categori 1 a chynrychiolwyr o Gymdeithas Prif Weithredwyr Awdurdodau Lleol, yn ogystal â 12 Partneriaeth Gwydnwch Lleol yr Alban ynghyd. Byddai'n cyfarfod “o bryd i'w gilydd i oruchwylio'r paratoadau ar gyfer gweithgaredd gwydnwch¹²⁹ Dywedodd Mr Swinney fod gweinidogion hefyd yn mynychu “yn bur aml” i “darparu cyfeiriad meddwl gweinidogol“¹³⁰

Cymru

Llywodraeth Cymru a sefydliadau cefnogi

Ffigur 5: Parodrwydd pandemig ac ymateb i strwythurau llywodraeth ganolog yng Nghymru – c. 2019
Ffigur 5: Parodrwydd pandemig ac ymateb i strwythurau llywodraeth ganolog yng Nghymru – c. 2019

Ffynhonnell: Detholiad o INQ000204014

Ffigur 6: Parodrwydd pandemig a strwythurau ymateb yng Nghymru – c. 2019
Ffigur 6: Parodrwydd pandemig a strwythurau ymateb yng Nghymru – c. 2019

Ffynhonnell: Detholiad o INQ000204014

2.56. Y Prif Weinidog oedd â’r cyfrifoldeb cyffredinol am argyfyngau sifil posibl a chydnerthedd o fewn Llywodraeth Cymru.¹³¹ Rhoddodd hyn gydnabyddiaeth sylweddol i’w bwysigrwydd. Roedd amrywiaeth gymhleth iawn o bwyllgorau, timau, grwpiau ac is-grwpiau o dan y Prif Weinidog, sy’n nodi nad oedd Llywodraeth Cymru mor “cryno” gweinyddiaeth fel yr awgrymwyd i’r Ymchwiliad gan Dr Andrew Goodall, Ysgrifennydd Parhaol i Lywodraeth Cymru o fis Medi 2021.¹³²
2.57. Roedd endidau lluosog yn ymwneud â pharodrwydd a gwydnwch, wedi'u rhannu ar draws sawl corff.¹³³ Roeddent yn cynnwys:

  • Iechyd Cyhoeddus Cymru, a ddarparodd gyngor arbenigol i Lywodraeth Cymru ar barodrwydd a gwydnwch brys;¹³⁴
  • Grŵp Parodrwydd Ffliw Pandemig Cymru, a gydlynodd â Bwrdd Parodrwydd Ffliw Pandemig y DU;¹³⁵
  • Tîm Cydnerthedd Llywodraeth Cymru, a ddarparodd “cefnogaeth” i rif
    o “is-grwpiau Cymru gyfan”; ¹³⁶
  • y Grŵp Argyfyngau Sifil Posibl, a gynullodd uwch swyddogion polisi i drafod strategaeth ar gyfer parodrwydd ar gyfer argyfyngau yng Nghymru;¹³⁷
  • y Grŵp Llywio Gwydnwch, sy’n “cefnogi” y Grŵp Argyfyngau Sifil Posibl a'r corff sy'n cymryd ei le, Pwyllgor Argyfyngau Sifil Posibl Cymru;¹³⁸
  • y Tîm Argyfyngau Sifil ac Ymateb i Ddigwyddiadau, a gefnogodd Lywodraeth Cymru gyda pharodrwydd a gwydnwch;¹³⁹
  • yr Uned Cynllunio Argyfwng Iechyd, a weithiodd gyda’r Tîm Gwydnwch ar barodrwydd ar gyfer ffliw pandemig;¹⁴⁰
  • Fforwm Cymru Gydnerth, a oedd yn hyrwyddo cyfathrebu a gwella cydnerthedd ar draws asiantaethau a gwasanaethau yng Nghymru;¹⁴¹ a
  • Tîm Partneriaeth Cymru Gydnerth, a gefnogodd Fforwm Cymru Gydnerth.¹⁴²
2.58. Roedd Tîm Cydnerthedd Llywodraeth Cymru wedi’i leoli yn yr Is-adran Diogelwch Cymunedol cyn pandemig Covid-19. Roedd y ddau wedi’u symud o gwmpas yn rheolaidd o fewn Llywodraeth Cymru: roeddent wedi’u lleoli’n wreiddiol o fewn y Grŵp Adnoddau Dynol, cyn trosglwyddo i’r Grŵp Llywodraeth Leol a Chymunedau yn 2011 ac yna i’r Grŵp Addysg a Gwasanaethau Cyhoeddus yn 2017.¹⁴³ Tîm Cydnerthedd Llywodraeth Cymru wedi cael ei ad-drefnu eto ers y pandemig. Yn 2021, cafodd ei ehangu i ddod yn adran hunan-sefyll a oedd yn cynnwys argyfyngau sifil posibl, diogelwch cenedlaethol a seiber-gydnerthedd, a elwir yn Adran Argyfyngau Sifil Posibl a Diogelwch Cenedlaethol.¹⁴⁴ Yn 2022, cafodd ei ad-drefnu eto. Y tro hwn, unwyd yr Is-adran Argyfyngau Sifil a Diogelwch Cenedlaethol â’r Is-adran Diogelwch Cymunedol a’r Is-adran Adfer ac Ailddechrau Covid i ffurfio Cyfarwyddiaeth Risg, Gwydnwch a Diogelwch Cymunedol newydd.¹⁴⁵ Roedd hyn yn cynnwys Grŵp Parodrwydd Ffliw Pandemig Cymru, a sefydlwyd i gweithredu gwaith a osodwyd gan Fwrdd Parodrwydd Ffliw Pandemig y DU.¹⁴⁶ Nid yw'r newid cyson hwn yn gwella gwytnwch.
2.59. Mae gwasanaethau iechyd bron yn gyfan gwbl wedi’u datganoli yng Nghymru.¹⁴⁷ Fodd bynnag, mewn perthynas ag argyfyngau sifil, darparodd concordat 2011 rhwng llywodraethau’r DU a Chymru ar gyfer Deddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004 egwyddor eang ar gyfer gweithredu pwerau brys yng Nghymru. Roedd yn pwysleisio cydweithredu ac ymgynghori rhwng llywodraethau’r DU a Chymru ar gynllunio ac ymateb i argyfyngau.¹⁴⁸
2.60. Er gwaethaf yr amrywiaeth o endidau yng Nghymru sy’n amlwg yn gyfrifol am barodrwydd, sefydlodd Syr Frank Atherton, Prif Swyddog Meddygol Cymru o fis Awst 2016, y Pwyllgor Cynghori ar Ddiogelu Iechyd ym mis Mai 2018. Roedd hyn er mwyn dod ag amrywiaeth o sefydliadau sy’n ymwneud â materion diogelu iechyd ynghyd. Ei ddiben oedd helpu i ddeall yr ystod eang o fygythiadau o glefydau heintus – nid oedd unrhyw bwyllgor arall wedi’i gynnull o’r blaen i fynd i’r afael â bygythiadau o’r fath nac i edrych ar faterion diogelu iechyd.¹ ⁴⁹
2.61. I weinyddiaeth a oedd yn ymfalchïo yn ei heffeithlonrwydd symud oherwydd ei diffyg maint cymharol, ac a oedd wedi disgrifio’i hun fel un sy’n gweithredu, yn effeithiol, “dan un to”, nid oedd y realiti yn cyd-fynd â'r rhethreg.¹⁵⁰ Labyrinthine oedd y system. Ni chafodd yr Ymchwiliad ei ddarbwyllo gan y mesurau lliniaru a gynigiwyd gan Dr Goodall ei fod yn gwneud mwy o synnwyr i’r rhai o fewn y system na’r rhai y tu allan iddi.¹⁵¹ Roedd cyfle i greu system gydlynol ac, felly, ddeinamig yng Nghymru wedi’i lesteirio gan gymhlethdod gormodol.

Cyngor meddygol a gwyddonol arbenigol

2.62. Rôl Prif Swyddog Meddygol Cymru oedd rhoi cyngor i Lywodraeth Cymru ar bolisi iechyd y cyhoedd. Roeddent hefyd yn gyfrifol am oruchwylio’r Uned Cynllunio Argyfwng Iechyd, a arweiniodd ar baratoi ar gyfer pandemig a chynllunio ar gyfer argyfyngau sifil posibl o fewn y Grŵp Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yng Nghymru.¹⁵²
2.63. Nid oedd Prif Gynghorydd Gwyddonol Cymru na Phrif Gynghorydd Gwyddonol Iechyd Cymru yn ganolog i barodrwydd a gwytnwch ar gyfer pandemig.¹⁵³

Cydlynu gweithgareddau rhanbarthol a lleol

2.64. Ymdriniwyd uchod â'r gwahanol strwythurau ar gyfer argyfyngau sifil posibl yng Nghymru. Ar lefel uchel, roedd y rhain yn cynnwys Fforwm Cymru Gydnerth, fforymau lleol Cymru gydnerth a Thîm Partneriaeth Cymru Gydnerth.¹⁵⁴
2.65. Mae fforymau lleol Cymru gydnerth yn dod ag ymatebwyr Categori 1 a 2 ynghyd a dyma’r prif fecanweithiau ar gyfer cynllunio a chydweithio amlasiantaethol ar lefel leol.¹⁵⁵ Fel yn Lloegr, mae’r pedwar fforwm lleol Cymru gydnerth yn seiliedig ar ardaloedd heddluoedd.¹⁵⁶ Y Lleol Mae Grŵp Cydlynwyr Fforwm Gwydnwch hefyd yn darparu cymorth a gwybodaeth a rennir ar draws y fforymau lleol Cymru gydnerth.¹⁵⁷
2.66. Mae Tîm Partneriaeth Cymru Gydnerth yn grŵp sy’n eistedd o dan Fforwm Cymru Gydnerth. Mae’n eu cefnogi trwy ddarparu gwasanaethau ysgrifenyddol a pholisi a gweithrediad rhai o’r gweithgareddau a drafodwyd yn Fforwm Cymru Gydnerth.¹⁵⁸
2.67. Mae Llywodraeth Cymru yn arwain ar gydgysylltu Cymru gyfan ac mae ganddi rôl gefnogi ar gyfer fforymau lleol Cymru gydnerth.¹⁵⁹ Mae Fforwm Cymru Gydnerth yn strwythur o fewn y
Llywodraeth Cymru sy’n cael ei chadeirio gan y Prif Weinidog ac sy’n cynnwys cynrychiolaeth o’r holl bartneriaid aml-asiantaeth, gan gynnwys o’r fforymau lleol Cymru gydnerth, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Cymdeithas Prif Weithredwyr Awdurdodau Lleol (Solace) Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru.¹⁶⁰ The Mae Fforwm Cymru Gydnerth yn darparu arweiniad a chyngor strategol i’r sectorau cyhoeddus a fforymau lleol Cymru gydnerth ar faterion nad ydynt wedi’u cyfyngu i iechyd, ac mae’n gorff cynghori yn hytrach na chorff gwneud penderfyniadau strategol.¹ ⁶¹
2.68. Dywedodd Chris Llewelyn, Prif Weithredwr Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru o fis Ionawr 2019, wrth yr Ymchwiliad fod y strwythurau a ddisgrifiwyd uchod yn eu lle ac yn gweithredu’n effeithiol ond bod angen eu hategu â threfniadau eraill yn ystod pandemig Covid-19.¹ ⁶² Barn Mr Llewelyn oedd: roedd angen cynnwys yr holl bartneriaid wrth ddiwygio'r system gyfan neu ailgynllunio'r trefniadau.¹⁶³
2.69. Daeth adroddiad gan Swyddfa Archwilio Cymru ym mis Rhagfyr 2012 ar argyfyngau sifil posibl yng Nghymru i’r casgliad canlynol:

  • Mae gormod o grwpiau cynllunio at argyfwng ac atebolrwydd aneglur yn ychwanegu
    aneffeithlonrwydd i'r fframwaith gwydnwch sydd eisoes yn gymhleth.”¹⁶⁴
  • Mae'r “mae'r strwythur presennol yn arwain at aneffeithlonrwydd ar lefel leol, cymhlethdod diangen ac atebolrwydd aneglur” ac mae “fframwaith aneffeithiol ar gyfer cydnerthedd yng Nghymru“¹⁶⁵
  • Mae cymhlethdod y system yn peryglu “darnio gweithgarwch cydnerthedd gyda gorgyffwrdd neu fylchau posibl yn y trefniadau ar gyfer cydnerthedd“¹⁶⁶
2.70. Roedd y sylwadau hyn yr un mor wir yn 2020, ag yr oedd pandemig Covid-19 wedi taro Cymru, ag yr oeddent pan ysgrifennwyd yr adroddiad yn 2012. Nid oedd llawer wedi’i wneud yn y cyfamser gan Lywodraeth Cymru i symleiddio, symleiddio a rhesymoli’r endidau y bu’n gyfrifol amdanynt. arwain a gweinyddu parodrwydd ar gyfer argyfwng yng Nghymru.

Gogledd Iwerddon

Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon a sefydliadau cefnogol

Ffigur 7: Strwythurau gweithredol canolog parodrwydd ac ymateb pandemig yng Ngogledd Iwerddon – c. 2019
Ffigur 7: Strwythurau gweithredol canolog parodrwydd ac ymateb pandemig yng Ngogledd Iwerddon – c. 2019

Ffynhonnell: Detholiad o INQ000204014

Ffigur 8: Parodrwydd pandemig a strwythurau ymateb yng Ngogledd Iwerddon – c. 2019
Ffigur 8: Parodrwydd pandemig a strwythurau ymateb yng Ngogledd Iwerddon – c. 2019

Ffynhonnell: Detholiad o INQ000204014

2.71. Mae polisi a deddfwriaeth argyfyngau sifil, a’r modd y’u cyflawnir, yng Ngogledd Iwerddon yn faterion datganoledig ar y cyfan.¹⁶⁷ Yr arferiad a’r arfer yng Ngogledd Iwerddon oedd parhau i fod yn gyson â pholisi ac arfer gorau gweddill y DU.¹⁶⁸ Y Ddeddf Argyfyngau Sifil Posibl Dim ond yn rhannol y mae 2004 yn berthnasol i Ogledd Iwerddon.¹⁶⁹ Mae iechyd a gofal cymdeithasol yn faterion a drosglwyddir y mae Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon yn gyfrifol amdanynt.¹⁷⁰
2.72. Roedd y Swyddfa Weithredol (a’i phwrpas cyffredinol yw cefnogi Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon) wrth galon llywodraeth Gogledd Iwerddon ac roedd ganddi’r prif gyfrifoldeb polisi dros faterion argyfyngau sifil.¹ ⁷¹ Nid oes ganddi, fodd bynnag, y pŵer i gyfarwyddo neu rheoli unrhyw adrannau eraill neu eu hasiantaethau.¹⁷² Yn hyn o beth, mae'r Swyddfa Weithredol yn nodwedd o'r trefniadau cyfansoddiadol unigryw ar gyfer Gogledd Iwerddon. Ei rôl oedd un o gydlynu ar draws adrannau Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon. Dilynodd Gogledd Iwerddon hefyd fodel adrannau arweiniol y llywodraeth, gyda’r Adran Iechyd (Gogledd Iwerddon) yn arwain parodrwydd ar gyfer pandemig.¹⁷³.
2.73. Y ddau gorff â phrif gyfrifoldeb am gynllunio pandemig yng Ngogledd Iwerddon oedd:

  • y Grŵp Argyfyngau Sifil Posibl (Gogledd Iwerddon), sef y prif gorff parodrwydd ar gyfer argyfyngau sifil posibl;¹⁷⁴ a
  • yr Adran Iechyd (Gogledd Iwerddon) a Grŵp y Prif Swyddog Meddygol o fewn yr adran.¹⁷⁵
2.74. Fodd bynnag, roedd nifer o grwpiau, is-grwpiau, haenau ac is-haenau eraill, yn ogystal ag ad-drefnu ac ailfrandio.¹⁷⁶ O ganlyniad, roedd y system yng Ngogledd Iwerddon wedi mynd yn rhy gymhleth.¹⁷⁷
2.75. Rhwng 2015 a 2020, cafodd ei strwythurau argyfyngau sifil eu diwygio’n sylweddol. Roedd toreth o endidau yng Ngogledd Iwerddon o hyd.¹⁷⁸ Roedd y rhain yn cynnwys:

  • grwpiau parodrwydd brys mewn gwahanol ffurfiau;¹ ⁷⁹
  • is-grŵp ffliw pandemig o fewn y Grŵp Argyfyngau Sifil Posibl (Gogledd Iwerddon), a oedd, i bob pwrpas, yn Fwrdd Parodrwydd Ffliw Pandemig ar gyfer Gogledd Iwerddon;¹⁸⁰ a
  • timau cydnerthedd rhanbarthol newydd o fis Ionawr 2020, fel model adnoddau rhanbarthol i gefnogi tri grŵp parodrwydd ar gyfer argyfwng rhanbarthol (er bod nifer o swyddi heb eu llenwi tan fis Mai/Mehefin 2020).¹ ⁸¹
2.76. Dywedodd Dr Denis McMahon, Ysgrifennydd Parhaol Swyddfa Weithredol Gogledd Iwerddon o fis Gorffennaf 2021, wrth yr Ymchwiliad, er gwaethaf ei ymddangosiad allanol o gymhlethdod, fod y sefyllfa’n symlach yn ymarferol:

Un o heriau a manteision Gogledd Iwerddon yw bod pawb yn adnabod pawb arall, mae'n lle bach, felly gallwch chi gael pawb i mewn i'r ystafell ar yr un pryd.”¹⁸²

2.77. Pan ofynnwyd iddo a oedd y system, er ei bod yn gymhleth efallai, yn effeithiol, tystiolaeth Dr McMahon i’r Ymchwiliad oedd “ar y cyfan mae wedi gweithio'n dda”, ond priodolodd hynny i ryw fesur i “arweinyddiaeth bersonol”¹⁸³ Rhybuddiodd yn erbyn diwygio radical yng Ngogledd Iwerddon, gan ei fod yn bryderus i beidio â dadwneud y “blynyddoedd o gyflyru” o bobl sy’n gweithio ym maes cynllunio at argyfwng.¹⁸⁴ Mae gan yr Ymchwiliad fwy o ddealltwriaeth o hyn yng Ngogledd Iwerddon nag mewn mannau eraill yn y DU, ond nid yw hynny’n golygu na ddylai’r system gael ei symleiddio a’i rhesymoli.
2.78. Nid oedd yr Athro Syr Michael McBride, Prif Swyddog Meddygol Gogledd Iwerddon o fis Medi 2006, yn credu mai cymhlethdod y strwythurau a achosodd i’r rhai sy’n gweithio ym maes parodrwydd a chynllunio ar gyfer argyfwng fod yn aneffeithiol. Roedd, meddai, yn fwy am “swyddogaeth” – hy “ar gyfer y rhai sy'n gweithio yn y system, y mae angen iddynt wybod sut mae'r strwythurau hynny'n gweithio, rydym yn gwybod sut mae'r strwythurau hynny'n gweithio a sut maent yn cydberthyn¹⁸⁵ Serch hynny, mae symlrwydd – sy’n creu llinellau atebolrwydd clir iawn – i’w ffafrio yn hytrach na’r gwasgariad o grwpiau niferus a’r risg o anallu i leoli’r rhai sy’n gyfrifol am wneud y gwaith. Mae’r Ymchwiliad hefyd yn nodi, yn dilyn adolygiad o strwythur Grŵp y Prif Swyddog Meddygol yn 2021, bod cyfarwyddiaeth parodrwydd, gwytnwch ac ymateb brys annibynnol wedi’i sefydlu, gan roi mwy o amlygrwydd a phwysigrwydd i’w waith.¹⁸⁶.

Cyngor meddygol a gwyddonol arbenigol

2.79. Rôl Prif Swyddog Meddygol Gogledd Iwerddon oedd darparu cyngor meddygol annibynnol, proffesiynol i'r Gweinidog Iechyd a'r Ysgrifennydd Parhaol. Trwy’r Gyfarwyddiaeth Iechyd Poblogaeth yng Ngrŵp y Prif Swyddog Meddygol, roedd Prif Swyddog Meddygol Gogledd Iwerddon (yn unigryw yn y DU) yn gyfrifol am gynllunio a pharodrwydd ar gyfer canlyniadau iechyd argyfyngau sifil, gan gynnwys achosion o glefydau heintus a phandemigau.¹⁸⁷
2.80. Yng Ngogledd Iwerddon, roedd dau Brif Gynghorydd Gwyddonol (un yn yr Adran Iechyd (Gogledd Iwerddon) a’r llall o fewn yr Adran Amaethyddiaeth, yr Amgylchedd a Materion Gwledig), ond nid oedd prif gynghorydd gwyddonol cyffredinol ar gyfer Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon. i’r pandemig.¹⁸⁸ Cydnabu’r Athro McBride fod hwn yn “wendid cynhenid” yn y system.¹⁸⁹ Dywedwyd wrth yr Ymchwiliad fod Swyddfa Weithredol Gogledd Iwerddon yn ceisio llenwi’r bwlch hwn.¹⁹⁰

Atal y trefniadau rhannu pŵer dros dro

2.81. Mae'r trefniadau ar gyfer llywodraethu Gogledd Iwerddon wedi'u cynnwys yn Neddf Gogledd Iwerddon 1998. Mae'r Ddeddf honno'n rhoi effaith i'r setliad cyfansoddiadol a geir yng Nghytundeb Belfast 1998 (a elwir yn Gytundeb Gwener y Groglith). Mae'n darparu ar gyfer cynulliad etholedig, gydag awdurdod deddfwriaethol a gweithredol mewn perthynas â materion datganoledig. Mae awdurdod gweithredol yn cael ei gyflawni ar ran Cynulliad Gogledd Iwerddon gan Brif Weinidog, dirprwy Brif Weinidog a gweinidogion sydd â chyfrifoldebau adrannol. Dyrennir swyddi gweinidogol yn unol â chryfder y pleidiau yng Nghynulliad Gogledd Iwerddon. Gweinidogion sy'n cyfansoddi'r Pwyllgor Gwaith. Pan nad yw’r trefniadau rhannu pŵer hyn ar waith, uwch weision sifil yng Ngogledd Iwerddon sy’n gyfrifol am weithrediad y llywodraeth yng Ngogledd Iwerddon o ddydd i ddydd. Fodd bynnag, mae terfynau pwysig i hyn. Er enghraifft, yn absenoldeb Cynulliad Gogledd Iwerddon gweithredol, ni all adrannau gyflwyno deddfwriaeth sylfaenol na chyflawni swyddogaethau sydd wedi’u breinio’n benodol i weinidogion. Roedd hyn yn wir rhwng Ionawr 2017 ac Ionawr 2020.191
2.82. Dywedodd Syr David Sterling, Pennaeth Gwasanaeth Sifil Gogledd Iwerddon ac Ysgrifennydd Parhaol Swyddfa Gogledd Iwerddon rhwng 2017 a 2020, wrth yr Ymchwiliad fod tair effaith fawr i absenoldeb llywodraeth weithredol ar y Gwasanaeth Sifil yng Ngogledd Iwerddon.192 Roedd y rhain fel a ganlyn:

  • Fe wnaeth prosesau gwleidyddol fwyta cryn dipyn o'i “lled band”.193
  • Roedd diffyg “y cyfeiriad a’r rheolaeth weinidogol sy’n rhagofyniad i’n cyfansoddiad democrataidd”, sy'ngadael gwasanaethau cyhoeddus mewn cyflwr o, yr hyn a ddisgrifiais yn gyhoeddus ar y pryd, 'pydredd a marweidd-dra' oherwydd diffyg cyfeiriad gweinidogol ar faterion strategaeth, polisi a blaenoriaethu dyrannu adnoddau”.194
  • Bu rhewi a chrebachu o ran recriwtio yn y Gwasanaeth Sifil.195

Ategwyd y farn hon gan Dr McMahon, olynydd Syr David Sterling o fis Gorffennaf 2021, a hefyd gan Robin Swann MLA, Gweinidog Iechyd Gogledd Iwerddon rhwng Ionawr 2020 a Hydref 2022.196 Dywedodd yr Athro McBride fod yna “dim amheuaeth o gwbl” bod absenoldeb gweinidogion wedi “effaith sylweddol” ar allu Gogledd Iwerddon i gychwyn neu ddatblygu polisi newydd.197

2.83. Digwyddodd y bwlch tair blynedd yn fuan ar ôl cyhoeddi dau adroddiad yn 2016 ar ddiwygiadau sylweddol i’r systemau iechyd a gofal cymdeithasol yng Ngogledd Iwerddon a luniwyd gan banel o arbenigwyr a’r Adran Iechyd (Gogledd Iwerddon).198 Ni ellid gweithredu ar argymhellion yr adroddiadau hyn yn absenoldeb llywodraeth weithredol.199 At hynny, roedd y gallu i wneud unrhyw benderfyniadau strategol hirdymor wedi'i lesteirio, gan fod cyllid yn sefydlog ar gyllideb gylchol blwyddyn.200
Dywedodd Mr Swann wrth yr Ymchwiliad “cyfleoedd … eu colli yn fawr” yn y cyfnod hwn.201
2.84. Mae’n amlwg bod y problemau strwythurol yng Ngogledd Iwerddon, yn ei pharodrwydd ar gyfer pandemig Covid-19, wedi’u gwaethygu gan atal y trefniadau rhannu pŵer. Mae'r Ymchwiliad yn ystyried yr effaith hirdymor a gafodd yr ataliad ar rannu pŵer ar ymateb Gogledd Iwerddon i'r pandemig ym Modiwl 2C. Fodd bynnag, mae’n gyd-destun pwysig ar gyfer ystyried parodrwydd a gwydnwch y sefydliadau yng Ngogledd Iwerddon.

Gogledd Iwerddon a Gweriniaeth Iwerddon

2.85. Gan fod Gogledd Iwerddon a Gweriniaeth Iwerddon yn rhannu ynys a ffin tir, fe'u hystyrir yn epidemiolegol i fod yn uned sengl.202 Fel rhan o drefniadau’r Ardal Deithio Gyffredin, mae symudiad rhydd pobl rhwng Gogledd Iwerddon, y DU a Gweriniaeth Iwerddon.203 Pan darodd y pandemig, roedd cyfraddau achosion a lledaeniad yng Ngogledd Iwerddon yn aml yn cyfateb yn agosach i Weriniaeth Iwerddon na gweddill y DU.204 Mae pwysigrwydd cydweithredu rhwng llywodraethau a swyddogion y DU, Gogledd Iwerddon a Gweriniaeth Iwerddon, felly, yn cael ei gydnabod.205
2.86. Mae yna nifer o gyrff i hwyluso'r cydweithrediad hwn, gan gynnwys: Cyngor Gweinidogol Gogledd Iwerddon, sy'n dod â gweinidogion o Weithrediaeth Gogledd Iwerddon a llywodraeth Iwerddon ynghyd; y Gyd-Ysgrifenyddiaeth, wedi'i staffio gan swyddogion o'r Swyddfa Weithredol a Gwasanaeth Sifil Iwerddon; a'r Grŵp Rheoli Argyfwng Trawsffiniol ar gyfer y gwasanaethau brys.206 Oherwydd bod y trefniadau rhannu pŵer wedi’u hatal, ni chynhaliwyd tua 46 o gyfarfodydd Cyngor Gweinidogol Gogledd De Cymru rhwng 2017 a 2020.207 Parhaodd y Cyd-Ysgrifenyddiaeth a’r Grŵp Rheoli Argyfyngau Trawsffiniol i weithredu yn ystod y cyfnod hwn, ond ni ellid cymryd unrhyw feysydd lle’r oedd angen penderfyniadau gweinidogol – er enghraifft, mewn perthynas â chyllid.208
2.87. Mae hyn yn tanlinellu pwysigrwydd cydweithredu rhwng llywodraethau a swyddogion y DU, Gogledd Iwerddon a Gweriniaeth Iwerddon.209 Mae hyn yn cael ei ystyried ymhellach ym Modiwl 2C yr Ymchwiliad.

Symleiddio'r system o barodrwydd a gwydnwch

2.88. Roedd nifer y sefydliadau ledled y DU sydd â chyfrifoldeb am barodrwydd ar gyfer pandemig wedi cynyddu dros amser i ddod yn ddiangen o niferus a chymhleth. Y cyfrifoldebau o fewn llywodraeth y DU a'r rhai datganoledig
roedd gweinyddiaethau, a'u sefydliadau ategol, yn ddyblyg, yn wasgaredig ac wedi'u dirprwyo'n rhy bell oddi wrth weinidogion ac uwch swyddogion i ganiatáu iddynt gael eu goruchwylio'n effeithiol. Nid oedd unrhyw un a roddodd dystiolaeth i'r Ymchwiliad yn gallu cynnig sail resymegol sylweddol ar gyfer system a oedd yn rhy gymhleth ac yn labrinthine. Yr unig amddiffyniad a gynigiwyd ar gyfer cymhlethdod o'r fath oedd bod y system yn gyffredinol yn cael ei deall yn dda gan y rhai yr oedd yn rhaid iddynt weithio oddi mewn iddi.210 Fodd bynnag, arweiniodd y cymhlethdod at nifer o broblemau.
2.89. Yn gyntaf, roedd y system yn aneffeithlon. Roedd gormod o endidau, grwpiau, is-grwpiau, pwyllgorau ac is-bwyllgorau yn ymwneud â pharodrwydd a gwydnwch. Roedd gwaith yn cael ei wneud gan endidau lluosog ar yr un pryd. Fel sy’n amlwg o’r ‘diagramau sbageti’ a’r endidau a ddisgrifir uchod, roedd nifer fawr o sefydliadau, strwythurau a systemau a oedd yn honni eu bod yn llywodraethu ac yn gweithredu i baratoi ac adeiladu gwydnwch ledled y DU, ac eto roedd gorgyffwrdd rhwng eu rolau. a diffyg eglurder ynghylch rhannu cyfrifoldebau.
2.90. Yn ail, roedd bylchau sylfaenol wedi agor nad oeddent wedi'u nodi gan y llywodraethau, uwch swyddogion a sefydliadau ategol. Roedd y system yn dueddol o weithredu mewn seilos. Ni adolygwyd y system gyfan ac ni roddwyd ystyriaeth ddigonol i bontio'r bwlch rhwng y grwpiau sy'n gyfrifol am y Rhaglen Clefydau Heintus Canlyniad Uchel a'r rhai sy'n ystyried ffliw pandemig i weld a fyddai agweddau o'r rhaglen yn ddefnyddiol ar gyfer rheoli lledaeniad y clefyd. pandemig posibl.211 Fel enghraifft o'r mater systemig hwn o weithredu mewn seilos, dywedodd Ms Reed wrth yr Ymchwiliad fod ei chylch gwaith yn cynnwys diogelu iechyd, diogelwch iechyd a pharodrwydd ar gyfer pandemig. Er bod hwn yn bortffolio eang o ran parodrwydd ar gyfer pandemig, dywedodd:

Doedd dim trafodaeth gyda mi am gwarantîn … Ni chafwyd trafodaeth gyda mi am drac ac olrhain.”212

2.91. Pan ofynnwyd a oedd unrhyw ddadl o gwbl ynghylch yr angen posibl i gau ffiniau, hunan-ynysu, neu gwarantîn unigol, torfol neu orfodol - neu, yn wir, unrhyw beth o'r fath - dywedodd Ms Reed wrth yr Ymchwiliad nad oedd yn ymwybodol o “unrhyw un. sgyrsiau ar y meysydd lliniaru hynny”.213 Roedd y diffyg integreiddio hwn yn arwydd o system a oedd yn y pen draw wedi tyfu i fynd yn rhy gymhleth a datgymalog.
2.92. Yn drydydd, roedd diffyg ffocws. Crëwyd hyn gan ddiffyg arweinyddiaeth a goruchwyliaeth glir gan weinidogion a swyddogion. Ledled y DU, roedd systemau wedi tyfu i fod yn or-fiwrocrataidd. Yn hytrach na chanolbwyntio ar sgiliau, technoleg a seilwaith, roeddent yn canolbwyntio ar greu grwpiau, is-grwpiau a dogfennau. O ganlyniad i ddiddymu’r Is-bwyllgor Bygythiadau, Peryglon, Cadernid ac Argyfyngau, nid oedd unrhyw oruchwyliaeth weinidogol barhaus o un o risgiau mwyaf arwyddocaol y DU.214 Yr effaith oedd nad oedd y lefelau uchaf o lywodraeth yn craffu ar barodrwydd a gwydnwch.
2.93. I gymryd un enghraifft, roedd gan Public Health England ei Hadran Ymateb Brys ei hun, a oedd yn rhan o’i Gyfarwyddiaeth Diogelu Iechyd. Roedd timau a oedd yn cefnogi gwaith parodrwydd Public Health England. Roedd y rhain yn cynnwys tîm o uwch gynghorwyr meddygol, tîm cydnerthedd corfforaethol, tîm hyfforddi, tîm ymarfer corff, gwasanaeth cyfrifiadura gwyddonol, tîm gwyddoniaeth ymddygiadol a mewnwelediad, tîm systemau gwybodaeth ddaearyddol, tîm modelu mathemategol a chlefyd a gludir gan fector. tîm bygythiadau ac entomoleg feddygol.215 Roedd y timau hyn yn ychwanegol at y Bwrdd Rhaglen Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig a'r Bwrdd Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig. Er gwaethaf nifer y timau, grwpiau ac is-grwpiau hyn, nid oedd yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi sicrhau eu bod, gyda'i gilydd neu'n unigol, yn gyfystyr â gallu sefydlog parhaol i baratoi ar gyfer, atal ac ymateb i argyfyngau iechyd ar raddfa fawr. Dim ond gyda chreu Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU ym mis Hydref 2021 y cyflawnwyd hyn.216
2.94. Dim ond o systemau (ar lefel y DU ac ym mhob llywodraeth neu weinyddiaeth) sy’n symlach, wedi’u hintegreiddio’n well ac sy’n canolbwyntio’n fwy ar yr hyn sydd i’w gyflawni y gall parodrwydd a gwytnwch priodol ddod. Dylai’r systemau gael eu symleiddio a’u hail-raddnodi fel eu bod yn diwallu anghenion y rhai sydd eu hangen i baratoi ar gyfer argyfyngau ac ymateb iddynt yn well, a rhaid i’r rhai sy’n gyfrifol amdanynt fod yn fwy atebol. Dylai'r sefydliadau sicrhau bod eu cydrannau'n cyfathrebu'n fwy effeithlon, bod diffygion yn cael eu nodi a bylchau'n cael eu llenwi, ac nad yw ymatebwyr yn cael eu llethu gan fiwrocratiaeth ddiangen a pholisi cymhleth. Yn gyffredinol, dylai fod llai o endidau, yn gweithio'n agosach gyda'i gilydd ac o fewn rolau sydd wedi'u diffinio'n gliriach.
2.95. Dylai fod arweinyddiaeth a throsolwg mwy effeithiol gan weinidogion a swyddogion. Cyn pandemig Covid-19, nid oedd unrhyw arweinyddiaeth weinidogol o fewn llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig a allai ystyried strategaeth, cyfeirio polisi a gwneud penderfyniadau ar draws y llywodraeth gyfan i baratoi ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan a meithrin cydnerthedd iddynt. Nid oedd unrhyw bwyllgor parodrwydd a gwytnwch brys yn y DU na’r un cyfatebol yn arwain, goruchwylio a chydlynu’r system.
2.96. Yr hyn sydd ei angen yw grŵp sefydlog o weinidogion, yn llywodraeth y DU ac ym mhob un o’r gweinyddiaethau datganoledig, sy’n canolbwyntio ar barodrwydd ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan a’u gwydnwch. Dylai un pwyllgor gweinidogol ar lefel y Cabinet ac un grŵp trawsadrannol o uwch swyddogion ffurfio’r strwythur arweinyddiaeth graidd ledled y DU. Dylid rhoi’r grŵp trawsadrannol o uwch swyddogion ar waith, yn gyntaf, i gynnal adolygiad i symleiddio’r system bresennol ac yna, yn ail, i oruchwylio ac i roi arweiniad i weithredu polisi o fewn y strwythur symlach. Nid yw'r trefniadau cyfansoddiadol yng Ngogledd Iwerddon yn addas i'r Swyddfa Weithredol gyfeirio gwaith adrannau eraill, ac mae argymell newidiadau i'r trefniadau hynny y tu hwnt i gylch gwaith yr Ymchwiliad hwn. Fodd bynnag, mae’r nod cyffredinol o gynnal trosolwg cyflawn o barodrwydd ar gyfer pandemig yr un mor berthnasol yng Ngogledd Iwerddon ag yng ngweddill y DU.
2.97. Ym mis Rhagfyr 2022, gyda chyhoeddiad Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, cyhoeddodd llywodraeth y DU ran o’i datrysiad i’r broblem o ddiffyg arweinyddiaeth i fod yn sefydlu Is-bwyllgor Gweinidogion Diogelwch Cenedlaethol (Gwydnwch).217 Caiff hwn ei gadeirio gan Ganghellor Dugiaeth Caerhirfryn (swydd ar lefel Cabinet yn Swyddfa'r Cabinet) ac mae'n cynnwys: Canghellor y Trysorlys; yr Ysgrifenyddion Gwladol dros yr Adran Gartref, Amddiffyn, a Lefelu i Fyny, Tai a Chymunedau; y Gweinidog dros Gysylltiadau Rhynglywodraethol; a Gweinidog Swyddfa'r Cabinet a'r Tâl-feistr Cyffredinol.218 Fodd bynnag, nid yw’n cynnwys yr Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar hyn o bryd. Mae’r Ymchwiliad yn argymell gwneud yr Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn aelod sefydlog, gan ei bod yn debygol y bydd gan unrhyw argyfwng sifil system gyfan oblygiadau i iechyd a gofal cymdeithasol. Yn ôl Oliver Dowden AS, Ysgrifennydd Seneddol Swyddfa’r Cabinet rhwng Ionawr 2018 a Gorffennaf 2019 a Gweinidog Swyddfa’r Cabinet rhwng Gorffennaf 2019 a Chwefror 2020, mae’r Is-bwyllgor Cydnerthedd yn gallu gwneud penderfyniadau ar draws y llywodraeth. Y gwahaniaeth rhwng yr Is-Bwyllgor Bygythiadau, Peryglon, Cadernid ac Argyfyngau sydd bellach wedi darfod, a’r Is-Bwyllgor Cydnerthedd yw mai bwriad yr olaf bellach yw ystyried sut i atal risgiau rhag codi yn y lle cyntaf.219
2.98. Mae gan ad-drefnu’r potensial i danseilio parodrwydd a gwytnwch pan fyddant yn golygu bod grwpiau o weinidogion a swyddogion yn symud yn aml o amgylch sefydliadau presennol. Mae'r Ymchwiliad felly yn gyndyn i argymell newid arall eto. Fodd bynnag, dylai creu strwythur craidd o arweinyddiaeth a throsolwg arwain at newidiadau i’r systemau parodrwydd a gwydnwch sy’n arwain at welliannau parhaol, ac nid rhai dros dro yn unig. Yn gyntaf, un o brif nodau strwythur craidd o’r fath ddylai fod i resymoli a symleiddio nifer y grwpiau a’r pwyllgorau sy’n gyfrifol am barodrwydd a gwytnwch system gyfan ar gyfer argyfwng sifil – dim ond y rhai â diben wedi’i ddiffinio’n glir ddylai fod ar ôl. Yn ail, y strwythurau craidd a fydd yn y pen draw yn atebol am sicrhau bod y systemau parodrwydd a gwydnwch yn effeithiol ac yn barod ar gyfer y pandemig nesaf. Dylai hyn ddod â difrifoldeb a ffocws i bwysigrwydd eu rolau a'u cyfrifoldebau.

Argymhelliad 1: Strwythur symlach ar gyfer parodrwydd a gwydnwch system gyfan ar gyfer argyfwng sifil

Dylai llywodraethau’r DU, yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon ill dau symleiddio a lleihau nifer y strwythurau sy’n gyfrifol am baratoi ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan a meithrin cydnerthedd iddynt.

Dylai'r strwythurau craidd fod fel a ganlyn:

  • un pwyllgor gweinidogol ar lefel y Cabinet neu bwyllgor cyfatebol (gan gynnwys yr uwch weinidog sy’n gyfrifol am iechyd a gofal cymdeithasol) sy’n gyfrifol am barodrwydd a gwydnwch system gyfan ar gyfer argyfwng sifil ar gyfer pob llywodraeth, sy’n cyfarfod yn rheolaidd ac sy’n cael ei gadeirio gan arweinydd neu ddirprwy arweinydd y pwyllgor perthnasol. llywodraeth; a
  • un grŵp trawsadrannol o uwch swyddogion ym mhob llywodraeth (sy’n adrodd yn rheolaidd i’r Cabinet neu bwyllgor gweinidogol cyfatebol) i oruchwylio a gweithredu polisi ar barodrwydd a gwytnwch ar gyfer argyfyngau sifil.

Dylid rhoi hwn ar waith o fewn 12 mis i gyhoeddi'r Adroddiad hwn.

O fewn 6 mis i greu’r grŵp o uwch swyddogion, dylai gwblhau adolygiad i symleiddio a lleihau nifer y strwythurau sy’n gyfrifol am barodrwydd a gwydnwch system gyfan ar gyfer argyfwng sifil.

Yn dilyn hynny, o fewn 24 mis i gyhoeddi’r Adroddiad hwn, dylai’r pwyllgor gweinidogol resymoli a symleiddio is-grwpiau neu grwpiau cynorthwyol a phwyllgorau sy’n gyfrifol am barodrwydd a gwytnwch system gyfan ar gyfer argyfwng sifil. Dylai fod gan unrhyw grwpiau a phwyllgorau sy'n cael eu cadw neu eu creu i gefnogi'r strwythur craidd hwn ddiben clir a dylent adrodd yn rheolaidd ar gynnydd a chwblhau'r tasgau a neilltuwyd iddynt.

Model adran arweiniol y llywodraeth ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan

2.99. Pan gydiodd y pandemig Covid-19, yn ymarferol, y Prif Weinidog, 10 Stryd Downing a Swyddfa’r Cabinet a gymerodd yr awenau ar gyfer llywodraeth y DU gyfan drwy gydlynu’r ymateb brys rhwng adrannau ac asiantaethau’r llywodraeth.220 Gan fod ganddi awdurdod y Prif Weinidog y tu ôl iddi, bernir bod gan Swyddfa’r Cabinet y pŵer i gyfarwyddo adrannau eraill y llywodraeth a sefydliadau cefnogi i gydweithio mewn ymateb i argyfyngau sifil system gyfan. Fodd bynnag, yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol - sydd wrth gwrs â rhan sylweddol mewn unrhyw argyfwng iechyd - oedd ac sy'n parhau i fod yn adran arweiniol y llywodraeth ar gyfer parodrwydd a gwytnwch pandemig yn Lloegr.
2.100. Mae nifer o broblemau sylweddol gyda'r dull presennol.
2.101. Yn gyntaf, dyrennir risgiau i adrannau unigol y llywodraeth, ni waeth a allant achosi argyfwng sifil system gyfan. Mae cyfyngiadau clir i hyn. Er mai cyfrifoldeb yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yw pandemigau, mae’n amlwg bod ganddynt y potensial i sbarduno argyfyngau cymdeithasol ac economaidd sy’n gofyn am ymateb ehangach gan ystod ehangach o sefydliadau ar lefelau cenedlaethol, rhanbarthol a lleol o lywodraeth - maent yn gofyn am alluoedd yr holl system lywodraethu. Roedd Syr Oliver Letwin o’r farn na all un adran o’r llywodraeth “berchen” ar risgiau argyfwng sifil system gyfan.221 Mae'r Ymchwiliad yn cytuno.
2.102. Yn ail, mae argyfwng sifil system gyfan fel pandemig yn gofyn am ddull trawsadrannol yn ei ddiffiniad. Mae graddfa’r cydgysylltu, cyfarwyddo ac arwain ar barodrwydd a gwydnwch ar draws holl adrannau llywodraeth y DU mor eang ac mae’r dasg mor gymhleth fel ei bod yn anodd rhagweld y bydd unrhyw adran unigol yn gallu ymdopi ar ei phen ei hun, yn enwedig o’i chyfuno â’r cyfrifoldebau. sydd gan adrannau ar gyfer llywodraethu o ddydd i ddydd.
2.103. Yn drydydd, wrth baratoi ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan, yn hytrach nag argyfyngau sifil eraill, mae pob polisi a phenderfyniad yn cynnwys cyfaddawdu a
cyfaddawdu. Er enghraifft, pe bai’r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ystyried mai polisi effeithiol i wella parodrwydd ar gyfer pandemig fyddai adeiladu seilwaith diogelwch iechyd ar y ffin, byddai’n rhaid iddi gyfarwyddo’r Swyddfa Gartref i wneud hynny. Gallai adrannau eraill, megis y Swyddfa Dramor, y Gymanwlad a Datblygu a'r Adran Busnes a Masnach, gymryd safbwynt gwahanol ond eto'n rhesymol am amcanion a chanlyniadau posibl y polisi. Yn yr un modd, pe bai’r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol o’r farn bod angen cymorth economaidd sylweddol i unigolion a busnesau yn y DU ar gyfer polisi parodrwydd pandemig effeithiol, efallai y bydd gan y Trysorlys bryderon cyllidol rhesymol. Nid yw'r materion hyn yn gallu cael eu datrys gan yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol.
2.104. Yn bedwerydd, mae angen cydweithredu rhwng llywodraethau, adrannau llywodraeth a chyfarwyddiaethau ar draws y DU er mwyn meithrin parodrwydd ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan a’u cydnerthedd. Mae hyn oherwydd eu bod yn digwydd ar draws ffiniau mewnol y DU. Felly, wrth baratoi ar gyfer digwyddiadau fel pandemig, mae’n angenrheidiol bod adran yng nghanol llywodraeth y DU sy’n gallu cydgysylltu â’r gweinyddiaethau datganoledig yn cael ei rhoi i fod yn gyfrifol am barodrwydd a gwytnwch.
2.105. Daw’r Ymchwiliad i’r casgliad bod model adran arweiniol y llywodraeth yn sylfaenol anaddas ar gyfer paratoi ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan megis pandemigau a meithrin gwydnwch yn eu herbyn. Mae gofynion argyfyngau acíwt sy’n gosod galwadau ar lywodraeth gyfan y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig ar unwaith yn gofyn am ddull gwahanol. Felly mae angen rhoi wrth y llyw yr unig adran o'r llywodraeth sydd â'r pŵer a'r awdurdod angenrheidiol i gymryd yr awenau - Swyddfa'r Cabinet. Mae ganddo bŵer gwneud penderfyniadau’r Prif Weinidog a’r oruchwyliaeth a’r gallu i gydlynu gweithgareddau’r llywodraeth gyfan.
2.106. Mae llywodraeth y DU wedi cydnabod bod gan fodel adrannau arweiniol y llywodraeth ei gyfyngiadau:

  • Daeth Adolygiad Galluoedd Argyfwng Chwefror 2022 i’r casgliad mai model adran arweiniol y llywodraeth yn unig oedd “mwynhau llwyddiant cymysg" achos "ar gyfer mathau newydd o argyfwng nad ydynt yn cyd-fynd yn daclus ag un adran, mae'r [adran arweiniol o'r llywodraeth] gall ymagwedd arafu. Ar adegau mae adrannau yn gyndyn i gymryd cyfrifoldeb. Ar adegau mae Swyddfa'r Cabinet yn amharod i roi'r gorau iddi.”222
  • Hyd yn hyn, dim ond egluro rolau a chyfrifoldebau ar gyfer argyfyngau mwy cymhleth y mae Fframwaith Cydnerthedd Rhagfyr 2022 wedi’i gynnig, tra’n derbyn bod “model pwrpasol” efallai y bydd angen.223
  • Mehefin 2023 Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU yn cynnig strwythur newydd traws-lywodraeth y DU gyda Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn a’r Dirprwy Gynghorydd Diogelwch Cenedlaethol yn gyfrifol am weithredu’r strategaeth.224
2.107. Nid yw’r atebion a gynigir ar hyn o bryd yn mynd yn ddigon pell, gan fod adrannau unigol o’r llywodraeth yn parhau i fod yn gyfrifol am baratoi ar gyfer y risgiau a ddyrennir iddynt a’u gallu i wrthsefyll. Mae angen newid radical i'r system.
2.108. Dylid cydnabod y cyfyngiadau ar allu adrannau, megis yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol, i gydlynu a chyfeirio polisi ar draws y llywodraeth. Dylid diddymu model adrannau arweiniol y llywodraeth ar gyfer paratoi ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan a meithrin cydnerthedd iddynt.
2.109. Dylai Swyddfa’r Cabinet arwain, ar ran llywodraeth y DU, ar fonitro parodrwydd a gwytnwch adrannau eraill, cefnogi adrannau i gywiro problemau a chyfeirio materion at bwyllgor lefel Cabinet y DU a grŵp o uwch swyddogion fel yr argymhellir yn yr Adroddiad hwn. . Ar gyfer y mathau hyn o argyfyngau, dylai’r pwyllgor ar lefel y Cabinet a grŵp o uwch swyddogion wedyn sicrhau bod dull trawslywodraethol o ymdrin â risgiau sy’n debygol o gael yr effaith fwyaf ar y DU.
2.110. Y nod ddylai fod i holl adrannau’r llywodraeth gydweithio i baratoi ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan yn yr un modd ag y mae’n ofynnol iddynt gydweithio mewn ymateb. Ni ellir cyflawni hyn o dan y system bresennol.

Argymhelliad 2: Arweiniad Swyddfa'r Cabinet ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan yn y DU

Dylai llywodraeth y DU:

  • diddymu model adrannau arweiniol y llywodraeth ar gyfer parodrwydd a gwytnwch system gyfan ar gyfer argyfyngau sifil; a
  • ei gwneud yn ofynnol i Swyddfa’r Cabinet arwain y gwaith o baratoi ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan ar draws adrannau llywodraeth y DU a meithrin cydnerthedd iddynt, gan gynnwys monitro parodrwydd a gwytnwch adrannau eraill, cefnogi adrannau i gywiro problemau, a chyfeirio materion at bwyllgor gweinidogol lefel Cabinet y DU a grŵp o uwch swyddogion yn Argymhelliad 1.
2.111. Mae model adrannau arweiniol y llywodraeth hefyd yn berthnasol yng Ngogledd Iwerddon. O ystyried y setliad cyfansoddiadol yng Ngogledd Iwerddon, nid yw’r Ymchwiliad wedi argymell newid ffurfiol i’w drefniadau, ond, serch hynny, dylid ystyried rhoi’r argymhelliad hwn ar waith yng ngoleuni’r materion a nodir yn yr Adroddiad hwn.

  1. INQ000204014
  2. INQ000196611_0005 para 1
  3. INQ000196611_0011 para 22
  4. INQ000196611_0012 para 22
  5. INQ000196611_0011-0012 para 22
  6. INQ000196611_0024, 0031 para 60, 78
  7. INQ000196611_0029-0030 para 74
  8. INQ000196611_0028-0029 paragraffau 69-71
  9. David Heymann 15 Mehefin 2023 39/7-41/15; INQ000195846_0009 para 31
  10. INQ000196611_0032 para 83; INQ000195846_0039-0040, 0046 para 192-194, 232
  11. Gweler y diffiniad o ‘argyfwng’ yn adran 1 o Ddeddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004 (https://www.legislation.gov.uk/ukpga/2004/36/contents)
  12. INQ000145733_0002 para 2.2; INQ000182612_0029 paragraffau 3.71-3.72; Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022, tt81-83 (https://www.gov.uk/government/publications/the-uk-government-resilience-framework; INQ000097685)
  13. Cofrestr Risg Genedlaethol, Llywodraeth EM, 2023, tt75-76, 150-155 (https://assets.publishing.service.gov.uk/ media/64ca1dfe19f5622669f3c1b1/2023_NATIONAL_RISK_REGISTER_NRR.pdf; INQ000357285); INQ000376140_0010, 0015; Bruce Mann 15 Mehefin 2023 155/11-14; Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 54/2-19
  14. INQ000177810_0005-0007 para 17-18, 20, 22
  15. Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 54/19-22
  16. Deddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004 (https://www.legislation.gov.uk/ukpga/2004/36/contents); INQ000196532
  17. INQ000377435; INQ000377436
  18. INQ000148405_0004 para 14
  19. David Heymann 15 Mehefin 2023 42/14-16
  20. INQ000196611_0024-0027 paragraffau 62-67; Gweld hefyd INQ000196611_0022-0024 paragraffau 50-61
  21. Charlotte Hammer 14 Mehefin 2023 115/12-15
  22. Arweinir yr Ysgrifenyddiaeth Diogelwch Cenedlaethol gan y Cynghorydd Diogelwch Cenedlaethol, sef uwch gynghorydd y Prif Weinidog ar faterion diogelwch cenedlaethol (gweler Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 81/8-20).
  23. INQ000099517_0010 para 2.22
  24. INQ000145733_0002 para 2.2; INQ000099517_0010 para 2.22
  25. INQ000099517_0010 para 2.22
  26. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 77/19-78/23; INQ000145733_0010 para 2.27
  27. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 92/20-93/13
  28. INQ000145733 _0011 paragraffau 3.1-3.2
  29. INQ000145733_0011 para 3.1
  30. INQ000177808_0002 para 4iii
  31. INQ000177808_0002 para 4iii
  32. INQ000177808_0002 para 5
  33. INQ000145733_0002 para 2.2
  34. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 81/17-84/10; INQ000194051_0022 para 93
  35. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 81/17-84/10; INQ000194051_0023 para 95
  36. INQ000177808_0004 para 15
  37. INQ000177808_0004-0005 paragraffau 14-22
  38. INQ000177808_0004 para 15
  39. INQ000177808_0004 para 16
  40. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, para 3.27 (https://assets.publishing.service.gov.uk media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  41. INQ000177808_0004-0006 para 15, 21-23; INQ000177810_0012 para 41
  42. INQ000128057
  43. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 84/11-85/8; Gweld hefyd INQ000195845_0013 para 3.36
  44. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 85/1-8
  45. Cyn Ionawr 2018, galwyd yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn Adran Iechyd. Mae'r Adroddiad hwn yn defnyddio'r enw cywir ar gyfer yr adran a'i Ysgrifennydd Gwladol yn unol â'r cyfnod amser perthnasol. Ar gyfer cyfeiriadau sy’n rhychwantu cyn ac ar ôl Ionawr 2018, mae’r Adroddiad yn defnyddio’r enw presennol.
  46. Adran Arweiniol y Llywodraeth a'i Rôl – Canllawiau ac Arfer Gorau, Swyddfa'r Cabinet, Mawrth 2004, t4, para 1 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a79b2fded915d07d35b772a/lead-government-departments-role.pdf; INQ000022687)
  47. INQ000184643_0021 para 101
  48. INQ000184643_0022 para 104
  49. INQ000184643_0022 para 104
  50. INQ000195847_0004 para 21; INQ000184643_0061 para 325
  51. INQ000145733_0021-0025 para 3.33-3.42. Roedd hyn yn cynnwys, er enghraifft, y Swyddfa Gartref, y Trysorlys, y Weinyddiaeth Amddiffyn, yr Adran Addysg, a’r Swyddfa Dramor, y Gymanwlad a Datblygu.INQ000184643_0032 para 178).
  52. INQ000195847_0004 para 21
  53. INQ000057649_0001 para 1-2
  54. INQ000148429_0006 para 22
  55. INQ000192268_0012 para 44
  56. INQ000090332_0001
  57. INQ000192268_0011 para 41
  58. INQ000090332_0001
  59. INQ000192268_0011 para 43
  60. INQ000192268_0004 para 15
  61. INQ000148429_0007 para 23
  62. INQ000184643_0022 para 106
  63. INQ000184638_0014 para 3.1
  64. INQ000184638_0011 para 2.7-2.8, 2.10
  65. INQ000148407_0009-0010 para 20, 22
  66. INQ000184643_0025-0026 paragraffau 122-128; INQ000196611_0020 para 45; INQ000184638_0018 para 3.14; INQ000207293_0003-0007 para 2.1-2.13; INQ000147707_0024 para 56; INQ000148429_0064-0065 paragraffau 256-257. Rhagflaenwyd NERVTAG gan y Pwyllgor Cynghori Gwyddonol ar Ffliw Pandemig rhwng 2008 a 2014, a ragflaenwyd yn ei dro gan y Panel Arbenigol Cenedlaethol ar Heintiau Newydd a Dod i’r Amlwg rhwng 2003 a 2008 a’r Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Ffliw Pandemig rhwng 2005 a 2008.
  67. INQ000184643_0026-0027 para 129-132; INQ000196611_0021 para 47; INQ000184638_0018 para 3.15; INQ000184639_0007 paragraffau 3.14-3.15; INQ000148429_0063 paragraffau 250-251
  68. INQ000184643_0027 paragraffau 133-137; INQ000196611_0020-0021 para 46; INQ000184638_0019 para 3.16; INQ000148429_0063-0064 paragraffau 252-255
  69. INQ000184643_0027-0028 para 138-143; INQ000184638_0019 para 3.17
  70. INQ000184643_0029-0030 para 148-159; INQ000184638_0016 para 3.9-3.10
  71. INQ000184643_0030 para 160-162; INQ000184638_0017 para 3.11
  72. INQ000184643_0030 para 163-165; INQ000184638_0056-0057 para 6.33-6.36
  73. INQ000184643_0030-0031 para 166-172; INQ000184638_0019 para 3.18
  74. INQ000184643_0031-0032 para 173-176; INQ000184638_0016 paragraffau 3.7-3.8; INQ000148429_0065 para 258
  75. INQ000148407_0010 para 25
  76. INQ000148407_0010-0011 para 23-24, 28; INQ000147810_0004 para 10
  77. INQ000147810_0004 para 7, 9-10
  78. INQ000148407_0007 paragraffau 14-17
  79. INQ000148407_0007 para 14; INQ000147810_0003 para 5-6
  80. INQ000148407_0014 paragraffau 33-35
  81. INQ000184639_0018 paragraffau 6.2-6.4
  82. INQ000184639_0018 paragraffau 6.2-6.4
  83. INQ000184639_0018 para 6.1
  84. Jeremy Farrar 29 Mehefin 2023 11/1-12/15
  85. INQ000145733_0007 para 2.17
  86. Rhwng mis Mai 2006 a mis Ionawr 2018, cafodd yr hyn sydd bellach yn Adran Lefelu i Fyny, Tai a Chymunedau ei galw’n Adran Cymunedau a Llywodraeth Leol. Rhwng Ionawr 2018 a Medi 2021, fe'i gelwid yn Weinyddiaeth Tai, Cymunedau a Llywodraeth Leol. Ym mis Medi 2021, fe’i hailenwyd yn Adran Lefelu i Fyny, Tai a Chymunedau. Mae'r Adroddiad hwn yn defnyddio'r enw cywir ar gyfer yr adran yn ôl y cyfnod amser perthnasol. Ar gyfer cyfeiriadau sy’n rhychwantu cyn ac ar ôl Medi 2021, mae’r Adroddiad yn defnyddio’r enw presennol.
  87. 87 INQ000065107_0012-0013 para 33
  88. Catherine Frances 29 Mehefin 2023 127/15-132/9
  89. Mark Lloyd 12 Gorffennaf 2023 79/3-7
  90. Mark Lloyd 12 Gorffennaf 2023 79/8-16
  91. Jim McManus 5 Gorffennaf 2023 46/9-14
  92. Jim McManus 5 Gorffennaf 2023 46/15-48/4
  93. Jim McManus 5 Gorffennaf 2023 47/25-48/4
  94. INQ000183419_0036 para 201
  95. INQ000183419_0040-0041 paragraffau 225-230
  96. Gwel Kevin Fenton 5 Gorffennaf 2023 89/25-90/7; INQ000183419_0017, 0021, 0040-0041 para 107-108, 125-126, 225-230; Jim McManus 5 Gorffennaf 2023 57/7-58/1; INQ000183419_0019, 0040 para 118, 225. Mae tua 151 o gyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd yn Lloegr, sy'n cael eu cyflogi gan awdurdodau lleol. Yng Nghymru a’r Alban, mae’r 8 a 7 cyfarwyddwr iechyd y cyhoedd, yn y drefn honno, yn cael eu cyflogi gan fyrddau iechyd y GIG. Yng Ngogledd Iwerddon, dim ond un cyfarwyddwr iechyd y cyhoedd sy’n cael ei gyflogi gan Asiantaeth Iechyd y Cyhoedd (gweler Jim McManus 5 Gorffennaf 2023 36/16-38/9).
  97. INQ000205178_0098 para 146
  98. Roger Hargreaves 22 Mehefin 2023 44/2-5
  99. Oliver Dowden 21 Mehefin 2023 134/20-137/2
  100. INQ000184894_0017 para 61
  101. INQ000185352_0002 para 6
  102. Preparing Scotland: Scottish Guidance on Resilience, Llywodraeth yr Alban, 2017, t24 (https://ready.scot/sites/default/ files/2020-09/preparing scotland-hub-updated-published-version-may-2019-new-hs-diagram.pdf; INQ000102938)
  103. INQ000102935
  104. John Swinney 29 Mehefin 2023 82/10
  105. John Swinney 29 Mehefin 2023 81/17-83/22
  106. Gillian Russell 28 Mehefin 2023 33/6-14
  107. John Swinney 29 Mehefin 2023 83/12-15
  108. Preparing Scotland: Scottish Guidance on Resilience, Llywodraeth yr Alban, 2017 (https://ready.scot/sites/default/files/2020-09/ preparation-scotland-hub-updated-published-version-may-2019-new-hs-diagram.pdf; INQ000102938)
  109. INQ000184894_0018 para 64
  110. INQ000185343_0003 para 7; INQ000184894_0014, 0018-0019 paragraffau 49-50, 64
  111. INQ000185343_0003 para 9
  112. INQ000185343_0006 para 19
  113. INQ000239420_0001-0002, 0006 para 4, 6, 29; INQ000184894_0017, 0019 para 61, 66
  114. INQ000239420_0006 para 29
  115. INQ000184894_0006-007 para 22
  116. INQ000185343_0002 para 5; INQ000239420_0002 para 6; INQ000184894_0017 para 61
  117. INQ000185343_0007-0008 paragraffau 24-25
  118. Jim McMenamin 22 Mehefin 2023 174/6-24. Dywedwyd wrth yr Ymchwiliad bod yr atebolrwydd ar y cyd oherwydd bod iechyd y boblogaeth, ar y lefel leol, yn ganolbwynt i ymdrechion Health Protection Scotland (Jim McMenamin 22 Mehefin 2023 178/18-22).
  119. INQ000184897_0002 para 4
  120. INQ000183410_0015 para 1.4.16-1.4.17
  121. INQ000184897_0003 para 6
  122. INQ000183412_0003 para 7-8
  123. INQ000185342_0002 para 4
  124. INQ000184897_0003 para 7
  125. INQ000184894_0012 para 40
  126. INQ000184894_0013 para 42
  127. INQ000184894_0012-0013 paragraffau 40-43
  128. INQ000184894_0019 para 69
  129. INQ000185352_0003 para 9
  130. John Swinney 29 Mehefin 2023 84/21-85/25
  131. INQ000130469_0032-0033 para 134
  132. 132 INQ000130469_0003 para 11; gweler hefyd paragraffau 80-83; INQ000204014_0009-0012
  133. Frank Atherton 3 Gorffennaf 2023 7/13-12/13
  134. Quentin Sandifer 4 Gorffennaf 2023 67/11-18
  135. Frank Atherton 3 Gorffennaf 2023 40/24-41/9
  136. INQ000130469_0051 para 193
  137. INQ000190662_0007 para 24; INQ000128975; INQ000130469_0054 para 204
  138. INQ000107114_0001; INQ000130469_0035, 0054 para 144, 204
  139. INQ000130469_0032 para 133
  140. INQ000130469_0053-0054 paragraffau 201-203
  141. INQ000107116
  142. INQ000130469_0046 para 181; INQ000107115
  143. INQ000130469_0051 para 195; INQ000190662_0008 para 27
  144. INQ000130469_0052 para 199; INQ000190662_0023-0024 paragraffau 84-85
  145. INQ000130469_00520053 para 200; INQ000190662_0023-0024 paragraffau 84-85
  146. Frank Atherton 3 Gorffennaf 2023 40/24-41/9
  147. INQ000184901_0003 para 9
  148. INQ000107106_0003 para 17
  149. Frank Atherton 3 Gorffennaf 2023 54/10-56/7
  150. INQ000130469_0003 para 11
  151. Andrew Goodall 3 Gorffennaf 2023 92/14-16
  152. INQ000184902_0002-0003 para 5-9
  153. Andrew Goodall 4 Gorffennaf 2023 57/8-58/3
  154. Chris Llewelyn 12 Gorffennaf 2023 73/4-9
  155. INQ000177802_0011 para 27
  156. INQ000203349_0048 para 126
  157. INQ000130469_0048 para 188
  158. INQ000177802_0011 para 30; Gweld hefyd Quentin Sandifer 4 Gorffennaf 2023 70/14-18
  159. Argyfyngau Sifil yng Nghymru, Swyddfa Archwilio Cymru, 2012, t8, para 8 (https://www.audit.wales/sites/default/files Civi__Argyfyngau_yn_Cymru_Cymraeg_2012_14.pdf; INQ000107113)
  160. INQ000177802_0009 para 20; Gweld hefyd Quentin Sandifer 4 Gorffennaf 2023 70/5-11
  161. INQ000177802_0009 para 21; Gweld hefyd Quentin Sandifer 4 Gorffennaf 2023 70/5-11; INQ000130469_0045 para 179
  162. Chris Llewelyn 12 Gorffennaf 2023 74/8-11
  163. Chris Llewelyn 12 Gorffennaf 2023 74/17-75/17
  164. Argyfyngau Sifil yng Nghymru, Swyddfa Archwilio Cymru, 2012, t10, para 17 (https://www.audit.wales/sites/default/files/Civi__Emergencies_in_Wales_English_2012_14.pdf; INQ000107113)
  165. Argyfyngau Sifil yng Nghymru, Swyddfa Archwilio Cymru, 2012, t10, para 17 (https://www.audit.wales/sites/default/files/Civi__Emergencies_in_Wales_English_2012_14.pdf; INQ000107113)
  166. Argyfyngau Sifil yng Nghymru, Swyddfa Archwilio Cymru, 2012, t10, para 18 (https://www.audit.wales/sites/default/files/Civi__Emergencies_in_Wales_English_2012_14.pdf; INQ000107113)
  167. INQ000187620_0024 para 93
  168. INQ000185350_0003 para 10; INQ000195848_0001-0002 para 4
  169. INQ000187620_0024 para 93; Gweld hefyd INQ000187620_0037-0038 paragraffau 153-155
  170. INQ000187620_0006 para 20
  171. INQ000187620_0010, 0016, 0024 para 30, 55, 94
  172. INQ000187620_0024 para 94
  173. Canllawiau Parodrwydd ac Ymateb i Pandemig Ffliw Gogledd Iwerddon, Adran Iechyd, Gwasanaethau Cymdeithasol a Diogelwch y Cyhoedd, Ionawr 2013, t11 (http://www.niassembly.gov.uk/globalassets/documents/raise/deposited-papers/2013/dp1089.pdf; INQ000001191); Richard Pengelly 11 Gorffennaf 2023 68/24-69/2. Sylwer: Ar 9 Mai 2016, daeth yr Adran Iechyd, Gwasanaethau Cymdeithasol a Diogelwch y Cyhoedd yng Ngogledd Iwerddon yn Adran Iechyd, a chyfeirir ati yn yr Adroddiad hwn fel yr Adran Iechyd (Gogledd Iwerddon) oni bai y cyfeirir yn benodol ati cyn Mai 2016 Ar gyfer cyfeiriadau sy'n rhychwantu cyn ac ar ôl Mai 2016, mae'r Adroddiad yn defnyddio'r enw presennol.
  174. INQ000215123_0003-0004 para 10, 12
  175. INQ000215123_0005-0006 paragraffau 16-23
  176. Gwel INQ000187620_0024, 0026-0029, 0037-0040 para 94, 101-112, 151-152, 156-160
  177. Gweld hefyd INQ000187620_0042 para 169 ynghylch grwpiau eraill o fewn y Grŵp Argyfyngau Sifil Posibl (Gogledd Iwerddon)
  178. Roedd yna hefyd: Grŵp Goruchwylio Ffliw Pandemig Gogledd Iwerddon, a arweiniodd ar barodrwydd ac ymateb iechyd a gofal cymdeithasol (INQ000215123_0026-0027 paragraffau 97-99); y Fforwm Cynllunio Argyfwng Iechyd, a rannodd wybodaeth rhwng yr Adran Iechyd a sefydliadau iechyd a gofal cymdeithasol (INQ000215123_0016-0017 para 60); y Grŵp Llywio Parodrwydd Bygythiadau Critigol, i ddeall y darlun bygythiadau critigol ar gyfer Gogledd Iwerddon (INQ000215123_0017 para 61); y Bwrdd Cynllunio at Argyfwng ar y Cyd, i sicrhau parodrwydd iechyd a gofal cymdeithasol (INQ000215123_0017 para 62); a'r Tîm Cynllunio at Argyfwng ar y Cyd, a gefnogodd y Cyd-fwrdd Cynllunio at Argyfwng (INQ000215123_0017-0018 para 63).
  179. INQ000184642_0002-0006 para 2.1-2.13; INQ000174824
  180. INQ000215123_0026 paragraffau 94-96
  181. INQ000184642_0005 para 2.9
  182. Denis McMahon 6 Gorffennaf 2023 47/17-48/2
  183. Denis McMahon 6 Gorffennaf 2023 38/14-39/17
  184. Denis McMahon 6 Gorffennaf 2023 56/18-25
  185. Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 125/22-127/22
  186. Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 115/21-117/13
  187. INQ000187306_0003 paragraffau 7-14
  188. Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 155/20-156/2
  189. Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 156/1-2
  190. Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 148/4-5; Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 155/20-21; Arlene Foster 11 Gorffennaf 2023 41/20-25; Denis McMahon 6 Gorffennaf 2023 94/3-11
  191. Gwel INQ000187620_0004-0013 paragraffau 7-42
  192. INQ000187620_0013 paragraffau 43-44
  193. INQ000185350_0006 para 22
  194. INQ000185350_0006 para 22
  195. INQ000185350_0006-0008 paragraffau 23-25
  196. Denis McMahon 6 Gorffennaf 2023 13/10-19; Robin Swann 6 Gorffennaf 2023 159/9-160/25; INQ000192270_0015 para 45
  197. Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 129/4-15
  198. Systemau, Nid Strwythurau: Newid Iechyd a Gofal Cymdeithasol, Panel Arbenigol, 2016 (https://www.health-ni.gov.uk/sites/default/files/publications/health/expert-panel-full-report.pdf; INQ000205179); Iechyd a Lles 2026: Cyflawni Gyda’n Gilydd, Yr Adran Iechyd, 2016 (https://www.healthni.gov.uk/sites/default/files/publications/health/health-and-wellbeing-2026-delivering-together.pdf; INQ000185457)
  199. Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 131/6-133/14
  200. INQ000192270_005-006, 0015-0016 para 10-11, 45-47
  201. Robin Swann 6 Gorffennaf 2023 159/14-160/4
  202. Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 152/15-24
  203. Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 151/7-9
  204. Adroddiad Technegol ar y Pandemig COVID-19 yn y DU, Yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol, 1 Rhagfyr 2022, tt 127, 176 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/63bd35b78fa8f55e3ac750c4/Technical-report-on-the-COVID-19-pandemic-in-the-UK-PRINT.pdf; INQ000101642)
  205. Gwel INQ000203352_0016-0017 paragraffau 46-48; Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 147/25-155/1; Arlene Foster 11 Gorffennaf 2023 38/3-39/24; Michelle O'Neill 12 Gorffennaf 2023 45/19-46/11
  206. INQ000187620_0021-0023 paragraffau 81-92; Denis McMahon 6 Gorffennaf 2023 57/6-62/4
  207. Denis McMahon 6 Gorffennaf 2023 22/24-23/13; INQ000187620_0022 para 84
  208. INQ000187620_0022 para 85; INQ000214130_0004-0005
  209. Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 147/25-155/1; Arlene Foster 11 Gorffennaf 2023 38/3-39/24; Michelle O'Neill 12 Gorffennaf 2023 45/19-46/11; INQ000203352_0016-0017 paragraffau 46-48
  210. Gweler, er enghraifft, Denis McMahon 6 Gorffennaf 2023 56/2-25; Datganiad i gloi ar ran Swyddfa’r Cabinet 19 Gorffennaf 2023 89/6-23; Mark Drakeford 4 Gorffennaf 2023 163/9-164/2, 165/16-166/4; Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 104/5-108/10
  211. Christopher Wormald 19 Mehefin 2023 110/6-111/19, 118/23-122/9
  212. Emma Reed 26 Mehefin 2023 10/10-18
  213. Emma Reed 26 Mehefin 2023 17/18-23
  214. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 84/11-85/8
  215. INQ000148429_0042-0044 paragraffau 153-164
  216. INQ000184643_0022 paragraffau 106-107
  217. INQ000377437_0003
  218. INQ000377438_0004
  219. Oliver Dowden 21 Mehefin 2023 78/3-17
  220. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 77/12-78/23
  221. Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 55/10-12
  222. INQ000056240_0011-0012 para 14
  223. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022, t13, paragraffau 25-26 (https://www.gov.uk/government/publications/the-uk-government-resilience-framework; INQ000097685)
  224. Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU, Llywodraeth EM, Mehefin 2023, tt 56-58 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/64c0ded51e10bf000e17ceba/UK_Biological_Security_Strategy.pdf; INQ000208910)

Pennod 3: Asesu risg

Cyflwyniad

3.1. Mae risg yn rhan hanfodol o'n bywydau ni i gyd. Y posibilrwydd y bydd pethau drwg yn digwydd a'r ansicrwydd o ragweld beth allai'r pethau drwg hynny fod. Mae asesu a rheoli risg yn dasg y mae pob un ohonom yn dod yn gyfarwydd â hi yn gynhenid.
3.2. Fel y sylwyd yn Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU cyhoeddwyd ym mis Rhagfyr 2022, y man cychwyn ar gyfer gwytnwch (gallu sylfaenol cymdeithas i wrthsefyll argyfyngau a’r gallu i addasu i ddigwyddiadau aflonyddgar) yw deall risg.1 Os nad yw risgiau’n cael eu rhagweld a’u deall yn ddigonol, mae’n anodd paratoi ar gyfer digwyddiadau trychinebus a’u heffeithiau, neu adeiladu’r gallu i wrthsefyll hynny.
3.3. Mae rhai cwestiynau syml ond pwysig sy'n sail i asesu risg. Maent yn cynnwys:

  • Beth allai fynd o'i le?
  • Pa mor debygol yw hi o fynd o chwith?
  • Os bydd yn mynd o'i le, pa niwed y bydd yn ei achosi?
3.4. Wrth gynllunio ar gyfer digwyddiadau trychinebus, dylid felly nodi'r risg yn gyntaf ac yna datblygu strategaeth i fynd i'r afael ag ef. Dylai’r strategaeth asesu’r hyn y gellir ac na ellir ei wneud ynghylch y risg honno ymlaen llaw, a oes modd ei hatal rhag digwydd neu, os na all, a ellir lleihau neu liniaru ei heffeithiau niweidiol.2 Mae’r bennod hon yn archwilio’r systemau asesu risg ar gyfer parodrwydd ar gyfer pandemig ledled y DU.

Asesiad risg gan lywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig

3.5. Disgrifiwyd ffliw pandemig yn gyson fel y risg argyfwng sifil mwyaf arwyddocaol a wynebai’r DU yn asesiadau risg y DU o 2005 tan drothwy’r pandemig coronafeirws (Covid-19).3 Rhoddwyd y papur briffio ‘diwrnod un’ a dderbyniwyd gan Matt Hancock AS, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol rhwng Gorffennaf 2018 a Mehefin 2021, gan Syr Christopher Wormald, Ysgrifennydd Parhaol yr Adran Iechyd (a Gofal Cymdeithasol) o fis Mai 2016.4 Roedd nifer o ddogfennau briffio yn cyd-fynd ag ef.5 Roedd y rhain yn cynnwys nodyn gan Clara Swinson, Cyfarwyddwr Cyffredinol Iechyd Byd-eang a’r Cyhoedd yn yr adran o fis Tachwedd 2016, a oedd yn nodi:

Ffliw pandemig yw risg uchaf y llywodraeth (ar gofrestr risg genedlaethol Swyddfa'r Cabinet). Mewn unrhyw flwyddyn benodol rydym yn amcangyfrif mai 3% yw’r tebygolrwydd o bandemig, yn seiliedig ar 3 phandemig yn yr 20fed ganrif, ac effaith ‘senario achos gwaethaf rhesymol’ yw 750k o farwolaethau. Mae gennym gynlluniau wrth gefn a rhaglen waith i gadw hyn yn gyfredol ac ychwanegu ato. Gallwn eich briffio ymhellach ar y bygythiad presennol a'n gwaith mewn ymateb iddo.6 (pwyslais yn y gwreiddiol)

Ar draws y Deyrnas Unedig

3.6. Yn y blynyddoedd cyn y pandemig Covid-19, roedd yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl yn Swyddfa'r Cabinet yn gyfrifol am baratoi ar gyfer argyfyngau mawr, ymateb iddynt a dysgu gwersi ohonynt.7 Cynhyrchodd asesiadau risg ar gyfer y DU gyfan i lywio cynllunio ar lefel genedlaethol a lleol. Nid oedd agwedd y gweinyddiaethau datganoledig yn sylweddol wahanol i ddull llywodraeth y DU o asesu risg.
3.7. Cyn 2019, lluniodd yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl, ar y cyd ag adrannau eraill y llywodraeth, asiantaethau a gweinyddiaethau datganoledig, ddau asesiad risg ar wahân ar gyfer y DU gyfan.8 Roedd yr Asesiad Risg Cenedlaethol yn “offeryn cynllunio tymor canolig strategol” ar gyfer argyfyngau domestig dros gyfnod o bum mlynedd, a gynlluniwyd i ddarparu sail ar gyfer cynllunio wrth gefn ar lefel genedlaethol a lleol.9 Roedd yr Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol yn canolbwyntio ar risgiau diogelwch cenedlaethol ehangach (gan gynnwys risgiau rhyngwladol sy’n effeithio ar fuddiannau’r DU) dros amserlen o 20 mlynedd.10 Yn gyffredinol, cofnodwyd risgiau clefydau heintus dynol ar yr Asesiad Risg Cenedlaethol. Yn 2019, cyfunodd yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl y ddau asesiad risg DU gyfan yn un Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol i greu fframwaith unedig.11
3.8. Yn ogystal, o 2008, cyhoeddodd yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl y Gofrestr Risg Genedlaethol fel fersiwn i'r cyhoedd o'r Asesiad Risg Cenedlaethol a'r Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol, a oedd wedi'u dosbarthu ac sy'n parhau i gael eu dosbarthu.12 Adolygwyd pob dogfen sawl gwaith cyn i’r pandemig Covid-19 ddechrau.13

Y gwledydd datganoledig

3.9. O ran ymddangosiad allanol, eu dogfennau eu hunain oedd yr asesiadau risg gan y gweinyddiaethau datganoledig, ond yn syml roedd eu dull yn copïo dull llywodraeth y DU. Roedd hyn yn cyfyngu ar eu defnydd fel arf asesu risg oherwydd nad oeddent yn asesu sut y byddai risgiau penodol yn effeithio ar boblogaeth y cenhedloedd unigol ac wedi methu ag ystyried yn ddigonol, neu o gwbl, amgylchiadau iechyd, cymdeithasol ac economaidd sylfaenol pob poblogaeth. Byddai asesiadau risg sy’n benodol i bob gweinyddiaeth ddatganoledig (ac i Loegr) wedi dangos, cyn y pandemig, sut i deilwra’r ymateb i anghenion pob poblogaeth.
Alban
3.10. Ym mis Ionawr 2015, comisiynodd John Swinney MSP, Dirprwy Brif Weinidog yn Llywodraeth yr Alban rhwng Tachwedd 2014 a Mawrth 2023, ddatblygiad Asesiad Risg yr Alban, y cyhoeddwyd yr argraffiad cyntaf a’r unig rifyn ohono yn 2018.14 Y bwriad oedd ategu’r asesiadau DU gyfan, gan ddarparu cyd-destun Albanaidd ar gyfer risgiau lle byddai’r Alban yn cael ei heffeithio’n wahanol i weddill y DU, yn ogystal â gwybodaeth i gynorthwyo cynllunio gan ymatebwyr lleol.15
3.11. Er bod dogfen ar wahân wedi’i chreu, dywedodd Gillian Russell, Cyfarwyddwr Cymunedau Diogelach yn Llywodraeth yr Alban rhwng Mehefin 2015 a Mawrth 2020, wrth yr Ymchwiliad: “[C]yr hyn a wnaethom oedd cymryd hynny [DU] Asesiad Risg Cenedlaethol ac yna edrych ar sut y dylai asesiad risg Albanaidd edrych ar gefn hynny.”16 Yn fyr, disodlwyd y ffigurau poblogaeth yn yr Asesiad Risg Cenedlaethol ar gyfer y DU gyfan â’r rhai ar gyfer poblogaeth yr Alban. Nid oedd unrhyw ddadansoddiad ar wahân ar gyfer yr Alban a oedd yn rhoi ystyriaeth ddigonol i ffactorau penodol a allai effeithio’n arbennig ar boblogaeth yr Alban.17
Cymru
3.12. Roedd Llywodraeth Cymru yn dibynnu ar asesiad risg ar lefel y DU gyfan.18 Ni wahanodd ddeunydd y DU gyfan yn asesiad o sut y gallai risgiau brys sifil a wynebir gan y DU effeithio’n benodol ar boblogaeth Cymru.19 Dywedodd Mark Drakeford AS, Prif Weinidog Cymru rhwng Rhagfyr 2018 a Mawrth 2024, wrth yr Ymchwiliad ei fod, at rai dibenion, “synhwyrol o safbwynt Cymreig … dibynnu ar yr arbenigedd a'r gallu” Llywodraeth y DU.20 Cyn y pandemig, felly nid oedd cofrestr risg genedlaethol i Gymru i ystyried yr amgylchiadau penodol yng Nghymru.
3.13. A 2023 Adolygiad o Argyfyngau Sifil Posibl yng Nghymru argymell creu cofrestr risg i Gymru.21 Dywedodd Dr Andrew Goodall, Ysgrifennydd Parhaol i Lywodraeth Cymru o fis Medi 2021, wrth yr Ymchwiliad fod Cymru “cyflwyno” cofrestr risg genedlaethol i Gymru.22 Roedd Mr Drakeford yn cydnabod “meddwl cyfoes yw bod y lefel Gymraeg ganolradd honno [asesiad risg] efallai y bydd angen cryfhau”.23 Dywedodd Reg Kilpatrick, Cyfarwyddwr Cyffredinol Cydgysylltu Covid yn Llywodraeth Cymru o fis Medi 2020, wrth yr Ymchwiliad bod “gobaith cryf iawn, os nad sicrwydd” y byddai'n cael ei wneud.24 Ym mis Mehefin 2024, nid oedd hyn ar waith eto.
3.14. Er na ddatblygodd Llywodraeth Cymru gofrestr risg i Gymru i asesu sut y gallai risgiau brys sifil effeithio ar bobl Cymru, roedd yn cynnal cofrestrau risg corfforaethol, ond dim ond risgiau i’w gallu i gyflawni ei chyfrifoldebau a nododd y rhain. Nododd cofrestr risg gorfforaethol 2014 y risg o ffliw pandemig fel un o bum enghraifft yn unig o’r “ystod lawn o beryglon a bygythiadau cenedlaethol” yn wynebu Cymru, ond mewn termau a oedd yn eang ac yn anwybodus o ran manylion parodrwydd, gwydnwch ac ymateb pandemig.25 Nid oedd cofrestr risg corfforaethol 2019 yn rhoi unrhyw ystyriaeth benodol o gwbl i ffliw pandemig fel risg ac, felly, ni roddwyd unrhyw ystyriaeth benodol i’r gwrth fesurau i’w bodloni. Yn lle hynny, ceisiwyd cyfleu effaith pob math o argyfyngau sifil gan y term “digwyddiad tarfu”.26 Yn yr un modd, er bod y risg o ffliw pandemig wedi’i gynnwys yng nghofrestr risg adrannol Grŵp Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Llywodraeth Cymru, nid yw’n ymddangos iddo gael ei nodi fel mater trawslywodraethol pwysig.27 At hynny, roedd y sgoriau a gofnodwyd yn erbyn y risg yng nghofrestr risg gorfforaethol Llywodraeth Cymru yn dangos bod Llywodraeth Cymru yn credu bod ei gallu i liniaru effaith pandemig wedi gwella.28 Fel y cyfaddefodd Dr Goodall, mae'r risgiau "yn rhy gyffredinol, ac mae'n debyg bod hynny'n rhoi rhywfaint o sicrwydd amhriodol” a “wrth edrych yn ôl” dylai'r sgorau risg fod wedi bod yn uwch.29 Nid oedd yr asesiadau risg yn adlewyrchu'r realiti ar lawr gwlad.
Gogledd Iwerddon
3.15. Cyn y pandemig, Gogledd Iwerddon “yn sylfaenol … dilyn dull y DU” i asesu risg.30 Paratowyd Asesiad Risg Gogledd Iwerddon yn 2009 a 2013.31 Roedd hwn yn dilyn dull yr asesiadau risg ar gyfer y DU gyfan ac yn ei gymhwyso i Ogledd Iwerddon.32 Ychydig iawn o wybodaeth bellach y tu hwnt i’r hyn a oedd wedi’i chynnwys yn yr asesiadau risg ar gyfer y DU gyfan a ddarparwyd gan y cyfeiriadau at risgiau clefydau heintus dynol.33 Nid oedd unrhyw ddiweddariadau i Asesiad Risg Gogledd Iwerddon rhwng 2013 a Ionawr 2020.34 Cynhyrchwyd y nesaf, Cofrestr Risg Gogledd Iwerddon, yn ystod pandemig Covid-19 ym mis Gorffennaf 2022.35
3.16. Fodd bynnag, roedd Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon yn cynnal cofrestrau risg corfforaethol. Rhybuddiodd Cofrestr Risg Adrannol 2018/2019 yr Adran Iechyd (Gogledd Iwerddon):

Efallai na fydd y sector iechyd a gofal cymdeithasol yn gallu ymateb i'r iechyd
a chanlyniadau gofal cymdeithasol unrhyw argyfwng (gan gynnwys y rhai y mae'r [Adran Iechyd (Gogledd Iwerddon)] yw Adran Arweiniol y Llywodraeth) oherwydd cynllunio a pharodrwydd annigonol a allai effeithio ar iechyd a lles y boblogaeth.”36

Ni chymerwyd digon o gamau ar y rhybudd hollbwysig hwn cyn y pandemig. Hysbyswyd yr Ymchwiliad mai'r rheswm am hyn oedd nad oedd gan yr Adran Iechyd (Gogledd Iwerddon) adnoddau digonol.37

Y diffygion allweddol mewn asesiadau risg

3.17. Roedd pum diffyg mawr yn y dull o asesu risg yn y DU a gafodd effaith sylweddol ar barodrwydd ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan fel pandemigau a’u gwydnwch:

  • Diffyg 1: Dibynnwyd gormod ar un senario – ffliw pandemig – ac ar y tebygolrwydd y byddai’r senario hwnnw’n digwydd. Yr effaith oedd bod risg yn cael ei hasesu’n rhy gyfyng mewn ffordd a oedd yn eithrio mathau eraill o bandemig.
  • Diffyg 2: Roedd cynllunio yn canolbwyntio ar ymdrin ag effaith y clefyd (yn yr achos hwn, y ffliw) yn hytrach nag atal ei ledaeniad. O ganlyniad, tybiwyd bod lefelau salwch a marwolaethau pandemig yn anochel ac nid oedd unrhyw ystyriaeth i liniaru ac atal y clefyd.
  • Diffyg 3: Ni chymerwyd risgiau rhyng-gysylltiedig ac 'effaith domino' i ystyriaeth yn ddigonol. Bu methiant i werthfawrogi sut y gallai argyfwng sifil system gyfan a achoswyd gan bandemig gynyddu, nid yn unig o ganlyniad i’r pandemig ond hefyd o ganlyniad i’r ymateb iddo.
  • Diffyg 4: Roedd methiant i werthfawrogi risgiau hirdymor a’u heffaith ar bobl agored i niwed. Roedd hyn yn cynnwys methiant i werthfawrogi’r ystod o bobl a allai fod yn agored i bandemig (ac, yn fwy cyffredinol, i argyfyngau sifil system gyfan) oherwydd iechyd gwael a thlodi, yn ogystal â’r rhai a allai fod yn agored i’r ymateb i’r pandemig.
  • Diffyg 5: Nid oedd cysylltiad digonol rhwng yr asesiad risg a'r strategaeth a'r cynllun ar gyfer delio ag ef. Arweiniodd hyn at fethiant i ganolbwyntio ar y dechnoleg, y sgiliau, y seilwaith a’r adnoddau y byddai eu hangen i atal neu ymateb i bandemig, megis profi, olrhain ac ynysu.
3.18. O ganlyniad i'r gweinyddiaethau datganoledig yn mabwysiadu agwedd llywodraeth y DU at risg, llifodd y diffygion hyn drwodd i'w systemau argyfyngau sifil posibl.
3.19. Ym mis Ionawr 2021, comisiynodd yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl yr Academi Beirianneg Frenhinol i gynnal yr adolygiad allanol cyntaf o'r Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol.38 Cyflwynwyd ei adroddiad terfynol i’r Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl ym mis Medi 2021.39 Cymerodd llywodraeth y DU rannau o’r adroddiad i ystyriaeth a chynhyrchodd rifyn newydd o’r Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol yn 2022 a Chofrestr Risg Genedlaethol wedi’i diweddaru ym mis Awst 2023.40 Mae i ba raddau y mae Llywodraeth y DU wedi ystyried yr argymhellion ar y pum maes uchod isod.

Diffyg 1: Dibyniaeth ar senario unigol

3.20. Mae senarios yn rhan sefydledig o ymarfer asesu risg. Maent yn cynnwys “datblygu modelau o’r hyn a allai ddigwydd yn y dyfodol” a “helpu i nodi risg ac archwilio ansicrwydd, canlyniadau a chyd-ddibyniaethau”.41 Maent yn ddefnyddiol ond mae ganddynt eu cyfyngiadau.
3.21. Nid oedd yr asesiadau risg DU gyfan yn fwriadol yn dal pob risg y gallai’r DU ei hwynebu. Cafodd pob set o risgiau eu grwpio gyda'i gilydd o amgylch un “senario achos gwaethaf rhesymol”.42 Roedd hyn er mwyn:

dangos amlygiad o'r risgiau yn y [Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol] trwy ddarparu cyd-destun, disgrifio sut y byddai’r digwyddiad yn chwarae allan, a meintioli effaith a thebygolrwydd digwyddiad o’r fath. [Senarios achos gwaethaf rhesymol] Bwriedir iddynt gael eu darllen fel senario, nid rhagfynegiad, ac maent yn aml yn destun ansicrwydd sylweddol.”43

3.22. Yn adolygiad 2010 i ymateb y DU i bandemig ffliw H1N1 2009 i 2010 ('ffliw moch'), cofnododd y Fonesig Deirdre Hine anesmwythder ynghylch defnyddio senarios achos gwaethaf rhesymol oherwydd y potensial iddynt gael eu dehongli fel rhagfynegiad yn hytrach. yn hytrach na dim ond un senario i gynllunio yn ei herbyn.44 Mae'r Ymchwiliad yn cytuno. Dylai gosod senarios lluosog, hyd at a thu hwnt i'r achos gwaethaf rhesymol, arwain at gynllunio mwy soffistigedig ac ystod ehangach o ymatebion posibl.
3.23. Bwriadwyd i’r senarios achos gwaethaf rhesymol fod yn “amlygiad heriol ond credadwy o'r risg”.45 Dim ond os oeddent yn bodloni meini prawf penodol y cawsant eu cynnwys yn y rhestr o senarios risg.46 Roedd y rhain yn cynnwys:

  • cwrdd â throthwy tebygolrwydd;47 a
  • bod yn ddigon addysgiadol a chynrychioliadol o'r canlyniadau.48
3.24. Cyn pandemig Covid-19, roedd proses asesu risg y DU gyfan yn nodi dim ond dwy senario achos gwaethaf rhesymol ar gyfer clefydau heintus dynol yn gyson. Y rhain oedd:

  • ffliw pandemig;49 a
  • clefyd heintus sy'n dod i'r amlwg, ac eithrio'r ffliw, ond dim ond ar raddfa clefyd heintus â chanlyniadau uchel.50

(Mae clefyd heintus canlyniad uchel yn un sydd fel arfer â chymhareb marwolaeth uchel, a all fod yn anodd ei adnabod a'i ganfod yn gyflym, yn gallu trosglwyddo yn y gymuned, ac efallai nad oes ganddo fodd effeithiol o atal neu drin. Mae'n gofyn am well, arbenigol ymateb.)51

3.25. Adlewyrchir y gwahaniaeth rhwng y ddau senario yn Nhabl 2, sy’n crynhoi’r senarios achos gwaethaf rhesymol o asesiadau risg 2014, 2016 a 2019. Ym mhob iteriad, rhagwelwyd y byddai nifer y marwolaethau a'r anafiadau (hy niwed sy'n llai na marwolaeth) yn llawer uwch yn y senario ffliw pandemig nag yn y senario ar gyfer clefydau heintus sy'n dod i'r amlwg heblaw'r ffliw.
Tabl 2: Senarios achos gwaethaf rhesymol o asesiadau risg y DU yn 2014, 2016 a 2019
Ffliw pandemig: rhagdybiaethau Clefyd heintus sy'n dod i'r amlwg: rhagdybiaethau
2014 Marwolaethau: 750,000
Anafusion: 50% y boblogaeth

(Gwel INQ000176765_0001, 0003, 0006-0007)
Marwolaethau: 200
Anafusion: 2,000

(Gwel INQ000176766_0001, 0004-0005)
2016 Marwolaethau: 750,000
Anafusion: 50% y boblogaeth, 30 miliwn o bobl

(Gwel INQ000176770_0001-0002, 0005-0006)
Marwolaethau: 101 i 1,000
Anafusion: 2,000 i 10,000

(Gwel INQ000176771_0004)
2019 Marwolaethau: 820,000
Anafusion: 50% o'r boblogaeth, 32.8 miliwn o bobl

(Gwel INQ000176776_0001, 0006-0007)
Marwolaethau: 200
Anafusion: 2,000

(Gwel INQ000185135_0008)
3.26. Roedd parodrwydd pandemig y DU yn canolbwyntio ar ffliw fel yr unig senario achos gwaethaf rhesymol ar raddfa bandemig.52 Tybiwyd y byddai'r senario hwn yn ddigon cynrychioliadol o bob pandemig.53 Fodd bynnag, rhoddwyd gormod o bwysau ar y senario sengl hon. Gadawodd hyn fwlch mawr yn asesiad y DU o risg, gyda goblygiadau i baratoadau pandemig y DU gyfan. Roedd yn arwydd i’r system o barodrwydd a gwydnwch ar gyfer argyfyngau sifil yn y DU nad oedd angen paratoi ar wahân ar gyfer clefyd heintus sy’n dod i’r amlwg (ac eithrio’r ffliw) a allai gyrraedd graddfa pandemig. O ganlyniad, ni roddwyd digon o ystyriaeth i’r gwahanol sgiliau, seilwaith, technoleg ac adnoddau y gallai fod eu hangen mewn digwyddiad o’r fath (gweler Pennod 5: Dysgu o brofiad).
3.27. Roedd y senarios achos gwaethaf rhesymol yn Asesiadau Risg Cenedlaethol 2014 a 2016 yn seiliedig ar gyngor Chwefror 2013 y Pwyllgor Cynghori ar Bathogenau Peryglus (pwyllgor arbenigol o’r Adran Iechyd).54 Cadwodd Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol 2019 y senario achos gwaethaf rhesymol ar gyfer clefydau heintus sy’n dod i’r amlwg a ffliw pandemig gyda nifer tebyg o farwolaethau ac anafiadau ag Asesiadau Risg Cenedlaethol 2014 a 2016.55 Dywedodd arbenigwyr ledled y byd Gorllewinol mai ffliw pandemig oedd yr argyfwng iechyd mwyaf ar raddfa fawr.56 Ffliw pandemig oedd – ac mae’n parhau – y risg fwyaf, ond roedd mathau eraill o bandemig yn risg, ac maen nhw, hefyd. Roedd y senario ar gyfer clefyd heintus sy'n dod i'r amlwg yn seiliedig ar ddata o'r achosion o syndrom anadlol acíwt difrifol (SARS) rhwng 2002 a 2003.57 Fe’i disgrifiwyd gan y Pwyllgor Ymgynghorol ar Pathogenau Peryglus fel digwyddiad a oedd yn “tebygol” a “tebygol”, ond gyda’r cafeat pwysig bod “y tu hwnt i hynny ni ellid awgrymu unrhyw amcangyfrif o debygolrwydd nac effaith ar hyn o bryd”.58
3.28. Er gwaethaf y nodyn hwn o rybudd ynghylch tebygolrwydd ac effaith clefyd heintus anadlol yn dod i’r amlwg, gwnaeth yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol gamgymeriad sylweddol wrth fabwysiadu SARS fel yr unig sail ar gyfer y senario achos gwaethaf rhesymol. Wrth wneud hynny, anfonodd y neges y dylai cynllunio ar gyfer pathogen di-ffliw ganolbwyntio ar glefyd heintus sy’n dod i’r amlwg na fyddai’n ddigon trosglwyddadwy i arwain at bandemig.
3.29. Roedd yr asesiadau risg ar gyfer y DU gyfan rhwng 2008 a 2019 yn honni dro ar ôl tro bod yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi datblygu cynllun wrth gefn cenedlaethol ar gyfer ymdrin â SARS.59 Byddai hyn, medden nhw, yn darparu'r sail ar gyfer delio ag unrhyw achosion o SARS yn y dyfodol ac fe'i hadeiladwyd ar ymatebion generig i achosion o glefydau heintus a'r gwersi a ddysgwyd yn ystod yr achosion o SARS 2002 i 2003. Ymddengys mai sicrwydd ffug oedd hwn. Er gwaethaf ceisiadau gan yr Ymchwiliad, nid oes unrhyw gynllun wrth gefn ar gyfer y DU gyfan ar gyfer SARS, syndrom anadlol y Dwyrain Canol (MERS) nac unrhyw glefyd heintus arall â chanlyniadau uchel wedi’i ddatgelu gan lywodraeth y DU. Felly nid yw'r Ymchwiliad yn fodlon bod cynlluniau o'r fath erioed wedi bodoli.
3.30. Yr unig gynlluniau wrth gefn sy'n benodol i SARS neu MERS a dderbyniwyd fel tystiolaeth gan yr Ymchwiliad yw cynlluniau interim a ddelir gan yr Asiantaeth Diogelu Iechyd a Public Health England yn y drefn honno. Disgrifiodd cynllun interim SARS, dyddiedig Rhagfyr 2003, ei hun fel “cynllun wrth gefn ar gyfer ymateb cydgysylltiedig gan yr Asiantaeth Diogelu Iechyd” ac un a ddyluniwyd i'w ddefnyddio ar y cyd â chynlluniau ar gyfer SARS o adrannau iechyd y DU a'r GIG.60 Roedd cynllun interim MERS 2014 yn datgan yn benodol ei fod yn “dogfen fewnol” i’w ddefnyddio gan Public Health England a’i fod yn “na fwriedir ei ddefnyddio y tu allan i'r sefydliad”.61 Nid yw’n ymddangos y bu cynllun ar wahân sy’n dogfennu strategaeth benodol ar gyfer y DU gyfan ar gyfer ymateb i achosion o SARS, MERS neu unrhyw glefyd heintus arall â chanlyniadau uchel ac sy’n nodi’r effeithiau ar y systemau iechyd, gofal cymdeithasol ac iechyd y cyhoedd. a'r gymdeithas ehangach, neu ymyriadau nad ydynt yn rhai fferyllol fel cwarantin gorfodol, olrhain cyswllt neu reolaethau ffiniau.
3.31. Argymhellodd yr Academi Beirianneg Frenhinol i lywodraeth y DU ym mis Medi 2021:

Ar gyfer pob risg, dylid cynhyrchu amrywiaeth o senarios i archwilio ansicrwydd a gofynion cynllunio ychwanegol, gwella’r allbwn, a sicrhau’r gwerth mwyaf posibl o’r broses gyffredinol..”62

Yn eu tystiolaeth i'r Ymchwiliad, cytunodd nifer o wyddonwyr. Roeddent yn cynnwys yr Athro Syr Mark Walport (Prif Gynghorydd Gwyddonol y Llywodraeth o fis Ebrill 2013 i fis Medi 2017), yr Athro Syr Patrick Vallance (Prif Gynghorydd Gwyddonol y Llywodraeth rhwng Ebrill 2018 a Mawrth 2023), yr Athro John Edmunds (Athro Modelu Clefydau Heintus yn Ysgol Feddygaeth Llundain). Hylendid a Meddygaeth Drofannol) a’r Athro Syr Christopher Whitty (Prif Swyddog Meddygol Lloegr o fis Hydref 2019).63 Mae gan bob math o glefyd ei broffil ei hun a’i ddull trosglwyddo ei hun ond, fel yr eglurodd y tystion hyn, dylai parodrwydd ar gyfer pandemigau a’u gallu i wrthsefyll pandemigau gynnwys ystyried trosglwyddo drwy bob llwybr haint posibl.64
Nid oedd y senarios yr oeddid wedi cynllunio ar eu cyfer yn gwneud hyn.

3.32. Dywedodd Katharine Hammond, Cyfarwyddwr yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl rhwng Awst 2016 ac Awst 2020, wrth yr Ymchwiliad nad oedd yn rhesymol rhagweld a chynllunio ar gyfer popeth a allai ddigwydd. Adeiladwyd system y DU ar ddefnyddio asesu risg da i nodi'r galluoedd a chael modd i'w haddasu'n gyflym yn wyneb digwyddiadau.65 Mynegodd Ms Hammond y pryder y byddai’r defnydd o senarios pandemig lluosog wedi bod yn rhy ddwys o ran adnoddau ac mae’r Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl “nad oedd ganddo'r gallu yn realistig”.66 O ganlyniad, prin iawn oedd y cynllunio ar gyfer senarios lluosog yn Asesiad Risg Cenedlaethol 2016 ac Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol 2019.67
3.33. Yn ogystal ag effaith, yr ail ffactor yn yr asesiad o risg yw'r tebygolrwydd o ddigwydd. Fodd bynnag, fel yr argymhellodd yr Academi Beirianneg Frenhinol i lywodraeth y DU yn 2021:

“[L]ni ddylai tebygrwydd fod yn brif yrrwr ar gyfer blaenoriaethu gan y gall hyn fod yn anodd ei asesu gyda lefel uchel o hyder ar draws yr holl risgiau. Dylai’r broses o wneud penderfyniadau gael ei llywio gan effaith a pharodrwydd sy’n gysylltiedig â gallu ar draws atal, lliniaru, ymateb ac adferiad.”68

Mae'r Ymchwiliad yn cytuno. Dylid rhoi llai o bwys ar debygolrwydd, gan y dylid cynllunio ar gyfer digwyddiadau annhebygol hefyd. Roedd Syr Oliver Letwin AS, Gweinidog Polisi’r Llywodraeth rhwng Mai 2010 a Gorffennaf 2016 a Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn rhwng Gorffennaf 2014 a Gorffennaf 2016, o’r farn bod canolbwyntio ar debygolrwydd yn gamgymeriad “oherwydd bydd digwyddiadau ag effeithiau enfawr sy’n annhebygol iawn ac na fyddant efallai’n digwydd am flynyddoedd lawer, os byddant yn digwydd, yn cael effeithiau enfawr serch hynny”.69 Dywedodd cynghorwyr gwyddonol gan gynnwys yr Athro Walport a Vallance wrth yr Ymchwiliad mai camgymeriad oedd canolbwyntio ar debygolrwydd.70

3.34. Ceisiodd nifer o dystion ac adrannau’r llywodraeth nodi bod pandemig Covid-19 mor annhebygol fel ei fod yn ddigwyddiad ‘alarch du’.71 Mae hwn yn ddigwyddiad sy’n drychinebus ond sy’n ddigynsail, y tu hwnt i brofiad neu fyfyrdod rhesymol ac, felly, yn anrhagweladwy.72 Nid yw'r cysyniad yn cael ei dderbyn yn gyffredinol nac yn destun dadl ym maes argyfyngau sifil posibl. Er enghraifft, yr Athro David Alexander a Bruce Mann, tystion arbenigol ar reoli risg a gwydnwch (gweler Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad), dywedodd y gellir rhagweld y rhan fwyaf o risgiau brys sifil mewn rhyw ffurf neu siâp.73 Serch hynny, ni all unrhyw lywodraeth ragweld popeth. Fel y dywedodd Syr Oliver Letwin wrth yr Ymchwiliad:

“[N]o bydd maint y cynllunio gwytnwch neu sganio'r gorwel yn ddigon i sicrhau bod y llywodraeth bob amser yn ymateb mewn ffordd effeithiol i argyfyngau wrth iddynt godi. Nid yw rhagwybodaeth byth yn gyflawn: mae pethau annisgwyl yn digwydd.”74

3.35. Yng ngoleuni’r cyngor gan lawer o arbenigwyr, roedd yn rhesymegol felly i’r asesiadau risg DU gyfan gynnwys senarios ar gyfer pandemig ffliw a chlefyd heintus â chanlyniadau uchel ar raddfa lai fel SARS, ond ni ddylai hyn fod wedi bod i’r eithrio posibiliadau eraill. Roedd profiadau diweddar SARS a MERS yn golygu bod achos arall o coronafirws ar raddfa bandemig yn rhagweladwy. Nid digwyddiad alarch du ydoedd. Roedd absenoldeb senario o'r fath o'r asesiadau risg yn gamgymeriad sylfaenol i'r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol a'r Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl. Gallai a dylai llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig fod wedi asesu’r risg o bathogen newydd sydd â’r potensial i gyrraedd graddfa bandemig.
3.36. Mae Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol 2022 wedi ymgorffori pandemig mwy generig a senarios clefydau heintus sy'n dod i'r amlwg.75 Mae'r cywiriad i'w groesawu ond mae'n tanlinellu'r diffyg cyn y pandemig Covid-19. Mae'n ymddangos bod y gwelliannau'n dal i fod yn waith ar y gweill. Bydd angen i lywodraeth y DU hefyd sicrhau bod y dewis o senarios lluosog ar gyfer gwahanol risgiau yn adlewyrchu ystod gynrychioliadol o’r hyn a allai fynd o’i le, ac nad yw hyn yn cael ei ysgogi’n bennaf gan debygolrwydd y senarios hyn. Nid yw wedi egluro'n glir eto sut y mae'n bwriadu gweithredu argymhellion yr Academi Beirianneg Frenhinol yn llawnach i warchod rhag y problemau a ddisgrifir uchod.76

Diffyg 2: Atal yr argyfwng

3.37. Methodd y DU â chynllunio i atal y salwch eang a’r farwolaeth a ragwelwyd gan y senario achos gwaethaf rhesymol ar gyfer ffliw pandemig. Dywedodd Mr Hancock fod y Gofrestr Risg Genedlaethol:

rhagdybio’n benodol y byddai nifer fawr o bobl yn mynd yn sâl pe bai pandemig. Nid oedd yn sôn am gamau y gellid eu cymryd i atal hyn rhag digwydd.”77

Cyfeiriodd at y rhagdybiaeth na ellid lliniaru’r risg fel methiant sylfaenol o “athrawiaeth”.78

3.38. Cytunodd Jeremy Hunt AS, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd (a Gofal Cymdeithasol) rhwng mis Medi 2012 a mis Gorffennaf 2018.79 Yr Athro Whitty “hanner” cytuno, gan nodi:

“[C]Ni roddodd ddigon o ystyriaeth i'r hyn y gallem ei wneud i atal pandemig ar raddfa Covid nac yn wir unrhyw bathogen arall a allai fynd yno'n realistig.80

Roedd yr Athro Whitty o’r farn ei bod hefyd yn synhwyrol cael cynllun ymarferol ar gyfer beth i’w wneud pan fydd popeth arall yn methu.81 Priodolodd yr Athro Edmunds y methiant hwn o ran athrawiaeth i’r ffaith mai’r senario achos gwaethaf rhesymol ar gyfer ffliw pandemig oedd senario nas lliniarwyd i raddau helaeth.82

3.39. Roedd Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol 2019 yn cynnwys cafeat penodol ar gyfer pandemigau:

Nid yw’r senario achos gwaethaf rhesymol yn ystyried y mesurau ymateb a roddwyd ar waith gennym gan ei bod yn anodd rhagweld effaith y gwrthfesurau mewn unrhyw bandemig penodol gan y bydd yn dibynnu ar natur y firws..”83

Nodwyd hyn hefyd yn Asesiadau Risg Cenedlaethol 2014 a 2016.84

3.40. Mewn cyferbyniad, roedd y senario achos gwaethaf rhesymol ar gyfer clefydau heintus sy'n dod i'r amlwg yn Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol 2019 yn rhagdybio y byddai mesurau rheoli heintiau trwy olrhain cyswllt sylfaenol yn rheoli'r achosion.85 Mae senario an
Ni ystyriwyd clefyd heintus sy'n dod i'r amlwg yn cyrraedd graddfa bandemig ac sy'n gofyn am system debyg o olrhain cyswllt fel cam cyntaf i reoli'r lledaeniad.
3.41. Roedd dwy broblem i'r dulliau asesu risg. Yn gyntaf, nid oedd yr asesiadau risg bob amser yn nodi nac yn esbonio'n benodol y camau lliniaru a dybiwyd yn y senarios risg.86 Mae angen i asesiadau risg yn y dyfodol esbonio'n gliriach a chyson y tybiaethau sydd y tu ôl iddynt. Yn ail, methodd yr Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol a'i ragflaenwyr yn briodol ag ystyried atal a lliniaru. O ganlyniad, ni roddwyd ystyriaeth ddigonol i’r dechnoleg, y sgiliau, y seilwaith a’r adnoddau y byddai eu hangen i liniaru neu atal yr argyfwng (gweler Pennod 5: Dysgu o brofiad).
3.42. Nid oedd hwn yn fater newydd. Ym mis Hydref 2013, ysgrifennodd yr Athro Walport at David Cameron AS, Prif Weinidog y DU rhwng mis Mai 2010 a mis Gorffennaf 2016, yn argymell cymeradwyo Asesiad Risg Cenedlaethol 2013 ac yn nodi nifer o feysydd y gellid ei gryfhau, gan gynnwys:

“[A] dylai cofrestr risg dda ysgogi meddwl am sut y gellir atal, lliniaru, ymdrin â risgiau os byddant yn dod i'r amlwg a chlirio wedyn. Mae'r [Asesiad Risg Cenedlaethol] yn cael ei ddefnyddio'n weddol effeithiol ar gyfer trin a chlirio, ond yn amrywiol i ysgogi penderfyniadau ynghylch atal a lliniaru.”87

Mynegodd yr Athro Walport farn debyg i swyddogion Swyddfa’r Cabinet ym mis Mehefin 2014 ac eto ym mis Hydref 2014.88 Dywedodd wrth yr Ymchwiliad ei fod yn “dechrau swnio fel record wedi torri” ar y mater.89 Pan ofynnwyd iddo gan yr Ymchwiliad a oedd yn ystyried bod y defnydd o’r Asesiad Risg Cenedlaethol ar gyfer atal a lliniaru wedi gwella yn ystod ei gyfnod yn y swydd, dywedodd: “Rwy'n meddwl ei fod yn waith ar y gweill, ac rwy'n meddwl ei fod yn dal i fod yn waith ar y gweill.”90

3.43. Cynhaliodd yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl weithdai yn 2014 a oedd yn argymell “[g]canolbwyntio eto ar 'beth rydym am ei atal'” a gwell dealltwriaeth o'r “scalability galluoedd ac adnoddau (i helpu i nodi bylchau mewn parodrwydd)”.91
3.44. Roedd yn ymddangos bod Swyddfa'r Cabinet wedi cydnabod yr angen am welliant yn y maes hwn fel rhan o'i gwaith ar y Strategaeth Ddiogelwch Genedlaethol ac Adolygiad Strategol o Amddiffyn a Diogelwch 2015. Nododd, o dan ‘Atal’:

Mae hyn yn golygu canolbwyntio rheoli risg ar liniaru lle bo modd, nid dim ond paratoi ar gyfer argyfyngau.”92

3.45. Ym mis Mawrth 2017, cynullodd yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl Fwrdd Llywio Asesu Risg. Ei ddiben oedd goruchwylio’r ymagwedd at yr hyn a ddaeth yn Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol 2019. Roedd cofnodion ei gyfarfod cyntaf yn cofnodi:

Teimlai’r bwrdd, er ei bod yn ddymunol llunio asesiad risg a oedd yn cefnogi penderfyniadau ynghylch atal risg yn ogystal â pharatoi ac ymateb i risg, na ddylai hyn leihau ystwythder y ddogfen..”93

Methodd ag ystyried rôl atal yn ddigonol wrth asesu risg. Roedd yn gyfle a gollwyd gan iddo fethu ag ystyried, cyn argyfwng sifil, ei atal neu ei liniaru.

Diffyg 3: Risgiau rhyng-gysylltiedig a'r effaith domino

3.46. Gall argyfyngau lluosog ryngweithio â'i gilydd i gynhyrchu argyfwng cyfanredol gwaeth na phe baent yn digwydd yn unigol. Gall un argyfwng greu effaith domino lle, pan aiff un peth o'i le, mae pethau eraill yn mynd o'i le hefyd.94 Disgrifiodd yr Athro Alexander y rhain, yn y drefn honno, fel “risg cyfansawdd” a “risg rhaeadru”.95 Gall yr ymateb i ddigwyddiad fod â risgiau hefyd. Mae hyn yn arbennig o wir gydag argyfyngau sifil system gyfan, lle gall y llywodraeth ymyrryd ar raddfa sylweddol. I ddefnyddio cyfatebiaeth yr Athro Walport, gall y gwellhad ar gyfer argyfwng penodol gael sgîl-effeithiau niweidiol.96
3.47. Mae digwyddiadau fel pandemigau yn sylfaenol wahanol i argyfyngau ynysig eraill oherwydd eu bod yn ymgysylltu â'r system ymateb gyfan. Gallai risg fod yn achos pandemig (risg iechyd), sy’n arwain at gyfres o ymyriadau gan y llywodraeth i amddiffyn y boblogaeth (gyda buddion ond hefyd costau i bobl agored i niwed), gan arwain at fenthyca i ddarparu cymorth ariannol brys (a. risg economaidd), ei hun yn arwain at y llywodraeth yn methu â darparu gofal iechyd i'r rhai sydd ei angen yn ystod y pandemig a thu hwnt (risg iechyd pellach). Yn yr un modd, gall methu â mynd i’r afael ag achosion o bathogen hynod beryglus ar fyrder arwain at ganlyniadau trychinebus drwy achosi cwymp cymdeithasol ac economaidd. Nid yw'n gydbwysedd hawdd i'w daro. Ar gyfer digwyddiadau 'system gyfan' o'r fath, mae'r risg y bydd yr argyfwng yn cynyddu, gan gynnwys o ganlyniad i'r ymateb, yn llawer uwch. Dylid eu trin mewn categori hollol wahanol i risgiau eraill. Mae rheolaeth y materion hyn yn yr ymateb i bandemig Covid-19 yn cael ei archwilio ym modiwlau diweddarach yr Ymchwiliad hwn. Fodd bynnag, mae’n amlwg, yn y ddau senario, bod y risg o niwed economaidd difrifol yn golygu bod gan y Trysorlys rôl hollbwysig wrth asesu risg. Mae hefyd yn golygu y dylid ystyried yr effaith ar gymdeithas a’r rhai sy’n debygol o gael eu heffeithio waethaf. Bydd gwahanol ymatebion i wahanol argyfyngau sifil yn cael ystod o sgil-effeithiau ar draws cymdeithas. Dylai fod yn agwedd sylfaenol ar bob asesiad risg bod yr effeithiau posibl ar gymdeithas a’r economi yn cael eu hystyried.
3.48. Roedd yr Asesiad Risg Cenedlaethol a'r Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol yn canolbwyntio i bob pwrpas ar argyfyngau unigol.97 O 2016 ymlaen, bu rhai ymdrechion i ysgogi meddwl am risg yr effaith domino a ddisgrifir uchod.98 Fodd bynnag, fel y nododd yr Academi Beirianneg Frenhinol, y gydnabyddiaeth o fewn llywodraeth y DU oedd bod meddwl cynhwysfawr am risgiau rhyng-gysylltiedig yn “elfen allweddol sydd ar goll o'r fethodoleg bresennol”.99
3.49. Amlygwyd y cyfyngiadau hyn cyn y pandemig. Ym mis Gorffennaf 2019, ysgrifennodd yr Athro Vallance at Ms Hammond, gan nodi:

Mae llawer o risgiau yn gydgysylltiedig a gallant weithredu fel cyfranwyr neu alluogwyr risgiau eraill. Gall hyn yn ei dro gynyddu rhai risgiau. Ar hyn o bryd nid yw'r mater hwn yn cael ei nodi'n ddigon da yn y [Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol] methodoleg.”100

Yn ei hateb, cytunodd Ms Hammond fod hyn yn rhywbeth i'w archwilio.101 Ond erbyn i'r pandemig daro, roedd hi'n rhy hwyr, wrth gwrs.

3.50. Os na chaiff gwrthfesurau ar ffurf ymyriadau nad ydynt yn fferyllol eu hystyried cyn pandemig, ni fydd eu sgil-effeithiau posibl yn destun craffu trylwyr ymlaen llaw. Mae’r gwendid hwn wedi’i gydnabod gan lywodraeth y DU, ond dim ond ers y pandemig. Ym mis Ebrill 2022, nododd Bwrdd Galluoedd Clefydau Pandemig newydd y DU gyfan fod yr asesiadau cyfredol:

peidiwch â chynnwys asesiad risg llawn i'w ddefnyddio [ymyriadau anfferyllol]. O ystyried bod gosod cyfyngiadau symud yn rhannol yn gyfrifol am ostyngiad o 25% mewn CMC rhwng mis Chwefror a mis Ebrill 2020, y gostyngiad mwyaf a gofnodwyd erioed, a nifer o effeithiau eilaidd a thrydyddol ar bob sector, mae hyn yn cynrychioli bwlch sylweddol yn asesiad y DU o risg pandemig.102 (pwyslais yn y gwreiddiol)

Argymhellodd y bwrdd y dylid gwneud rhagor o waith i lunio asesiad risg atodol i asesu effeithiau’r newidiadau yn ymddygiad y cyhoedd a ddisgwylir yn ystod pandemig mewn sectorau amrywiol.103 Roedd hefyd yn argymell diweddaru asesiad risg economaidd llywodraeth y DU i gynnwys ystod ehangach o effeithiau, gan gynnwys yr effeithiau sylweddol posibl.
ymyriadau anfferyllol a newidiadau ymddygiad ar wahanol sectorau o'r economi.104

3.51. Mae'r Ymchwiliad yn cytuno bod hwn yn wendid yn y broses asesu risg. Rhennir y cyfrifoldeb am hyn ar draws llywodraeth y DU:

  • Yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl, a gynhyrchodd yr asesiadau risg, oedd yn gyfrifol am y broses.105
  • Yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol, fel adran arweiniol y llywodraeth, oedd yn gyfrifol am gynllunio’r senarios achos gwaethaf rhesymol ar gyfer risgiau clefydau heintus dynol, ond methodd ag ystyried sut i atal a lliniaru senario o bathogen newydd ar raddfa bandemig a’r effeithiau domino a allai gael eu hachosi gan unrhyw wrthfesurau.106
  • Roedd y Trysorlys yn ymwneud â chynllunio proses a ddefnyddiwyd gan yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol i asesu effeithiau economaidd risgiau ac roedd yn rhan o’r Grŵp Adolygu Effeithiau Economaidd, a’i dasg oedd herio asesiadau o’r fath.107
3.52. Roedd yr Academi Beirianneg Frenhinol o'r farn bod agwedd llywodraeth y DU at risgiau rhyng-gysylltiedig yn gofyn am feddylfryd gwahanol i'r un ar gyfer risgiau unigol.108 Mae’r un sylwadau yr un mor berthnasol i’r gweinyddiaethau datganoledig. Yn hynny o beth, ym mis Medi 2021 argymhellodd yr Academi Beirianneg Frenhinol i lywodraeth y DU fod angen astudiaeth drawslywodraethol gydweithredol i fapio risgiau rhyng-gysylltiedig a chynllunio gallu.109
3.53. Gall dadansoddiad o'r cysylltiad rhwng risgiau fod yn heriol ac yn ddwys o ran adnoddau.110 Er bod yr Ymchwiliad yn cydnabod nad yw'r diffyg hwn mewn asesu risg yn hawdd i'w unioni, nid yw hyn yn amharu ar bwysigrwydd gwneud hynny. Mae cyfeiriadau at y mater hwn yn Fframwaith Gwydnwch Rhagfyr 2022, a menter cynllun peilot Swyddfa’r Cabinet, yn arwydd i’w groesawu o ymrwymiad llywodraeth y DU i gyflawni’r argymhelliad hwn.111 Fodd bynnag, nid oedd yn ymddangos bod Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol 2022 yn cynnwys unrhyw gyfeiriad at risgiau rhyng-gysylltiedig, ac mae'r amserlen ar gyfer gwella galluoedd yn y maes hwn yn aneglur.112 Nid oes unrhyw dystiolaeth o gynnydd yn Niweddariad Gweithredu Fframwaith Cydnerthedd Rhagfyr 2023 llywodraeth y DU.113

Diffyg 4: Risgiau hirdymor a phobl agored i niwed

3.54. Mae gwytnwch yn dibynnu ar gael poblogaeth wydn. Mae bodolaeth a pharhad bregusrwydd yn y boblogaeth yn risg hirdymor i’r DU. Mae risgiau hirdymor yn wahanol i risgiau acíwt oherwydd eu bod yn raddol yn effeithio ar wytnwch dros amser.114 Mae angen rhoi sylw arbennig i'r risgiau hirdymor i bobl sy'n agored i niwed mewn cymdeithas. Fel yr eglurodd yr Athro Walport, mae risg yn gyfuniad o’r perygl ei hun, yr amlygiad i’r perygl a pha mor agored i niwed yw pobl i’r perygl.115 Yr enghraifft gliriaf o risg hirdymor a amlygwyd neu a waethygwyd gan y pandemig yw iechyd sylfaenol poblogaeth y DU cyn 2020. Mae poblogaeth afiach yn wynebu risg sylweddol uwch o brofi cyfraddau uwch o salwch difrifol a marwolaeth o ganlyniad i clefyd heintus. Os na chaiff lefelau iechyd gwael eu gwirio dros gyfnod helaeth o amser, y canlyniad anochel fydd mai'r rhai sy'n agored i niwed oherwydd iechyd gwael fydd yn cael eu taro galetaf.
3.55. Pan darodd y pandemig, roedd llawer o'r rhai a ddioddefodd a llawer o'r rhai a fu farw eisoes yn agored i niwed. Y dystiolaeth gan sawl sefydliad gwirfoddol, cymunedol a menter gymdeithasol oedd bod y clefyd a’r ymateb i’r argyfwng yn cael effaith anghymesur ar bobl agored i niwed.116 Eglurodd yr Athro Vallance:

“[T]dyma wirionedd ofnadwy, ofnadwy, ac mae'n rhywbeth y mae angen inni i gyd fyfyrio arno, sef bod pob pandemig yn bwydo oddi ar anghydraddoldeb ac yn ysgogi anghydraddoldeb. … mae honno’n drasiedi y mae angen ei deall.”117

3.56. Ac eto, wrth i’r DU fynd i mewn i bandemig Covid-19, roedd “[s]anghydraddoldebau iechyd systematig sylweddol yn ôl statws economaidd-gymdeithasol, ethnigrwydd, amddifadedd ar lefel ardal, rhanbarth, grwpiau lleiafrifol sydd wedi'u hallgáu'n gymdeithasol a grwpiau iechyd cynhwysiant”.118 Yr Athro Clare Bambra a Syr Michael Marmot, tystion arbenigol ar anghydraddoldebau iechyd (gw Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad), fod siociau trychinebus a achosir gan argyfyngau fel pandemigau yn amlygu ac yn chwyddo anghydraddoldebau iechyd sy’n bodoli eisoes.119 Nid oedd Covid-19 yn “firws cyfle cyfartal”.120 Arweiniodd at fwy o debygolrwydd o salwch a marwolaeth i bobl oedd fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas.121 Barn yr Athro Bambra a Marmot oedd:

Yn fyr, aeth y DU i mewn i'r pandemig gyda'i gwasanaethau cyhoeddus wedi'u disbyddu, gwella iechyd wedi'i arafu, anghydraddoldebau iechyd wedi cynyddu ac iechyd ymhlith y bobl dlotaf mewn cyflwr o ddirywiad..”122

3.57. Parhaodd Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol 2019 y broblem o beidio â rhoi cyfrif digonol am y risg i bobl sy’n agored i niwed.123 Nid oedd y system asesu risg a oruchwyliwyd gan yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl a’r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn rhoi digon o ystyriaeth i ffactorau – y tu hwnt i oedran a bregusrwydd clinigol – a allai wneud rhannau penodol o’r boblogaeth yn arbennig o agored i achos o bathogenau.124 Roedd yr asesiad senario llawn ar gyfer pandemig clefyd tebyg i ffliw yn cynnwys adran fer yn unig ar y “effaith ar grwpiau agored i niwed”.125 Roedd yn rhy gul ac roedd yn canolbwyntio'n rhy gyfyng ar yr effaith ar wasanaethau cyhoeddus a chapasiti staff.
3.58. Roedd Cofrestr Risg Genedlaethol 2020 yn cyfeirio’n benodol at grwpiau agored i niwed ac mewn perygl. Fodd bynnag, roedd ei ganllawiau ar sut y dylai’r rhai sy’n ymwneud â pharodrwydd a gwydnwch fynd i’r afael â’r materion hyn yn rhy amwys i fod yn ddefnyddiol:

“[C]wrth gynllunio ar gyfer y risgiau hyn ac ymateb iddynt, mae gan gynllunwyr o lywodraeth genedlaethol, llywodraeth leol a grwpiau cymunedol oll rôl bwysig i’w chwarae wrth liniaru’r effeithiau anghymesur ar yr unigolion hyn.”126

3.59. Parodrwydd Argyfwng (canllawiau statudol llywodraeth y DU, a gyhoeddwyd gyntaf yn 2006 ac a ddiweddarwyd yn fwyaf diweddar yn 2012) yn nodi’r fframwaith cyffredinol ar gyfer amddiffyn sifil o dan Ddeddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004 ac yn cydnabod bod pobl agored i niwed yn “un set o bobl y mae'n rhaid i bob cynllun brys roi sylw iddynt”.127 Fodd bynnag, mae'n methu â darparu dealltwriaeth ymarferol o fregusrwydd at ddibenion parodrwydd.128 Y diffiniad o fregusrwydd mewn Parodrwydd ar gyfer Argyfwng yw “pa mor agored yw unigolion neu gymuned, gwasanaethau neu seilwaith i ddifrod neu niwed yn deillio o argyfwng neu ddigwyddiad arall”.129 Yr unig gydnabyddiaeth o bobl agored i niwed at ddibenion cynllunio yw'r rhai â phroblemau symudedd, problemau iechyd meddwl, plant a menywod beichiog.130 Yn yr un modd, mae’r canllawiau anstatudol pwrpasol – Adnabod Pobl Sy’n Agored i Niwed mewn Argyfwng, o 2008 – yn diffinio bregusrwydd fel y rhai “sy'n llai abl i helpu eu hunain o dan amgylchiadau brys”.131
3.60. Wrth fynd i mewn i'r pandemig, nid oedd y rhan fwyaf o'r cynlluniau'n diffinio grwpiau o bobl agored i niwed, ac roedd y rhai a wnaeth yn cymryd diffiniad cul o fregusrwydd yn seiliedig ar gyflyrau clinigol yn unig.132 Dywedodd Michael Adamson, Prif Weithredwr y Groes Goch Brydeinig o fis Tachwedd 2014, wrth wneud asesiadau o fregusrwydd, fod gormod o ffocws ar fregusrwydd clinigol a dim digon ar ffactorau cymdeithasol ac economaidd ehangach.133
3.61. Roedd y diffiniadau o fregusrwydd yn y canllawiau statudol ac anstatudol a gynhyrchwyd gan Swyddfa'r Cabinet yn rhy amwys i fod ag unrhyw ddefnyddioldeb. Ni alwodd Swyddfa’r Cabinet ar yr arbenigedd sydd ar gael yn ei hadran ei hun, nac yn allanol, ar sut i nodi ac amddiffyn pobl agored i niwed.134 Yn yr un modd, er bod corff o’r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol a oedd yn canolbwyntio ar barodrwydd ar gyfer pandemig (y Bwrdd Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig) wedi cydnabod ym mis Chwefror 2018 y dylai fod eglurhad o’r ystyr mewn pandemig o “unigolion agored i niwed”, ni weithredwyd yn ddigonol ar hyn.135 Nid oedd cynllunio at argyfwng y DU cyn y pandemig yn rhoi digon o ystyriaeth i ehangder bregusrwydd nac effaith anghydraddoldeb ar y rhai a oedd yn debygol o gael eu heffeithio’n arbennig gan argyfwng neu’r ymateb iddo.136
3.62. Roedd Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol 2022 yn cynnwys adran newydd o'r enw “Canllawiau Grwpiau Agored i Niwed”.137 Roedd yn gwahodd y rhai sy'n gyfrifol am rôl arwain ar risg, wrth ddatblygu senarios, i ystyried yr effaith anghymesur y gallai'r risg ei chael ar grwpiau agored i niwed. Mae hwn yn ddatblygiad cadarnhaol. Fodd bynnag, nid yw'n mynd yn ddigon pell. Dim ond yr effeithiau sylfaenol a allai ddeillio o argyfwng y mae'n eu hystyried. Mae’n awgrymu y dylai adrannau’r llywodraeth ystyried effeithiau eraill – er enghraifft, sgil-effeithiau unrhyw ymateb penodol – ond nid yw’n nodi beth allai’r effeithiau hynny fod na sut y gellid eu lliniaru (gweler uchod mewn perthynas â Flaw 3). Dylid rhoi llawer mwy o bwys ar yr effeithiau cymdeithasol ac economaidd. Mae angen symud oddi wrth achosion risgiau tuag at leihau eu heffaith, yn enwedig ar y bobl sydd fwyaf agored i niwed.138
3.63. Un ffordd y gellir cyflawni hyn yw drwy asesiad risg lleol. Dywedodd Mark Lloyd, Prif Weithredwr y Gymdeithas Llywodraeth Leol o fis Tachwedd 2015, wrth yr Ymchwiliad y dylid cael asesiad agosach o risg ar lefel leol.139 Mae'r Ymchwiliad yn cytuno. Byddai hyn yn caniatáu ar gyfer ystyriaeth fwy effeithiol o bobl agored i niwed yn nes at eu hamgylchiadau personol. Byddai hefyd yn adlewyrchu pwysigrwydd gwell asesiad risg ar lefel y gweinyddiaethau datganoledig i ystyried proffiliau unigol eu poblogaethau. Pe bai hyn yn cael ei wneud, byddai’r asesiad risg wedyn yn rhoi ystyriaeth well i’r ystod o bobl sy’n agored i niwed a sut mae hyn yn amlygu ei hun mewn gwahanol ffyrdd ar draws poblogaeth y DU. Dylai asesu risg fod yn ymdrech gydweithredol, yn berthnasol i lywodraeth ganolog ond hefyd ar y lefelau datganoledig, rhanbarthol a lleol.140
3.64. Yn ogystal, mae’r Ymchwiliad o’r farn y dylai fod un diffiniad o fregusrwydd ar gyfer llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig. Dylai hyn ystyried y nodweddion gwarchodedig o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010 ond dylai hefyd fod yn ddigon eang a gallu addasu i amgylchiadau argyfwng mawr wrth i wybodaeth gael ei chasglu am ei effaith ehangach bosibl. Dylid ystyried yr effaith y gallai gweithredu a diffyg gweithredu ei chael ar y rhai sy’n wynebu’r risg fwyaf o niwed a dioddefaint. Pe bai’r ymagwedd hon yn cael ei mabwysiadu ym mhob agwedd ar barodrwydd a gwydnwch, byddai’r risg o ddioddefaint a niwed – nid yn unig o ganlyniad i bandemig ond o’r ymateb – yn cael ei leihau.
3.65. Nododd Llywodraeth y DU yn ei Fframwaith Cydnerthedd ym mis Rhagfyr 2022 y byddai’n archwilio proses newydd ar gyfer nodi ac asesu risgiau hirdymor, gan gynnwys eu heffaith ar bobl sy’n agored i niwed.141 Mae ei Ddiweddariad Gweithredu 2023 yn awgrymu ei fod wedi sefydlu proses newydd ar gyfer nodi ac asesu’r mathau hyn o heriau tymor hwy ond mae’n addo’r canlynol yn unig: “Bydd rhagor o fanylion ar gael am y gwaith hwn yn 2024.”142 Mae hwn yn parhau i fod yn waith sy’n mynd rhagddo i Swyddfa’r Cabinet – bron i dair blynedd ar ôl adolygiad allanol yr Academi Beirianneg Frenhinol.

Diffyg 5: Galluoedd a chapasiti

3.66. Mae’n hollbwysig bod yr asesiad o risg yn gysylltiedig â galluoedd a chapasiti ymarferol – sef, yr hyn y gellir ei wneud mewn gwirionedd mewn ymateb i argyfwng. Yn y modd hwn, dylai asesu risg fod yn gysylltiedig â strategaeth a chynllunio, sy’n gorfod ystyried y realiti o ran parodrwydd a gwydnwch ar lawr gwlad. Os nad yw asesu risg yn ystyried yr hyn sy’n ymarferol bosibl a’r hyn nad yw’n ymarferol bosibl, mae’n ymarfer academaidd sy’n bell oddi wrth y rhai y bydd yn cael effaith arnynt yn y pen draw. Dyma beth ddigwyddodd yn y DU.
3.67. Mae'r Ymchwiliad o'r farn mai dull gwell o asesu risg fyddai gweithio ymlaen o'r asesiad risg. Yn gyntaf, nodwch y risg ac adeiladu'r galluoedd sydd eu hangen i'w hatal neu ymateb iddi. Yn ail, gweithio tuag yn ôl o'r galluoedd fel y maent yn bodoli ar hyn o bryd neu y gellir yn rhesymol ddisgwyl eu bod yn bodoli, i gyfrifo'r risg. Er enghraifft, pe bai gan y DU y gallu i brofi, olrhain ac ynysu ar raddfa a lefel o gapasiti hyblyg yn y system iechyd a gofal cymdeithasol, mae effaith pandemig ar y boblogaeth – ac felly’r risg – yn debygol o gael ei lleihau. . Yn yr un modd, os yw cyllid cyhoeddus yn gadarn, byddai gan lywodraethau'r gallu i ddarparu cymorth economaidd yn ystod pandemig - byddai hyn yn lleihau'r risg y byddai argyfwng iechyd yn dod yn argyfwng economaidd.
3.68. Yr angen i wneud penderfyniadau fod yn “cael ei yrru gan effaith a pharodrwydd sy'n gysylltiedig â gallu ar draws atal, lliniaru, ymateb ac adferiad” oedd un o’r argymhellion allweddol a wnaed gan yr Academi Beirianneg Frenhinol ac roedd yn thema a gododd dro ar ôl tro yn eu hadroddiad.143 Nid yw’n glir pa waith yn union sy’n cael ei wneud i roi’r argymhelliad hwn ar waith gan lywodraeth y DU.144

Gwella asesu risg

3.69. Yn llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig, mae angen gwelliant sylfaenol a pharhaol wrth asesu risg, ar gyfer pandemigau ac ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan eraill. Dylai llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig gynnal asesiadau risg sy’n adlewyrchu’r amgylchiadau a’r nodweddion sy’n benodol i Gymru, Lloegr, yr Alban, Gogledd Iwerddon a’r DU gyfan, megis eu demograffeg a’u daearyddiaeth.
3.70. Dylai’r rhain fynd i’r afael â phob un o’r pum diffyg a archwiliwyd yn y bennod hon, er mwyn i asesiadau risg:

  • canolbwyntio ar amrywiaeth o senarios a’u heffaith fel bod y system yn meddwl agored ynghylch beth allai’r pandemig nesaf fod;
  • nodi'r ystod o bosibiliadau pe bai'r llywodraeth yn ymyrryd;
  • dadansoddi ac ystyried y ffyrdd y mae argyfyngau wedi'u cydgysylltu;
  • ystyried risgiau hirdymor a'u heffaith benodol ac acíwt ar bobl agored i niwed; a
  • cysylltu â strategaeth a chynllunio.
3.71. Os na chynhelir yr asesiad risg yn gywir, mae’r holl ymagwedd at barodrwydd a gwydnwch yn dechrau yn y lle anghywir. Gan fod yr asesiad risg yn greiddiol i’r system gyfan o barodrwydd a gwydnwch – o ran strategaeth, strwythurau, cyngor a’r sgiliau, y dechnoleg a’r seilwaith sydd eu hangen i ymateb yn effeithiol – dylid ei gwella ar fyrder. Er bod asesu risg yn faes o arbenigedd technegol, dylai fod yn gysylltiedig â chapasiti a galluoedd y DU yn y byd go iawn, ac ystyried y canlyniadau i'r rhai y mae argyfyngau sifil system gyfan megis pandemigau yn effeithio'n arbennig arnynt. Mae'r Ymchwiliad felly yn argymell gwelliant cyffredinol yn y dull gweithredu.

Argymhelliad 3: Dull gwell o asesu risg

Dylai llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig gydweithio i ddatblygu dull newydd o asesu risg sy’n symud i ffwrdd o ddibynnu ar senarios achos gwaethaf posibl unigol tuag at ddull sy’n:

  • yn asesu ystod ehangach o senarios sy'n cynrychioli'r gwahanol risgiau ac ystod pob math o risg;
  • yn ystyried atal a lliniaru argyfwng yn ogystal ag ymdrin â'i ganlyniadau;
  • yn darparu dadansoddiad llawn o'r ffyrdd y gall effeithiau cyfunol gwahanol risgiau gymhlethu neu waethygu argyfwng;
  • yn asesu risgiau hirdymor yn ogystal â risgiau tymor byr ac yn ystyried sut y gallant ryngweithio â'i gilydd;
  • cynnal asesiad o effaith pob risg ar bobl agored i niwed; a
  • yn ystyried gallu a galluoedd y DU.

Wrth wneud hynny, dylai llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig gynnal asesiadau risg sy’n adlewyrchu’r amgylchiadau a’r nodweddion sy’n benodol i Gymru, Lloegr, yr Alban, Gogledd Iwerddon a’r DU gyfan.

  1. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022, para 14 (https://www.gov.uk/government/publications/the-uk-government-resilience-framework; INQ000097685)
  2. Gweler, er enghraifft, Denis McMahon 6 Gorffennaf 2023 28/23-29/4
  3. INQ000181825_0003 para 11-13; INQ000145912_0012-0030, 0072-0073 para 6.15-6.18, 6.22-6.24, 6.28, 6.33-6.36, 6.40-6.41,6.43, 6.45-6.46, 6.50-6.52, 6.55-6.58, 6.6, 6, 6, 6, 6. 6.74-6.75, 6.82 -6.86, 9.5-9.6, 9.9
  4. INQ000181825_0006 para 23
  5. INQ000183334
  6. INQ000183334_0011 para 10
  7. INQ000145912_0005 para 5.1.3
  8. INQ000145733_0008-0009 para 2.22; INQ000145912_0007-0008 para 6.3, 6.5
  9. INQ000147769_0007; INQ000147771_0006; INQ000145912_0007 para 6.3; INQ000182612_0013 para 3.7
  10. 10 INQ000147769_0007; INQ000147771_0006; INQ000145912_0007 para 6.3; INQ000182612_0013 para 3.7
  11. INQ000147771_0006; INQ000145912_0007 para 6.3; INQ000182612_0013, 0023 para 3.9, 3.43
  12. INQ000145912_0007, 0011-0012, 0073 para 6.1.1, 6.3, 6.12, 9.9; INQ000182612_0012 para 3.3, 3.5
  13. Cynhyrchwyd yr Asesiad Risg Cenedlaethol gyntaf yn 2005, gyda diwygiadau blynyddol rhwng 2006 a 2014, cyn y fersiwn derfynol yn 2016 (gweler INQ000145912_0014-0019, 0021-0022, 0024-0027, 0072-0073 para 6.22-6.32, 6.40-6.44, 6.50-6.54, 6.62-6.65, 6.71-6.73, 9.5-9.6, 9.9; INQ000182612_0015-0016, 0019-0021 para 3.18-3.19, 3.27-3.30, 3.33-3.37; INQ000147769_0007). Cynhyrchwyd yr Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol gyntaf yn 2010, gyda diwygiadau yn 2012 a 2015, cyn i’r fersiwn derfynol gael ei chynhyrchu yn 2017 (gweler INQ000182612_0014-0022 para 3.14-3.17, 3.20-3.26, 3.31-3.32, 3.38-3.42). Cynhyrchwyd Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol cyfun newydd gyntaf yn 2019, gyda’r fersiwn gyfredol yn 2022 (gweler INQ000145912_0029-0030 para 6.82-6.86; INQ000182612_0023-0024 para 3.43-3.48). Cynhyrchwyd y Gofrestr Risg Genedlaethol gyntaf yn 2008, yna fe'i diwygiwyd yn 2010, 2012, 2013, 2015, 2017 a 2020; mae'r fersiwn gyfredol yn ddyddiedig 2023 (INQ000145912_0012-0013, 0017-0018, 0019-0021, 0022-0024, 0025-0026, 0028-0029, 0030_0031, 0073 paragraffau 6.15-6.21, 6.33-6.39, 6.45-6.49, 6.55-6.61, 6.66-6.70, 6.74-6.81, 6.87-6.90, 9.9).
  14. INQ000020678_0003; INQ000185352_0005 para 16; INQ000185343_0003 para 10
  15. INQ000184894_0021 para 75; INQ000185352_0005 para 16; INQ000102940_0003
  16. Gillian Russell 28 Mehefin 2023 40/17-19
  17. Gillian Russell 28 Mehefin 2023 51/25-60/3; Caroline Lamb 28 Mehefin 2023 109/18-110/8
  18. INQ000130469_0038 para 154; INQ000190662_0025-0026 para 90-91
  19. Andrew Goodall 4 Gorffennaf 2023 1/7-7/7
  20. Mark Drakeford 4 Gorffennaf 2023 170/11-173/21
  21. INQ000187580_0026, 0032 Argymhelliad 2
  22. Andrew Goodall 4 Gorffennaf 2023 3/6-4/3, 6/15-7/7
  23. Mark Drakeford 4 Gorffennaf 2023 179/3-4
  24. Reg Kilpatrick 6 Gorffennaf 2023 132/9-13; Gweld hefyd INQ000190662_0025-0026 para 90-91
  25. INQ000128968_0006-0008
  26. INQ000215558
  27. INQ000130469_0041 para 162
  28. INQ000128968_0006; INQ000215558; Andrew Goodall 4 Gorffennaf 2023 18/5-19/5
  29. Andrew Goodall 4 Gorffennaf 2023 19/20-22/5
  30. Denis McMahon 6 Gorffennaf 2023 63/20-21
  31. INQ000187620_0044 para 177; INQ000086936; INQ000086937
  32. INQ000086936_0020-0022 para 4-10
  33. INQ000086936_0014, 0022, 0027; INQ000086937_0014
  34. Denis McMahon 6 Gorffennaf 2023 20/22-21/10
  35. INQ000187620_0045 para 182; INQ000217257
  36. INQ000185379_0006, 0024-0025
  37. Richard Pengelly 11 Gorffennaf 2023 84/14-88/4
  38. INQ000068403_0006; INQ000145912_0111 para 10.2.2; INQ000182612_0023-0024 para 3.47
  39. INQ000185338_0004 para 17
  40. INQ000145912_0117-0121 para 10.7-10.8; INQ000182612_0023-0024 paragraffau 3.47-3.48; Cofrestr Risg Genedlaethol, Llywodraeth EM, 2023 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/64ca1dfe19f5622669f3c1b1/2023_NATIONAL_RISK_REGISTER_NRR.pdf; INQ000357285)
  41. INQ000068403_0053 adran 7.1
  42. INQ000147770_0004-0006; INQ000147768_0007-0009; Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 148/25-149/12
  43. INQ000068403_0053 adran 7.1
  44. Pandemig Ffliw 2009: Adolygiad annibynnol o ymateb y DU i bandemig ffliw 2009, Y Fonesig Deirdre Hine, Gorffennaf 2010, paragraffau 4.50-4.55, Argymhelliad 11 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7975f1ed915d0422068a10/the2009influenzapandemic-review.pdf; INQ000022705)
  45. INQ000147775_0004 troednodyn 3; INQ000147768_0009; INQ000147770_0005
  46. INQ000147775_0004; INQ000147768_0008-0009; INQ000147770_0004-0005
  47. Ar gyfer Asesiadau Risg Cenedlaethol 2014 a 2016, cafodd risgiau eu heithrio os oedd ganddynt lai nag 1 siawns mewn 20,000 o ddigwydd o leiaf unwaith yn y pum mlynedd nesaf: INQ000147775_0004 troednodyn 4; INQ000147768_0008. Ar gyfer Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol 2019, cafodd risgiau eu heithrio os oedd ganddynt lai nag 1 siawns mewn 100,000 o ddigwydd dros yr un i ddwy flynedd nesaf (INQ000147770_0004).
  48. INQ000147775_0004 troednodyn 5; INQ000147768_0008; INQ000147770_0004; Gweld hefyd INQ000182612_0013, 0026 para 3.7, 3.55
  49. Cyfeirir ato fel “H23 (DH) … Clefyd tebyg i ffliw (pandemig)” yn Asesiad Risg Cenedlaethol 2014 (INQ000176765_0001), “Ffliw Pandemig H23 (DH)” yn Asesiad Risg Cenedlaethol 2016 (INQ000147769_0047; INQ000176770_0001) a “Pandemig Clefyd Math Influenza R95-DHSC” yn Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol 2019 (INQ000147771_0138; INQ000176776_0001).
  50. Cyfeirir ato fel “H24 (DH) … Clefydau heintus sy’n dod i’r amlwg” yn Asesiad Risg Cenedlaethol 2014 (INQ000176766_0001), “Clefydau Heintus sy’n Dod i’r Amlwg H24 (DH)” yn Asesiad Risg Cenedlaethol 2016 (INQ000147769_0048; INQ000176771_0001) a “Clefyd heintus sy'n dod i'r amlwg… (R97-DHSC)” yn Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol 2019 (INQ000147771_0140; INQ000185135_0001).
  51. INQ000196611_0009 troednodyn 2; INQ000148429_0059 para 234
  52. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 116/11-14; INQ000145733_0032 para 5.10-5.11
  53. Christopher Wormald 19 Mehefin 2023 106/1-10, 108/1-109/9
  54. INQ000176766_0003; INQ000176771_0003; INQ000013824_0003-0004 para 5.1; INQ000148360_0010
  55. INQ000145912_0029-0030 para 6.82-6.85
  56. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 93/11-22; Sally Davies 20 Mehefin 2023 146/8-18
  57. INQ000176766_0003; INQ000176771 _0004
  58. INQ000013824_0004 para 5.3.2-5.3.3
  59. INQ000145912_0018, 0020, 0023-0024, 0026, para 6.39.1, 6.46.5, 6.49.1, 6.61, 6.71.1
  60. INQ000179082_0003, 0006
  61. INQ000001332_0004 trydydd para
  62. INQ000068403_0095 adran 11.4
  63. INQ000147707_0048 para 143, 145; Mark Walport 21 Mehefin 2023 35/24-36/21, 56/6-22; INQ000147810_0009 para 26; INQ000148419_0011-0012 paragraffau 5.2-5.3; Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 100/16-101/5
  64. Gwel Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 111/15-19
  65. INQ000145733_0033 para 5.14
  66. INQ000145733_0033 para 5.13
  67. INQ000176770_0009; INQ000176771_0006-0007; INQ000176776_0005-0006; INQ000185135_0004-0007
  68. INQ000068403_0097 adran 11.5
  69. Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 20/21-21/15
  70. Mark Walport 21 Mehefin 2023 46/5-24; Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 158/13-25
  71. Gweler, ee, cyflwyniadau ar ran yr Adran Iechyd (Gogledd Iwerddon) 13 Mehefin 2023 142/3; cyflwyniadau ar ran Swyddfa Gwyddoniaeth y Llywodraeth 14 Mehefin 2023 10/18; cyflwyniadau ar ran yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol 14 Mehefin 2023 20/14-16; Matt Hancock 27 Mehefin 2023 30/3-5, 101/9-16
  72. Cafodd y cysyniad o ddigwyddiad 'alarch du' ei greu gan Nassim Nicholas Taleb. Gweler: Yr Alarch Du: Effaith yr Hynod Anhebygol, Random House, 2007 (INQ000369660_xvii-xviii).
  73. David Alexander 15 Mehefin 2023 105/23-106/13; Bruce Mann 15 Mehefin 2023 108/10-13
  74. INQ000177810_0004 para 15
  75. INQ000147772_0121-0123; INQ000145912_0118 para 10.8.7-10.8.8
  76. INQ000145912_0118 para 10.8.7-10.8.10
  77. INQ000181825_0008 para 30
  78. INQ000181825_0013 paragraffau 52-54
  79. Jeremy Hunt 21 Mehefin 2023 168/6-14
  80. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 102/3-7
  81. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 102/8-16
  82. INQ000148419_0012-0013 para 5.5
  83. INQ000176776_0002
  84. INQ000176765_0005-0006; INQ000147767_0027; INQ000147769_0047; INQ000176770_0001
  85. INQ000185135_0002. Er nad oedd unrhyw gyfeiriad penodol at fesurau rheoli heintiau yn Asesiadau Risg Cenedlaethol 2014 a 2016, mae’r niferoedd tebyg o farwolaethau ac anafusion a ragwelwyd gan y senarios achos gwaethaf rhesymol ar gyfer clefydau heintus sy’n dod i’r amlwg yn rhoi casgliad cryf eu bod wedi mabwysiadu dull tebyg.
  86. INQ000068403_0022 adran 4.2.1
  87. INQ000142113_0001
  88. INQ000142145_0001; INQ000142120_0001
  89. Mark Walport 21 Mehefin 2023 42/8-9
  90. Mark Walport 21 Mehefin 2023 30/25-31/1; Gweld hefyd Mark Walport 21 Mehefin 2023 42/13-14
  91. INQ000186622_0009-0010
  92. INQ000127915_0006 para 23
  93. INQ000187355_0004 para 8(d)
  94. David Alexander 15 Mehefin 2023 96/3-97/2; Mark Walport 21 Mehefin 2023 33/2-15
  95. INQ000203349_0016 troednodiadau 30 a 31. I gael cyfrif technegol o risgiau 'cyfredol', 'cyfansawdd', 'rhaeadru' a 'rhyngddibyniaeth', gweler: INQ000068403_0023-0024, 0035-0036, 0146-0147 adrannau 4.2.3, 6.1-6.1.2, Atodiad G; INQ000203349_0016 paragraffau 20(d), troednodiadau 30-31.
  96. INQ000147707_0033 para 86
  97. INQ000147769_0019; INQ000147768_0010; INQ000147770_0013
  98. INQ000147769_0019; INQ000147768_0010; INQ000147770_0013
  99. INQ000068403_0023 adran 4.2.3
  100. INQ000213808_0001
  101. INQ000213809_0001
  102. INQ000087205_0004 para 16. Roedd y Bwrdd Galluoedd Clefydau Pandemig yn grŵp traws-lywodraethol, DU gyfan a sefydlwyd ym mis Gorffennaf 2021 i weithio ar barodrwydd ar gyfer ystod eang o bandemig, gan gynnwys ond heb fod yn gyfyngedig i ffliw pandemig (INQ000057649_0001 para 1-2). Disodlodd y Bwrdd Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig.
  103. INQ000087205_0004-0005 argymhellion 2, 2.1
  104. INQ000087205_0005 para 20
  105. INQ000145912_0007-0008 para 6.3, 6.5, 6.6; INQ000182612_0013 paragraffau 3.8-3.9; INQ000203351_0009-0012 paragraffau 33-45
  106. INQ000184643_0051, 0076 para 274, 398; INQ000203351_0009-0012 paragraffau 33-45
  107. INQ000182612_0028-0029 para 3.70
  108. INQ000068403_0023 adran 4.2.3
  109. INQ000068403_0093 adran 11.3
  110. INQ000068403_0036-0038, 0094 adrannau 6.2.1, 11.3.2
  111. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022, tt9, 66 (Atodiad B) (https://www.gov.uk/government/publications/the-uk-government-resilience-framework; INQ000097685); INQ000145912_0118 para 10.8.5-10.8.6
  112. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022, tt9, 66 (Atodiad B) (https://www.gov.uk/government/publications/the-uk-government-resilience-framework; INQ000097685); INQ000145912_0118 para 10.8.5-10.8.6
  113. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU: Diweddariad Gweithredu 2023, Swyddfa'r Cabinet, 4 Rhagfyr 2023, paragraffau 9-10 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/656def711104cf0013fa7498/The_UK_Government_Resilience_Framework_2023_Implementation_Update.pdf; INQ000372824)
  114. Gweler y trafodaethau ar risgiau 'cronig' hirdymor, risgiau 'aciwt' tymor byr a gwendidau mewn INQ000068403_0146-0147 Atodiad G; INQ000147772_0005, 0010
  115. Mark Walport 21 Mehefin 2023 41/3-6
  116. Roedd y rhain yn cynnwys Age UK (INQ000106031_0009-0011, 0013-0014, 0022 paragraffau 29-35, 41-44, 71-72), Cymdeithas Feddygol Prydain (INQ000205177_0009-0012, 0016 paragraffau 28-29, 34-35, 40-41, 42(f)), Teuluoedd sy'n Agored i Niwed yn Glinigol (INQ000137308_0002, 0012-0015 paragraffau 5, 18-20), Coram (INQ000108530_0013-0016, 0018, 0019 paragraffau 33-36, 40-42, 44, 50, 53), Hawliau Anabledd y DU (INQ000185333_0002-0006 para 6, 8, 10-23), Doctors of the World UK (INQ000148404_0002-0008 paragraffau 7-22, 24), Ffederasiwn Sefydliadau Gofal Iechyd Lleiafrifoedd Ethnig (INQ000174832_0001-0003, 0004 para 3, 7-8, 11-12), Y Sefydliad Iechyd (INQ000183420_0008-0009, 0014 paragraffau 24, 42), y Cydgyngor er Lles Mewnfudwyr (INQ000184644_0004-0006, 0010-0013, 0015, 0018 para 15-21, 38, 41-46, 56, 65), Medact (INQ000148410_0004, 0006-0007 paragraffau 11-12, 18-19, 21), Conffederasiwn y GIG (INQ000147815_0017, 0021 paragraffau 61-62, 77), Ymddiriedolaeth Runnymede (INQ000195842_0001-0006 para 1, 3, 6-15), Solace Cymorth i Ferched (INQ000108557_0003, 0006-0009 para 10-11, 20, 25-29), Southall Black Sisters (INQ000108571_0003-0008, 0011-0013, 0016-0017 para 11-16, 18-19, 22-23, 32, 36, 43), WinVisible (menywod ag anableddau gweladwy ac anweledig) (INQ000191132_0003, 0005-0007 para 6-7, 17, 20, 22-25).
  117. Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 165/5-9
  118. INQ000195843_0029 para 58
  119. INQ000195843_0074 para 179
  120. Richard Horton 13 Gorffennaf 2023 74/11
  121. INQ000195843_0075 para 181
  122. INQ000195843_0029 para 58
  123. INQ000147771_0138, 0140
  124. Christopher Wormald 19 Mehefin 2023 151/19-25
  125. INQ000176776_0004-0005
  126. Cofrestr Risg Genedlaethol, Llywodraeth EM, 2020, t21 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/6001b2688fa8f55f6978561a/6.6920_CO_CCS_s_National_Risk_Register_2020_11-1-21-FINAL.pdf; INQ000055874)
  127. Parodrwydd am Argyfwng, Swyddfa'r Cabinet, Pennod 5, diwygiwyd Hydref 2011, para 5.98 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a789f9140f0b62b22cbb78e/Emergency_Preparedness_chapter5_amends_21112011.pdf ; INQ000080807_0039)
  128. Parodrwydd am Argyfwng, Swyddfa'r Cabinet, Pennod 5, diwygiwyd Hydref 2011, para 5.99 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a789f9140f0b62b22cbb78e/Emergency_Preparedness_chapter5_amends_21112011.pdf ; INQ000080807_0039)
  129. Parodrwydd Argyfwng, Swyddfa'r Cabinet, Geirfa, adolygwyd Mawrth 2012 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a75afda40f0b67f59fced2b/EP_Glossary_amends_18042012_0.pdf; INQ000080808_0029); INQ000195843_0004 para 2
  130. Parodrwydd am Argyfwng, Swyddfa'r Cabinet, Pennod 5, diwygiwyd Hydref 2011, para 5.103 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a789f9140f0b62b22cbb78e/Emergency_Preparedness_chapter5_amends_21112011.pdf; INQ000080807_0040)
  131. INQ000097681_0004 para 4; Nodi Pobl sy'n Agored i Niwed mewn Argyfwng, Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl, Swyddfa'r Cabinet, Chwefror 2008, t4 para 4 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a799f0ded915d0422069d24/vulnerable_guidance.pdf; INQ000080825); INQ000195843_0061 para 146.1.3
  132. INQ000195843_0059 para 145.6.4; INQ000147709_0010 para 38; INQ000137505_0010
  133. INQ000182613_0013-0014 para 54
  134. Marcus Bell 13 Gorffennaf 2023 7/20-8/2; Cae Melanie 13 Gorffennaf 2023 25/8-26/15
  135. INQ000022908_0004 para 4.2. Sefydlwyd y Bwrdd Parodrwydd Ffliw Pandemig yn 2017, dan gadeiryddiaeth Swyddfa’r Cabinet a’r Adran Iechyd ar y cyd, i gyflawni rhaglen waith traws-lywodraethol a DU gyfan sy’n canolbwyntio ar barodrwydd ar gyfer ffliw pandemig. Archwilir hyn ymhellach ym Mhennod 5: Dysgu o brofiad. Cadarnhaodd yr Athro Bambra i’r Ymchwiliad nad oedd diffiniad cyffredin o fregusrwydd neu’r rhai sy’n dioddef o anghydraddoldebau iechyd yn y 40 dogfen yr oedd hi wedi’u hadolygu, gan gynnwys y rhai a oedd yn ymwneud â Deddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004 a’r Bil Pandemig Ffliw (2019): Clare Bambra 16 Mehefin 2023 46/7-23 (INQ000195843_0061-0063 para 146-146.4).
  136. INQ000182613_0013-0014 para 54
  137. INQ000147807_0102-0103
  138. Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 20/2-11
  139. INQ000177803_0041 para 150
  140. 1INQ000068403_0093 adran 11.3; David Alexander 15 Mehefin 2023 147/1-6
  141. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022, paragraffau 14-20 (https://www.gov.uk/government/publications/the-uk-government-resilience-framework; INQ000097685)
  142. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU: Diweddariad Gweithredu 2023, Swyddfa’r Cabinet, Rhagfyr 2023, t14 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/656def711104cf0013fa7498 The_UK_Government_Resilience_Framework_2023_Implementation_Update.pdf; INQ000372824)
  143. INQ000068403_0009, 0080, 0097-0098
  144. INQ000145912_0118 para 10.8.9-10.8.10

Pennod 4: Strategaeth effeithiol

Cyflwyniad

4.1. Mae'r strategaeth yn adeiladu ar asesu risg. Er bod yr ymagwedd at risg yn asesiad technegol o'r hyn a allai ddigwydd, mae strategaeth effeithiol yn farn wahanol ac ar wahân o ran y ffordd orau o liniaru'r risg neu ei heffaith. Dylai strategaeth alluogi cynlluniau i gael eu gwneud ar gyfer materion mawr mewn amodau ansicrwydd. Yn achos parodrwydd ar gyfer pandemig, dylai strategaeth fynd i’r afael â’r ffordd orau o ymateb i ac adfer ar ôl argyfwng sifil system gyfan a achosir gan achos o glefyd.
4.2. Mae’r bennod hon yn archwilio effeithiolrwydd yr unig strategaeth ar raddfa bandemig ledled y DU a oedd ar waith ar yr adeg y tarodd pandemig y coronafeirws (Covid-19) – y Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011 (Strategaeth 2011).¹ Mae'n ystyried beth ddylai strategaeth effeithiol ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan megis pandemigau ei gynnwys a sut y gellir ei gwella gan ddata ac ymchwil.
4.3. Gan fod iechyd yn un o’r materion sydd wedi’u datganoli i lywodraethau Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, roedd yn agored i bob gwlad ddatganoledig fabwysiadu dull gwahanol. Dewisodd pob un fabwysiadu Strategaeth 2011. Yn yr Alban, er enghraifft, nid oedd unrhyw drafodaeth ar addasu Strategaeth 2011 i’w gwneud yn fwy Albanaidd-ganolog.² Roedd y canllawiau allweddol yng Nghymru a Gogledd Iwerddon, fel ei gynsail, yn cynnwys Strategaeth 2011.³ Asesiad yr Ymchwiliad o Strategaeth 2011 Mae strategaeth, felly, yr un mor berthnasol i’r gwledydd datganoledig yn unigol ag y mae i’r DU gyfan. Roedd parodrwydd pandemig yn cael ei ystyried gan bob un o lywodraethau’r DU, o leiaf mewn egwyddor, yn fater yr oedd angen ei gydlynu ar draws y DU. Pe bai diffygion sylfaenol, byddai – ac fe fyddai – yn cael effaith ar holl system barodrwydd y DU.

Strategaeth 2011

4.4. Strategaeth 2011 oedd strategaeth ymateb brys y DU ar gyfer paratoi ar gyfer pandemig ac ymateb iddo. Er ei fod yn nodi mai strategaeth ar gyfer pandemig ffliw ydoedd, y bwriad oedd iddi fod yn ddigon hyblyg ac addasadwy i’w defnyddio yn achos pandemigau eraill.⁴ Fe’i cyhoeddwyd ym mis Tachwedd 2011 gan yr Adran Iechyd yn dilyn adolygiad 2010 gan y Fonesig Deirdre. Hine i mewn i ymateb y DU i bandemig ffliw H1N1 2009 i 2010 ('ffliw moch').⁵ Ni chafodd ei ddiweddaru cyn pandemig Covid-19 ac nid yw wedi newid ers hynny.⁶
4.5. Ymestynodd y cyfrifoldeb am Strategaeth 2011 cyn y pandemig Covid-19 dros ddeiliadaethau tri Ysgrifennydd Gwladol Iechyd (Iechyd a Gofal Cymdeithasol o fis Ionawr 2018): Andrew Lansley AS (o fis Mai 2010 i fis Medi 2012), Jeremy Hunt AS (o fis Ionawr 2018). Medi 2012 i Orffennaf 2018) a Matt Hancock AS (o fis Gorffennaf 2018 i fis Mehefin 2021).

Cryfderau Strategaeth 2011

4.6. Amcanion Strategaeth 2011 oedd:

  • lleihau effaith bosibl pandemig ffliw yn y dyfodol ar iechyd;
  • lleihau effaith bosibl pandemig ar gymdeithas a'r economi; a
  • meithrin a chynnal ymddiriedaeth a hyder.⁷
4.7. Roedd y rhain i’w cyflawni drwy gyfeirio at dair egwyddor allweddol:

  • rhagofalus, gan ystyried y risg y gallai firws newydd fod yn ddifrifol ei natur;
  • cymesuredd, gan ymateb “dim mwy a dim llai na'r hyn sy'n angenrheidiol mewn perthynas â'r risgiau hysbys”; a
  • hyblygrwydd, dull gweithredu cyson ar gyfer y DU gyfan ond gyda hyblygrwydd ac ystwythder lleol.⁸
4.8. Roedd Strategaeth 2011 yn cydnabod bod paratoi ar gyfer pandemig nid yn unig yn ymwneud â lleihau ei botensial a’i effaith uniongyrchol ar iechyd y boblogaeth, ond hefyd â lleihau effaith bosibl pandemig ac ymatebion llywodraethau ar gymdeithas a’r economi yn gyffredinol.
4.9. Dim ond un o'r heriau a'r argyfyngau niferus y gall gwlad eu hwynebu yw pandemig. Mae gan lywodraeth y dydd gyfrifoldeb dros fuddiannau tymor byr, canolig a hir y DU. Nid oedd dim o'i le ar amcanion Strategaeth 2011 ynddynt eu hunain. Fe wnaethant wahodd arweinwyr gwleidyddol i gydbwyso blaenoriaethau ac ystyried y cyfaddawdu rhwng buddiannau cystadleuol pe bai pandemig.
Pe bai buddiannau gwahanol, weithiau'n cystadlu, yn cael eu hystyried cyn i bandemig ddechrau, yn naturiol byddai gan y DU sylfaen well ar gyfer ei strategaeth a'i hymateb pandemig. Byddai’r diddordebau hyn yn cynnwys, er enghraifft:

  • amddiffyn y rhai sydd mewn perygl o salwch neu farwolaeth rhag pandemig ei hun ar unwaith;
  • amddiffyn y rhai sy'n dioddef o gyflyrau meddygol sylfaenol;
  • parhad agweddau pwysig ar fywyd y rhai sydd mewn perygl o ymateb i bandemig, megis plant ifanc mewn addysg neu ansawdd bywyd pobl hŷn; a
  • y gost i’r economi nid yn unig yn sgil pandemig ond hefyd yr ymateb iddo, gan gynnwys y baich ar genedlaethau’r dyfodol a fyddai’n ysgwyddo’r gost o dalu’n ôl arian a fenthycwyd gan y llywodraeth yn ystod argyfwng.
4.10. Nododd Strategaeth 2011 yn gywir y byddai effaith pandemig ar y boblogaeth a’r gymdeithas ehangach yn cael ei phennu gan dri ffactor:

  • nodweddion y clefyd (y mae'n cydnabod mai dim ond pan fyddai digon o ddata ar gael y byddai'n bosibl eu hasesu);
  • gallu gwasanaethau gofal iechyd, gwasanaethau cyhoeddus eraill, cyfleustodau a busnesau; ac ymateb ymddygiadol y boblogaeth i gyngor iechyd y cyhoedd, meddyginiaethau gwrthfeirysol, brechu a defnyddio gwasanaethau gofal iechyd.⁹
4.11. Mae'r agweddau hyn ar Strategaeth 2011 i'w canmol. Fodd bynnag, roedd hefyd yn ddiffygiol mewn nifer o agweddau pwysig.

Diffygion allweddol yn Strategaeth 2011

4.12. Y prif ddiffygion yn Strategaeth 2011 a nodwyd gan yr Ymchwiliad oedd:

  • Diffyg 1: Methiant i ystyried atal yn ddigonol;
  • Diffyg 2: Canolbwyntiwch ar un math o bandemig yn unig;
  • Diffyg 3: Methiant i ystyried cymesuredd yr ymateb yn ddigonol; a
  • Diffyg 4: Diffyg strategaeth economaidd a chymdeithasol effeithiol.

Diffyg 1: Methiant i ystyried atal yn ddigonol

4.13. Yn ôl tybiaethau cynllunio Strategaeth 2011, roedd y DU yn cynllunio ar gyfer pandemig ffliw lle byddai 50% o’r boblogaeth yn dioddef o symptomau, a byddai 2.5% ohonynt yn marw, gan dybio nad oedd triniaeth effeithiol ar gael.¹⁰ Rhwng 1% a 4% o symptomau symptomatig. byddai angen gofal ysbyty ar gleifion, yn dibynnu ar ddifrifoldeb y clefyd a achosir gan y firws.¹¹ Derbyniwyd ei bod yn debygol y byddai mwy o alw am wasanaethau gofal dwys.¹² Rhagwelwyd yn yr un modd y byddai iechyd a gofal cymdeithasol yn cael eu gosod o dan “mwy o straen” – gall gwasanaethau gofal critigol fod mewn perygl o fod yn “llethu” a byddai “heriau penodol” wrth gynnal gwasanaethau gofal cymdeithasol.¹³
4.14. Gan gymhwyso’r tybiaethau i boblogaeth y DU yn 2020 o tua 67 miliwn o bobl, roedd hyn yn golygu’n ymarferol y byddai hyd at 837,500 o bobl yn marw.¹⁴ Dywedodd Strategaeth 2011 mai’r nod, mewn cyn lleied â 15 wythnos gyntaf pandemig, oedd “ymdopi â” 210,000 i 315,000 o farwolaethau ychwanegol, gydag efallai hanner y rhain yn digwydd dros dair wythnos yn unig ar anterth yr achosion.¹ ⁵ Pan ddywedwyd bod y DU wedi paratoi’n dda cyn pandemig Covid-19, roedd hyn yn golygu ar yr adeg y daeth y DU. dylai fod wedi gallu rheoli marwolaethau’r nifer hwn o bobl – nid ei fod yn barod i’w hatal.
4.15. Mae'r strategaethau sy'n ceisio osgoi'r math hwn o epidemig heb ei liniaru yn cael eu harchwilio ymhellach ym Modiwl 2 o'r Ymchwiliad hwn a gellir eu categoreiddio i liniaru neu ataliad. Er na chytunir yn eang ar ddiffiniadau clir o bob strategaeth, gellir eu disgrifio yn y termau canlynol:

  • Lliniaru yw'r defnydd o ymyriadau cyfyngedig ond effeithiol i ohirio brigdon epidemig a lleihau ei maint. Y nod yn bennaf yw lledaenu pwysau ar y system gofal iechyd dros gyfnod hirach o amser, tra'n derbyn y bydd nifer tebyg o bobl yn cael eu heintio yn y pen draw. Gallai hyn hefyd ganiatáu rhywfaint o imiwnedd yn cronni yn y boblogaeth, gan bylu effaith tonnau'r dyfodol.
  • Mae ataliad yn mynd un cam ymhellach. Mae'n strategaeth i bwyso mor galed ar nifer yr achosion o'r firws fel y gellir gwrthdroi ei ledaeniad esbonyddol, gan gadw cyfran fawr o'r boblogaeth rhag cael ei heintio, dros dro o leiaf.
4.16. Mae gan y ddau ddull gyfyngiadau, ac mae eu heffeithiau'n dibynnu'n llwyr ar nodweddion y pathogen ac argaeledd meddyginiaethau a brechlynnau effeithiol. Ond methodd Strategaeth 2011 ag ystyried yn ddigonol y camau y gellid eu cymryd naill ai i liniaru neu atal yr achosion o glefyd heintus newydd. Roedd gan y diffyg hwn oblygiadau ar gyfer y system gyfan o baratoi ar gyfer pandemig yn y DU.
4.17. Cynsail Strategaeth 2011 oedd y byddai bron yn sicr “nad yw'n bosibl cynnwys neu ddileu firws newydd yn ei wlad wreiddiol nac ar ôl cyrraedd y DU“¹⁶ Y disgwyl oedd y byddai’r firws yn lledaenu’n anochel a bod unrhyw fesurau lleol a gymerwyd i darfu neu leihau’r lledaeniad hwn yn debygol o gael llwyddiant cyfyngedig iawn neu rannol ar lefel genedlaethol. Ni ellid dibynnu ar fesurau o'r fath fel ffordd o “'prynu amser'” .¹⁷
4.18. Er gwaethaf y ffaith ei fod, fel y nodir uchod, wedi bod yn Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol o fis Gorffennaf 2018, gwnaeth Mr Hancock feirniadaeth sylweddol o Strategaeth 2011 yn ei dystiolaeth i’r Ymchwiliad. Dywedodd ei fod yn cael ei ategu gan “athrawiaeth ddiffygiol“¹⁸ O ganlyniad:

yn lle strategaeth ar gyfer atal pandemig rhag cael effaith drychinebus, mae'n [oedd] strategaeth ar gyfer delio ag effaith drychinebus pandemig“¹⁹

Honnodd hefyd fod “roedd gwall yr athrawiaeth ddiffygiol yn sylweddol fwy na'r camgymeriad o dargedu ffliw yn hytrach na phandemig coronafirws“²⁰

4.19. Disgrifiwyd effeithiolrwydd lliniaru fel dull yn Strategaeth 2011 o dan y tybiaethau cynllunio ar gyfer parodrwydd ar gyfer pandemig fel “ddim yn sicr“²¹ Nid oedd cyfeiriad o gwbl at strategaeth atal. Pe bai strategaeth o liniaru neu atal yn cael ei dilyn – fel yr oedd yn ystod y pandemig Covid-19 – roedd ei chanlyniadau nid yn unig yn anhysbys ond nid oeddent hyd yn oed wedi’u hystyried yn iawn cyn Ionawr 2020. Nid oedd Strategaeth 2011 yn mynd i’r afael yn ddigonol â sut, yn absenoldeb gwrthfesurau clinigol megis therapiwteg a brechlynnau, gellid atal lledaeniad clefyd.²²
4.20. Un o'r atebion posibl oedd 'ymyriadau anfferyllol'. Roedd y rhain yn amrywio o gyngor i olchi dwylo’n rheolaidd i, ar y mwyaf eithafol, yr hyn y cyfeirir ato’n eang bellach fel ‘cloi i lawr’ (hy gwaharddiadau cyfreithiol yn erbyn yr hyn a fyddai fel arall yn weithgaredd cyfreithlon at ddiben cyfyngu ar ledaeniad y feirws). Crybwyllwyd yr olaf yn y drefn a gyhoeddwyd ar 23 Mawrth 2020 i ‘aros gartref’.²³ Er bod Strategaeth 2011 yn cynnwys troi at rai ymyriadau (gan gynnwys cyngor i aros gartref, lleihau cysylltiadau agos, a mabwysiadu arferion anadlol a hylendid dwylo) , nid oedd yn bell o gloi nac yn awgrymu y byddai cyfyngiadau ar ryddid yn destun mandadau cyfreithiol a osodwyd.²⁴ Yn hytrach, dywedodd Strategaeth 2011:

“[T]bydd y Llywodraeth yn annog y rhai sy'n iach i barhau â'u bywydau bob dydd arferol cyhyd a chyn belled ag y bo modd, tra'n cymryd rhagofalon sylfaenol i amddiffyn eu hunain rhag haint a lleihau'r risg o ledaenu'r ffliw i eraill ... Y rhagdybiaeth yw bod bydd y Llywodraeth yn dibynnu ar gydymffurfiaeth wirfoddol â chyngor cenedlaethol.”²⁵

4.21. Ni chafodd gorfodaeth gyfreithiol ei ddiystyru’n llwyr yn Strategaeth 2011, ond roedd rhagdybiaeth gref yn ei erbyn – cael ei gadw’n unig ar gyfer “bygythiad sylweddol” neu “amgylchiadau eithafol”, neu ei ddefnyddio fel “dewis olaf“²⁶ Oherwydd ansicrwydd canlyniad ac ymyrraeth â rhyddid, roedd yn rhaid cael pwerau brys “gyfyngedig yn eu cwmpas i leddfu effeithiau'r argyfwng yn uniongyrchol“²⁷ Yn lle hynny, roedd llywodraeth y DU yn ffafrio rhoi cyngor i ddinasyddion ac ymddiried ynddynt i asesu’r risg a chymryd y cyfryw fesurau rhagofalus ag y gwelent yn dda. Cadarnhaodd Mr Hancock nad damwain oedd hon ond penderfyniad polisi penodol a hirsefydlog a gadarnhawyd, yn fwyaf diweddar, yn 2017 pan oedd Mr Hunt yn Ysgrifennydd Gwladol.²⁸
4.22. Mae'r Ymchwiliad yn derbyn y dylai gosod cyfyngiadau symud (y mae ei nodweddion a'i ganlyniadau yn cael sylw manwl ym Modiwl 2) fod yn fesur o ddewis olaf. Yn wir, mae yna rai a fyddai'n dadlau na ddylid byth gosod cloi. Fodd bynnag, cyhyd â'u bod yn dal yn bosibilrwydd, dylid ystyried cloeon yn iawn cyn achos newydd o glefyd heintus. Dylid ystyried yr ymyriadau y gellir ac y dylid eu rhoi ar waith i atal cloi i lawr ond hefyd o’r amgylchiadau pan fydd cloi yn dod yn angenrheidiol. Dylid cael cynllunio digonol o ran pa agweddau ar orfodaeth gyfreithiol i amddiffyn y cyhoedd y gellir eu defnyddio a thryloywder ynghylch yr hyn y mae'r llywodraeth yn bwriadu ei wneud mewn argyfwng iechyd. Mae hwn yn bwnc y mae'r Ymholiad yn ei arholi mewn modiwlau dilynol.

Diffyg 2: Canolbwyntiwch ar un math o bandemig yn unig

4.23. Mae’n amlwg, ar wyneb Strategaeth 2011, fod y DU wedi ymroi ei hymdrechion i baratoi ar gyfer pandemig ffliw. Ni allai’r Athro Fonesig Sally Davies, Prif Swyddog Meddygol Lloegr rhwng Mehefin 2010 a Hydref 2019, gofio dadl ynghylch cynnwys pandemigau di-ffliw yn Strategaeth 2011.²⁹ Yr Athro Isabel Oliver, Prif Swyddog Gwyddonol Dros Dro Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU o fis Hydref. 2021, eglurodd fod y “yr unig bathogen yr oedd cynlluniau penodol ar raddfa bandemig ar ei gyfer oedd y ffliw”.³⁰ Dywedodd Emma Reed, Cyfarwyddwr Parodrwydd Argyfwng a Diogelu Iechyd yn yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol o fis Chwefror 2018, mai Strategaeth 2011 oedd yr unig strategaeth bandemig a oedd yn cael ei rhedeg yn ganolog gan yr adran.³¹
4.24. Dywedodd Clara Swinson, Cyfarwyddwr Cyffredinol Iechyd Byd-eang a’r Cyhoedd yn yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol o 2016, a fu’n gadeirydd y Bwrdd Rhaglen Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig rhwng 2017 a 2022, mai’r unig gynllun neu strategaeth ar gyfer y DU gyfan oedd ar waith ar gyfer ffliw pandemig. , er bod gan sefydliadau eraill eu cynlluniau eu hunain.³² Roedd hwn yn gamgymeriad. Dywedodd hefyd wrth yr Ymchwiliad:

Lle mae pethau anhysbys, mae hynny'n ymwneud ag ymchwil a datblygu, mae hynny'n ymwneud â chael adnoddau hyblyg, mae'n ymwneud â chyngor gwyddonol, yr holl bethau hynny ... mae'n deg dweud, wrth edrych yn ôl, ein bod yn dymuno i'r cwmpas hwnnw fod yn ehangach yn awr..”³³

Dywedodd Ms Swinson, ers pandemig Covid-19 ac i gydnabod y diffyg hwn, fod yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn mynd i ganolbwyntio ar “system nad yw’n seiliedig ar gynlluniau ond ar alluoedd craidd a gwytnwch”.³⁴ Dylai hyn olygu y bydd set graidd o sgiliau, technoleg a seilwaith ar waith yn barod i’w defnyddio yn achos y pandemig nesaf. Bydd angen iddo fod yn ddigon hyblyg i ymateb i ffliw ond hefyd i ystod o bandemigau.

4.25. Credwyd bod modd addasu Strategaeth 2011 i ymdrin â chlefydau anadlol eraill; disgrifiwyd hyn fel “yn barod ar gyfer y ffliw, yn barod am unrhyw beth” ”.³⁵ Gallai hynny, o bosibl, fod wedi bod yn wir mewn egwyddor. Dywedodd yr Athro Mark Woolhouse, Athro Epidemioleg Clefydau Heintus ym Mhrifysgol Caeredin:

Er ei bod yn iawn ein bod yn pryderu am y ffliw (a bod y bygythiad hwnnw’n parhau), dylem fod wedi bod yn barod am amrywiaeth ehangach o fygythiadau pandemig. Ni weithiodd y dybiaeth gynllunio y byddai ymateb priodol i ffliw hefyd yn briodol ar gyfer firws anadlol gwahanol yn dda yn ymarferol. Fel y digwyddodd, roedd y ffliw yn fodel amherffaith ar gyfer Covid-19.” ³⁶

4.26. Yn ôl Strategaeth 2011, “gellid addasu'r cynlluniau a'u defnyddio ar gyfer senarios megis achos o glefyd heintus arall, ee Syndrom Anadlol Acíwt Difrifol (SARS)”.³⁷ Roedd yn cydnabod:

Mae pandemigau ffliw yn eu hanfod yn anrhagweladwy. Felly, dylai cynlluniau ar gyfer ymateb i bandemig yn y dyfodol fod yn hyblyg ac yn addasadwy ar gyfer ystod eang o senarios, nid dim ond yr ‘achos gwaethaf rhesymol’.” ³⁸

Dylai fod digon o hyblygrwydd a gallu i addasu i ymdopi â'r pandemig a darodd, ond nid oedd. Mae hyn yn amlwg o’r cefnu rhithwir ar Strategaeth 2011 yn yr ymateb i bandemig Covid-19, fel y trafodir isod.

4.27. Pe bai ystyriaeth ddyfnach wedi'i rhoi i'r hyn y byddai bod yn barod ar gyfer ystod o bathogenau yn ei olygu'n ymarferol, byddai Strategaeth 2011 wedi benthyca gan Raglen Clefydau Heintus Canlyniad Uchel GIG Lloegr (a drafodir ymhellach yn Pennod 5: Dysgu o brofiad).³⁹ Nid yw'n amlwg i'r Ymchwiliad pam roedd y strategaethau ar gyfer clefydau heintus â chanlyniadau uchel a phandemigau mor wahanol ac wedi'u datgysylltu oddi wrth ei gilydd. Dylent fod wedi cael eu hystyried gyda'i gilydd. Pe bai ganddynt, yna byddai systemau a oedd yn arferol ar gyfer clefydau heintus canlyniad uchel (fel prawf, olrhain ac ynysu) wedi bod yn raddadwy ac yn barod i reoli lledaeniad firws newydd gyda photensial pandemig. Roedd y rhaniad rhwng y ddau gategori yn gosod blinkers ar y llywodraeth a'r rhai a roddodd bolisi'r llywodraeth ar waith. Roedd bwlch rhwng cynllunio ar gyfer y ddau senario. Er bod y ddau gysyniad yn ymwneud â'r achosion posibl o glefyd trychinebus a'i ledaeniad, arhosodd y ddau mewn seilos, gan adael bwlch mawr yng nghynlluniau strategol y DU.
4.28. Yn ôl Syr Christopher Wormald, Ysgrifennydd Parhaol i’r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol o fis Mai 2016, rhedodd y strategaeth ar gyfer pandemig a’r Rhaglen Clefydau Heintus Canlyniad Uchel “ochr yn ochr“⁴⁰ Fodd bynnag, pe bai’r strategaeth yn cael ei rhoi’r gorau iddi wrth i Covid-19 daro, yna mewn gwirionedd nid oedd unrhyw strategaeth o gwbl. Dywedodd fod yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi newid ei hymagwedd at rai o’r materion hyn:⁴¹

Fy marn i yw ein bod yn orddibynnol ar gynlluniau, cyfnod. Mae ein ffordd o feddwl yn awr yn llawer mwy o ran: beth yw’r galluoedd hyblyg sy’n caniatáu ichi lunio’r math cywir o ymateb, o ystyried y math o afiechyd sy’n digwydd bod o’ch blaen?⁴²

4.29. Mae’n bwysig peidio â bod yn rhy ragnodol ynghylch y dechnoleg, y sgiliau, y seilwaith a’r adnoddau y bydd eu hangen mewn pandemig yn y dyfodol. Roedd yr Athro Syr Christopher Whitty, Prif Swyddog Meddygol Lloegr o fis Hydref 2019, o’r farn mai rhan o’r ateb i barodrwydd ar gyfer pandemig oedd cael “blociau adeiladu llawer o wahanol alluoedd”⁴³ Ategwyd hyn gan yr Athro Syr Patrick Vallance, Prif Gynghorydd Gwyddonol y Llywodraeth rhwng Ebrill 2018 a Mawrth 2023, a ddywedodd wrth yr Ymchwiliad:

“[dw i]nid yw'n ymwneud â cheisio cael ymatebion penodol iawn yn y boced gefn i gyd yn barod ar gyfer pob posibilrwydd. Nid yw hynny'n bosibl. Ond mae galluoedd generig sy'n bwysig yn gyffredinol.⁴⁴

4.30. Roedd bwlch strategol rhwng epidemig neu achos ar raddfa bandemig o glefyd heintus sy’n dod i’r amlwg (gan gynnwys un sydd wedi’i gategoreiddio fel clefyd heintus â chanlyniad uchel) a ffliw pandemig. Fel y digwyddodd, syrthiodd Covid-19 i'r bwlch hwn, fel y gwnaeth y posibiliadau o sgrinio ffiniau, cwarantîn ac olrhain cyswllt - pob un ar raddfa - ar gyfer achos pandemig posibl. Byddai strategaeth ehangach a chynhwysfawr, a asesodd ystod o fathau posibl o bathogenau ac a oedd yn cynnwys ystod o wrthfesurau posibl, wedi gallu atal lledaeniad clefyd peryglus yn hytrach na lliniaru ei effeithiau. Ni chafodd yr Ymchwiliad unrhyw esboniad digonol ynghylch pam fod y bwlch amlwg hwn yn bodoli.

Diffyg 3: Methiant i ystyried cymesuredd yr ymateb yn ddigonol

4.31. Pan fo achos newydd o glefydau heintus, dylai’r llywodraeth fod ag ystod o ymatebion posibl mewn golwg, o wneud dim byd ar un pen i’r sbectrwm, i gyfyngiadau sylweddol ar ryddid gyda’r nod o atal trosglwyddo yn y pen arall.
4.32. Yn argymhelliad arweiniol adolygiad 2010 a arweiniodd at y strategaeth, argymhellodd y Fonesig Deirdre Hine:

Dylai Gweinidogion benderfynu yn gynnar mewn pandemig sut y byddant yn sicrhau bod yr ymateb yn gymesur â lefel y risg ganfyddedig a sut y bydd hyn yn llywio'r broses o wneud penderfyniadau.⁴⁵

4.33. Fodd bynnag, yn union fel nad oedd Strategaeth 2011 yn ystyried lliniaru neu atal, nid oedd ychwaith yn ystyried yn ddigonol, ymlaen llaw, gymesuredd ymatebion posibl i bandemig. Roedd yn nodi’r dull gweithredu yn y termau canlynol:

“Cymesuredd: ni ddylai’r ymateb i bandemig fod yn fwy ac yn ddim llai na’r hyn sy’n angenrheidiol mewn perthynas â’r risgiau hysbys. Felly mae angen i gynlluniau fod yn eu lle nid yn unig ar gyfer pandemigau effaith uchel, ond hefyd ar gyfer senarios mwynach, gyda'r gallu i'w haddasu wrth i dystiolaeth newydd ddod i'r amlwg.⁴⁶

4.34. Yr agosaf y daeth Strategaeth 2011 at ystyried cymesuredd yn ymarferol oedd mewn tabl dan y pennawd “Ymateb cymesur i ffliw pandemig“⁴⁷ Fodd bynnag, roedd hyn yn annigonol am ddau brif reswm. Nid ystyriodd, yn fanwl, y gwahanol ymatebion posibl i bandemig, ac ystyriodd effeithiau posibl achosion ysgafn, cymedrol ac effaith uchel mewn termau a oedd yn rhy amwys i fod yn ddefnyddiol.
4.35. Er enghraifft, roedd Strategaeth 2011 yn nodi, pe byddai clefyd eang yn y DU, dim ond gwasanaethau brys y byddai ysbytai’n gallu eu darparu a byddai cyngor yn cael ei roi ynghylch sut i leihau’r risgiau o drosglwyddo.⁴⁸ Roedd hyn yn amlwg yn annigonol ar gyfer y cyfryw achosion. dogfen strategol bwysig. Dywedodd wrth y rhai a oedd yn ymwneud â pharodrwydd, gwydnwch ac ymateb beth i'w ddisgwyl yn hytrach na beth, yn ymarferol, y gellid neu y dylid ei wneud a chan bwy. Y bobl yr oedd y methiant hwn yn fwyaf tebygol o effeithio arnynt oedd pobl agored i niwed, oherwydd nhw oedd mewn perygl anghymesur o gael eu heffeithio gan yr argyfwng ei hun a chan ymdrechion i’w atal.⁴⁹
4.36. Dylai Strategaeth 2011 fod wedi nodi amrywiaeth ac ystod eang o senarios o achosion o pathogenau, yn amrywio o lai i ddifrifoldeb a chyda gwahanol effeithiau ar draws y boblogaeth. Pe bai wedi gwneud hyn, gallai’r rhai sy’n gyfrifol am gynllunio pandemig fod wedi asesu pa ymatebion polisi – er enghraifft, cyngor i’r cyhoedd, lliniaru ac atal – oedd yn gymesur â’r broblem, cyn i unrhyw bandemig gyrraedd. Roedd angen ymagwedd systematig i:

  • ystyried ystod o nodweddion pathogen;
  • defnyddio'r nodweddion hynny i gynhyrchu ystod o senarios effaith o ddifrifoldeb amrywiol; a
  • nodi opsiynau ar gyfer ymyrraeth gyda’u heffeithiau tebygol a’u sgil-effeithiau fel y gallai llunwyr polisi ddewis a chanfod cydbwysedd rhyngddynt.
4.37. Pe bai’r asesiad o gymesuredd wedi bod wrth wraidd Strategaeth 2011, byddai wedi gallu nodi’r ystyriaethau ac yna darparu – ymlaen llaw – ystod o ymatebion polisi i bandemigau gyda chymarebau marwolaethau achosion yn amrywio o, er enghraifft, 0.011 TP3T i 10% a thu hwnt. Dywedodd Strategaeth 2011 – yn hytrach na dweud wrth y system barodrwydd i gynllunio ar gyfer amrywiaeth o fathau a lefelau difrifoldeb o achosion o glefydau, a thrwy hynny ofyn i adrannau’r llywodraeth ddyfeisio ymatebion polisi ymlaen llaw i gyd-fynd â’r ystod hon – yn hytrach na dweud wrth y system i fod yn barod i reoli yn unig. un canlyniad i'r sâl ac sy'n marw. Roedd unrhyw fodd o asesu cyfanswm effaith unrhyw ymateb penodol yn gwbl ddiffygiol.
4.38. Mae'n hanfodol i strategaeth ystyried amrywiaeth o senarios yng nghyd-destun argyfwng sifil system gyfan, megis pandemig. Yn absenoldeb strategaeth effeithiol lle mae penderfyniadau’n cael eu hystyried ymlaen llaw, mae’r system ymateb brys yn agored i’r risg o or-ymateb neu dan-ymateb i’r argyfwng, heb fecanwaith ar waith i sylweddoli ei bod yn gwneud hynny. Rhaid i strategaeth gydlynol felly alluogi ymateb i'r argyfwng dan sylw, ond hefyd ei atal rhag mynd allan o reolaeth y llywodraeth. Eglurwyd hyn gan yr Athro Davies:

“mae angen cydbwysedd ar y mewnbwn biofeddygol ar weinidogion … ac i edrych ar yr argyfwng iechyd/pandemig o safbwynt yr economi a llesiant cymdeithas”.⁵⁰

4.39. Un o wendidau sylfaenol Strategaeth 2011 oedd ei methiant i nodi’n glir yr hyn a allai ac na allai fod yn ymateb cymesur i ystod o bandemigau gydag ystod o effeithiau posibl ar iechyd.
4.40. Yn y dyfodol, rhaid ystyried yn benodol sut i asesu cymesuredd mesurau i liniaru neu atal trosglwyddiad mewn strategaeth newydd. Dylid gwneud hyn drwy nodi yn y strategaeth:

  • dadansoddiad o gostau a manteision ystod o ymyriadau;
  • modelu effeithiau ymatebion dros y tymor byr, canolig a hir;
  • cydnabyddiaeth benodol o'r cyfaddawdau;
  • asesiad o effaith yr ymatebion ar bobl agored i niwed; a
  • ystyried yr ymyriad yn ei gyfanrwydd a'i sgîl-effeithiau posibl, gan gynnwys asesu canlyniadau economaidd ymyrraeth drwy gyfeirio at ganlyniadau iechyd.
4.41. Dylai’r strategaeth nodi’n glir yr ystod o fesurau y gellir eu defnyddio, yr ymatebion cyfreithiol, meddygol ac economaidd y gallai fod eu hangen, ac i ba raddau y mae’r galluoedd hynny’n bodoli neu y bydd angen eu cynyddu pe bai argyfwng, yn ogystal â effeithiau cadarnhaol a negyddol pob mesur. Mater i lywodraethau wedyn, wedi’u harwain gan ddata a chyngor priodol, fyddai penderfynu pa fesurau – gan gynnwys y rhai y gellid eu disgrifio fel ‘dewis olaf’ – i’w defnyddio ar yr adeg honno. Dylai llywodraethau hefyd ystyried profiad y DU a phrofiad rhyngwladol wrth ystyried lliniaru ac atal yn ogystal â sut ac ym mha amgylchiadau y dylid cymhwyso mesurau o’r fath.

Diffyg 4: Diffyg strategaeth economaidd effeithiol

4.42. Mae’r Trysorlys yn unigryw ymhlith adrannau’r llywodraeth oherwydd ei fod yn gyfrifol am eu hariannu a hefyd yn darparu’r sicrwydd economaidd sylfaenol y maent hwy, a’r DU gyfan, yn dibynnu arno. Amcangyfrifir y bydd cyfanswm cost gwariant y llywodraeth o ganlyniad i Covid-19 yn fwy na £376 biliwn.⁵¹ Mae’n debygol y bydd costau argyfyngau sifil system gyfan, megis pandemigau, yn cael eu hysgwyddo gan y cenedlaethau sy’n dilyn – felly pwysigrwydd meddwl yn y tymor hir. Mae iddo ganlyniadau ymhell y tu hwnt i'r argyfwng uniongyrchol - gan gynnwys y gallu i ariannu iechyd a gofal cymdeithasol.
4.43. Dywedodd George Osborne AS, Canghellor y Trysorlys o fis Mai 2010 i fis Gorffennaf 2016, wrth yr Ymchwiliad mai dim ond ar gyfer argyfyngau ariannol neu economaidd yr oedd y Trysorlys yn cynllunio ar gyfer yr adran arweiniol o’r llywodraeth.⁵² Dim ond adrannau eraill oedd yn gyfrifol am baratoi ar gyfer argyfwng sifil.⁵² gan reolaeth gyffredinol yr economi a thrwy osod cyllidebau a chymhwyso rheolaethau gwariant fel rhan o fusnes y llywodraeth o ddydd i ddydd.⁵³ Felly ni chynhyrchodd strategaeth economaidd yn benodol ar gyfer pandemigau na’r ymatebion posibl i bandemig.⁵⁴ Ei nid oedd dadansoddiad economaidd yn dilyn achosion blaenorol o ffliw yn ffurfio “cynllun”, “glasbrint” neu “llyfr chwarae” o ymatebion economaidd penodol i bandemig.⁵⁵ Yn ôl Catherine Little, Ail Ysgrifennydd Parhaol y Trysorlys o fis Hydref 2022, roedd hyn oherwydd:

“[D]mae risgiau iechyd ac economaidd gwahanol yn galw am ymatebion polisi gwahanol, yn seiliedig ar natur y risg a'r cyd-destun cyffredinol. Mae natur ansicr y ddau yn golygu y byddai datblygu cynlluniau ymateb penodol a manwl ymlaen llaw ar gyfer yr holl argyfyngau posibl – yn yr achos hwn, i ganlyniadau economaidd a chyllidol pandemig byd-eang – yn amhosibl o ystyried yr adnoddau sydd ar gael ar draws yr adran.⁵⁶

4.44. Dywedodd Mr Osborne:

“[T]ni wnaed unrhyw gynllunio gan Drysorlys y DU nac yn wir, hyd y gwn i, unrhyw drysorfa orllewinol ar gyfer gofyn i’r boblogaeth gyfan aros gartref am fisoedd a misoedd yn ddiweddarach.⁵⁷

Dywedodd nad oedd unrhyw un wedi meddwl bod ymateb polisi hyd at a chan gynnwys cloeon yn bosibl nes bod Tsieina wedi cychwyn un yn 2020, ac felly nid oedd unrhyw reswm i'r Trysorlys gynllunio ar ei gyfer.⁵⁸ Dywedodd Mr Osborne wrth yr Ymchwiliad, os oedd yn gyhoeddus nid oedd cyllid wedi’i osod ar gilwen gyfartal, ni fyddai’r wlad wedi gallu cynnal ei hun a’r economi fel y gwnaeth drwy fenthyca a gwario symiau mawr o arian:⁵⁹

“[T]does dim pwynt cael cynllun wrth gefn na allwch dalu amdano, ac yn gwbl ganolog i hyn oll mae gallu eich economi a'ch cyllid cyhoeddus i ystwytho mewn argyfwng.⁶⁰

4.45. Mae’n sicr yn wir bod yn rhaid i gynllunio economaidd ac ariannol fod yn ddigon hyblyg i addasu i ystod o senarios. Fodd bynnag, yn yr un modd ag y mae’n hanfodol bod yn glir ymlaen llaw ynghylch pa ymyriadau iechyd cyhoeddus sy’n agored i wleidyddion, rhaid cael cynlluniau hefyd ar gyfer ymyriadau economaidd ar lefelau micro a macro. Dylai fod wedi bod yn ofynnol i’r Trysorlys gynllunio’n benodol ar gyfer siociau aneconomaidd, yn ogystal â rhai economaidd yn unig. Nid yw’r Ymchwiliad yn awgrymu y dylai’r Trysorlys fod wedi creu cynllun rhagnodol, gan y byddai hwn wedi bod o ddefnydd cyfyngedig, ond gallai fod wedi creu un a oedd yn gweithio’n agosach ag arbenigwyr yn yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol a nododd, ymlaen llaw, ystod eang o senarios pandemig ac, yn yr un modd, ystod o’r opsiynau polisi economaidd mawr y gellid eu defnyddio pe bai pandemig o fath a difrifoldeb penodol.
4.46. Er bod yr Ymchwiliad yn derbyn y bydd ansicrwydd o ran modelu economaidd, yn enwedig dros y tymor hwy, nid yw hyn ar ei ben ei hun yn golygu na ddylai fod wedi’i wneud. Mae’r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, a sefydlwyd yn 2011 fel rhagfynegydd economaidd a chyllidol annibynnol swyddogol llywodraeth y DU, yn archwilio yn ei Risgiau Cyllidol a Chynaliadwyedd yn adrodd am ddigwyddiadau y tu hwnt i faes dadansoddi economaidd traddodiadol ond a allai fod â goblygiadau economaidd a chyllidol mawr.⁶¹ Dywedodd ei Gadeirydd, Richard Hughes:

“Er y gall fod yn anodd rhagweld pryd y bydd risgiau trychinebus yn dod i’r amlwg, mae’n bosibl rhagweld eu heffeithiau bras os ydynt yn gwneud hynny. Roedd y risg o bandemig byd-eang ar frig cofrestrau risg y llywodraeth am ddegawd cyn i’r coronafeirws gyrraedd ond yn denu cymharol ychydig (ac o edrych yn ôl yn llawer rhy ychydig) o sylw gan y gymuned economaidd.” ⁶²

(Trafodir y mater hwn ymhellach yn Pennod 3: Asesu risg.)

4.47. Dylai strategaeth economaidd fod wrth galon y cynllunio ar gyfer y pandemig nesaf. Ochr yn ochr â Swyddfa’r Cabinet a’r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol, dylai’r Trysorlys fod ar flaen y gad o ran cynllunio senarios ar gyfer effeithiau gwahanol fathau o ymatebion ar yr economi i ystod eang o argyfyngau sifil system gyfan, gan gynnwys pandemigau. Byddai hyn yn galluogi llywodraeth y DU i ystyried pa ymatebion economaidd fydd yn achosi’r niwed lleiaf yn y tymor byr, canolig a hir. Dim ond wedyn y bydd cymdeithas yn gallu ystyried pa bris y mae’n fodlon ei dalu i amddiffyn ei hun rhag yr argyfwng nesaf.

Diweddaru Strategaeth 2011

4.48. Nid oedd Strategaeth 2011 wedi'i diweddaru na'i hadolygu ers ei chyhoeddi. Roedd hyn yn golygu, am gyfnod o bron i ddegawd, bod dogfen graidd yn ymwneud ag un o'r prif risgiau i'r DU yn parhau yn ei hunfan. Dywedodd yr Athro Davies:

“Byddai wedi bod yn ddefnyddiol pe baem wedi edrych ar yr egwyddorion sylfaenol o’r newydd ee ydyn ni'n gadael i'r ffliw basio drwy'r boblogaeth? Dylai’r Llywodraeth hefyd fod wedi adolygu cyflwr diagnosteg a’r defnydd o ddata ac ati, gan ddiweddaru arferion yn ôl yr angen wrth i dechnoleg ac arfer symud ymlaen.”⁶³

4.49. Ym mis Tachwedd 2018, cydnabuwyd bod angen gwneud hynny “adnewyddu” Strategaeth 2011.64 Ym mis Tachwedd 2019, cofnodwyd eto bod angen i Strategaeth 2011 “adnewyddu” o fewn y chwe mis nesaf.⁶⁵ Mae'n bosibl y byddai 'adnewyddiad' wedi golygu y byddai rhai o'r diffygion sylfaenol wedi bod yn destun craffu. Fodd bynnag, fel y dysgodd yr Ymchwiliad, roedd 'adnewyddu' yn orfoledd ar gyfer diweddariad nad oedd ond yn fach ac yn gyfyngedig ei gwmpas.⁶⁶ Felly, ni fyddai unrhyw newid wedi cael effaith sylweddol ar barodrwydd pandemig y DU.⁶⁷ Mae'n annhebygol y byddai unrhyw newid o'r fath Byddai adolygiad wedi ystyried y diffygion sylfaenol yn Strategaeth 2011 neu ei gweithrediad. Beth bynnag, ymyrrodd pandemig Covid-19.
4.50. Roedd diffyg diweddariad i Strategaeth 2011 yn golygu, yn benodol, nad oedd yn ymgorffori unrhyw ddysgu o brofiadau rhyngwladol o’r clefyd firws Ebola, syndrom anadlol y Dwyrain Canol (MERS) neu achosion o SARS, ac nad oedd yn ystyried gwersi o unrhyw ymarferion a gynhaliwyd ar ôl 2011 (gweler Pennod 5: Dysgu o brofiad).
4.51. Dywedodd Mr Hunt nad oedd byth yn cofio cael gwybod bod angen diweddaru Strategaeth 2011.⁶⁸ Dywedodd Mr Hancock ei fod wedi "Dim syniad" pam nad oedd Strategaeth 2011 yn ystyried y dull a ddefnyddiwyd gan wledydd yr effeithir arnynt gan SARS fel y gellid bod wedi dysgu’r gwersi ar gyfer y DU.⁶⁹
4.52. Dylid ystyried dogfennau sydd, i bob pwrpas, yn sail i’r system gyfan o barodrwydd ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan a’u gwydnwch yn eu herbyn, yn gyfan gwbl o’r newydd yn gyfnodol. Nid yw hyn yn llai gwir am strategaeth bandemig. Dywedodd yr Athro Vallance y dylai dogfennau hanfodol fel hyn nodi dyddiad dod i ben er mwyn sicrhau eu bod yn parhau i fod yn gadarnhaol. “yn bodoli”, ac ar ôl hynny maent yn destun adolygiad mwy sylfaenol.⁷⁰ Mae'r Ymchwiliad yn cytuno.
4.53. Ymddengys na fu unrhyw system ffurfiol, nac unrhyw oruchwyliaeth weinidogol uniongyrchol, ar gyfer sicrhau bod dogfen mor bwysig â Strategaeth 2011 yn destun y math hwn o adolygiad. Yr hyn sydd ei angen yw craffu trwyadl, ymagwedd feirniadol ac ailystyriaeth systematig o'r egwyddorion cyntaf lle mae gweinidogion, arbenigwyr a swyddogion yn barod i herio unrhyw ddulliau athrawiaethol a gyflwynir iddynt.

Rhoi'r gorau i Strategaeth 2011

4.54. Fel sy'n cael ei archwilio ym Modiwl 2 yr Ymchwiliad hwn, ni chafodd Strategaeth 2011 erioed ei phrofi'n gywir mewn gwirionedd. Pan darodd y pandemig, ni addasodd llywodraeth y DU Strategaeth 2011. Rhoddwyd y gorau i'r athrawiaeth a oedd yn sail iddo (hy ymateb i'r argyfwng yn hytrach na'i atal rhag digwydd) i bob pwrpas, fel yr oedd Strategaeth 2011 ei hun. Esboniodd Mr Hancock fod hyn oherwydd ei fod, yn ei eiriau ef, “druenus o annigonol”.⁷¹
4.55. Yn lle hynny, wrth wynebu pandemig Covid-19, mabwysiadodd llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig ddull newydd, heb ei brofi, i’r argyfwng oedd yn dod i’r amlwg. Dywedodd yr Athro Woolhouse wrth yr Ymchwiliad:

“Roedd cloi i lawr yn ymyriad iechyd cyhoeddus ad hoc a ddyfeisiwyd mewn amser real yn wyneb argyfwng iechyd cyhoeddus a oedd yn symud yn gyflym. Nid oeddem wedi bwriadu cyflwyno’r cyfyngiadau symud … nid oedd unrhyw ganllawiau ar gyfer pryd y dylid gweithredu’r cyfyngiadau symud ac nid oedd unrhyw ddisgwyliadau clir o ran yr hyn y byddai’n ei gyflawni.”⁷²

4.56. Dylai strategaeth argyfwng sifil system gyfan newydd, sy'n mynd i'r afael â phandemigau, sicrhau bod y risg o fod mewn tiriogaeth anhysbys yn ystod argyfwng mawr yn cael ei leihau.
Bydd, wrth gwrs, yn amhosibl llunio strategaeth ar gyfer pob posibilrwydd, ond dylai osod amcanion clir a’r galluoedd sydd eu hangen i’w cyflawni, a cheisio rhagweld a darparu arweiniad ar gyfer ystod eang o senarios fel bod cymaint o feddwl, strategaethu. a bod y gwaith cynllunio â phosibl yn cael ei wneud cyn argyfwng.
4.57. Roedd diffygion mawr yn wynebu Strategaeth 2011, a oedd yno i bawb eu gweld. Yn hytrach na chymryd yr asesiad risg fel rhagfynegiad o'r hyn a allai ddigwydd ac yna argymell camau i atal neu gyfyngu ar yr effaith, aeth yn ei flaen ar y sail bod y canlyniad yn anochel. Anfonodd hyn y signal anghywir i systemau parodrwydd a gwydnwch ledled y DU (gan gynnwys yn y gwledydd datganoledig). Mae’r Ysgrifenyddion Gwladol dros Iechyd ac Iechyd a Gofal Cymdeithasol a ymlynodd at y strategaeth, yr arbenigwyr a’r swyddogion a’u cynghorodd i wneud hynny, a llywodraethau’r gwledydd datganoledig a’i mabwysiadodd, oll yn gyfrifol am fethu ag archwilio’r diffygion hyn. a chywiro. Mae hyn yn cynnwys Mr Hancock, a gefnodd ar y strategaeth pan darodd y pandemig, ac erbyn hynny roedd yn rhy hwyr i gael unrhyw effaith ar barodrwydd a gwydnwch.
4.58. Mae’n bosibl y byddai llywodraeth y DU wedi cael sicrwydd bod y DU wedi’i pharatoi’n dda – er enghraifft, gan Sefydliad Iechyd y Byd neu safle’r DU ar Fynegai Diogelwch Iechyd Byd-eang 2019.⁷³ Fodd bynnag, pe bai wedi cael ei holi ‘paratoi ar gyfer beth?’, y yr unig ateb fyddai 'paratoi i weithredu Strategaeth 2011' – gyda'i holl ddiffygion a chanlyniadau sylfaenol. Byddai hyn wedi datgelu nad atal neu liniaru'r argyfwng oedd prif nod y strategaeth ond rheoli'r anafiadau a'r marwolaethau a fyddai'n deillio o hynny.

Datblygiadau yn dilyn pandemig Covid-19

4.59. Ers pandemig Covid-19, mae llywodraeth y DU wedi cynnal nifer o adolygiadau i ddadansoddi digonolrwydd ei systemau a'i strwythurau ar gyfer parodrwydd ar gyfer argyfyngau sifil a'u gallu i wrthsefyll.
4.60. Dywedwyd bod Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU 2022 yn gynllun i “cryfhau’r systemau sylfaenol sy’n darparu ein gwydnwch i bob risg”, gyda “set eang a diriaethol o gamau gweithredu”, sef “y cam cyntaf yn ein hymrwymiad i ddatblygu ymagwedd eang a strategol at wydnwch”.⁷⁴ Dywedwyd hefyd ei fod “dim ond y man cychwyn ar gyfer uchelgeisiau Llywodraeth y DU ar wytnwch”⁷⁵ Fodd bynnag, fel penllanw hir-ddisgwyliedig o adolygiadau lluosog, a bron i 20 mlynedd o brofiad ers Deddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004, nid oedd ganddo ymrwymiadau pendant angenrheidiol i wella parodrwydd a gwytnwch yn y DU.
4.61. Mae'r Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU methu ar nifer o seiliau:

  • Diffyg manylion: Nodweddir y ddogfen gan sicrwydd y bydd y llywodraeth yn ei wneud “ystyried ystod o opsiynau”, “datblygu cynllun gweithredu” a datblygu “cynigion” – ond nid yw’n mynd ymhellach i ddisgrifio sut na phryd y bydd cynllun yn cael ei ddatblygu.⁷⁶
  • Ar gyfer rhai newidiadau, diffyg sylwedd: Er enghraifft, roedd creu Pennaeth Gwydnwch 'newydd' yn ailfformiwleiddio rhan o'r rôl flaenorol a gyflawnwyd gan Gyfarwyddwr yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl (y rhan arall oedd Cyfarwyddwr 'newydd' yr Uned COBR).⁷⁷.
  • Diffyg brys neu uchelgais: Mae’r amserlenni ar gyfer camau gweithredu, sydd ynddynt eu hunain wedi’u diffinio’n fras ac yn amwys, yn ymestyn i 2030.⁷⁸
  • Diffyg ymrwymiad: Nid oes unrhyw ymrwymiad gan lywodraeth y DU i orfodi unrhyw newid sylweddol arni’i hun, naill ai o ran ei dyletswyddau cyfreithiol neu o ran cyflawni ei swyddogaethau sylfaenol mewn perthynas â pharodrwydd, gwydnwch ac ymateb brys.⁷⁹
  • Diffyg adnoddau: Fel y cyfaddefodd Roger Hargreaves, Cyfarwyddwr yr Uned COBR o fis Gorffennaf 2022, nid oedd unrhyw arian newydd ac “efallai y byddai llai o arian”.⁸⁰

Nid yw'r ddogfen yn cynnig set o gynigion digon clir i'w gweithredu ar fyrder, wedi'u hategu gan yr adnoddau angenrheidiol.

4.62. Diweddarwyd Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU 2018 yn 2023, yn sgil pandemig Covid-19.⁸¹ Mae dogfen 2023 yn disgrifio “pedair piler ein hymateb i risgiau biolegol” fel:

  • deall y risgiau biolegol heddiw ac yn y dyfodol;
  • atal risgiau biolegol rhag dod i'r amlwg lle bo modd neu “rhag bygwth buddiannau’r DU a’r DU”;
  • canfod, nodweddu ac adrodd am risgiau biolegol “pan fyddant yn dod i’r amlwg mor gynnar ac mor ddibynadwy â phosibl”; a
  • ymateb i risgiau biolegol sy’n cyrraedd buddiannau’r DU neu’r DU “i leihau eu heffaith ac i alluogi dychweliad cyflym i fusnes fel arfer”.⁸²
4.63. Mae'n disgrifio ymateb y DU fel un sy'n seiliedig ar “tri galluogydd trawsbynciol
[sy'n] rhedeg drwy bob un o’r pedair piler ac yn cael eu tynnu allan ar wahân”.83 Dyma nhw:

  • arweinyddiaeth, llywodraethu a chydlynu i gryfhau prosesau gwneud penderfyniadau a pharodrwydd ar y cyd ledled y DU;
  • cryfhau sylfaen wyddoniaeth, sectorau iechyd a gwyddorau bywyd y DU, ac ysgogi arloesedd a thwf; a
  • arweinyddiaeth ac ymgysylltiad rhyngwladol.⁸⁴
4.64. Y prif welliannau rhwng strategaethau 2018 a 2023 yw ymrwymiadau i:

  • lansio Radar Biobygythiadau amser real i fonitro bygythiadau a risgiau;
  • sefydlu gweinidog penodedig ar gyfer y DU Strategaeth Diogelwch Biolegol, a fyddai'n adrodd yn rheolaidd i'r Senedd;
  • cynnal ymarferion domestig a rhyngwladol rheolaidd; a
  • creu Cyngor Arwain Bioddiogelwch y DU i weithio gyda busnesau a sefydliadau ar lawr gwlad.⁸⁵

Strategaeth argyfwng sifil system gyfan newydd

4.65. Y cynlluniau diwygiedig a nodir yn 2022 Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU a Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU 2023 i'w croesawu. Er enghraifft, mae sefydlu gweinidog arweiniol ac uwch swyddog i oruchwylio’r gweithredu a grŵp o brif gynghorwyr gwyddonol i herio polisi yn gamau cadarnhaol.⁸⁶ Fodd bynnag, yn gyffredinol nid ydynt yn mynegi problemau neu atebion yn glir ac yn gywir.
Nid oes gan Strategaeth 2023 derfynau amser ar gyfer gweithredu ac ar gyfer mesur cynnydd y llywodraeth. Ni all y cyhoedd wybod a yw'r llywodraeth wedi methu os yw'r llywodraeth ei hun yn anfodlon neu'n methu â disgrifio a gosod profion gwrthrychol y gellir eu defnyddio i fesur ei gweithredoedd, ac ni all y swyddogion sy'n gyfrifol am weithredu strategaeth o'r fath ychwaith.
4.66. Mae’n bwysig bod y meddwl am y gwahanol ffyrdd y gall llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig ymateb yn effeithiol i’r pandemig nesaf yn cael ei wneud cyn gynted â phosibl – a’i fod yn rhan annatod o strategaeth bandemig newydd. Yn dilyn pandemig Covid-19, mae llawer iawn o ddata bellach ar gael yn y DU ac o bedwar ban byd am:

  • pa fesurau a weithiodd a pha rai na weithiodd;
  • pa fesurau oedd yn werth y gost a pha rai nad oeddent;
  • eu hamseriad; a
  • seilwaith y gallai fod ei angen yn y dyfodol.
4.67. Er na ddylai strategaeth fod yn rhagnodol (oherwydd efallai na fydd y pandemig nesaf yr un peth neu hyd yn oed yn debyg i'r olaf), dylai'r egwyddorion cyffredinol i arwain arweinwyr gwleidyddol yn eu penderfyniadau am y cyfaddawdu wrth gymhwyso gwahanol agweddau ar y strategaeth. gael ei osod allan mor llawn â phosibl. Dylai, er enghraifft, nodi’r mathau o seilwaith, technoleg a sgiliau y byddai eu hangen ac y gellid eu haddasu, y mesurau diogelu iechyd sydd ar gael (fel darparu cyngor i’r cyhoedd, cadw pellter cymdeithasol, cau ysgolion a chwarantin gorfodol). , a'r canlyniadau cymdeithasol ac economaidd tebygol yn y tymor byr, canolig a hir o'u cymhwyso. Mae'r Ymchwiliad yn archwilio effeithiolrwydd mesurau o'r fath yn fanwl mewn modiwlau dilynol.

Argymhelliad 4: Strategaeth argyfwng sifil system gyfan ar gyfer y DU gyfan

Dylai llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig gyda’i gilydd gyflwyno strategaeth argyfwng sifil system gyfan ar gyfer y DU gyfan (sy’n cynnwys pandemigau) i atal pob argyfwng a hefyd i leihau, rheoli a lliniaru ei effeithiau.

Fel isafswm, dylai’r strategaeth:

  • bod yn hyblyg;
  • cynnwys adrannau wedi’u neilltuo ar gyfer pob argyfwng sifil system gyfan posibl – er enghraifft, un ar bandemig gydag esboniad clir o rolau a chyfrifoldebau llywodraeth y DU, gweinyddiaethau datganoledig a’u hadrannau/cyfarwyddiaethau yn ogystal ag ymatebwyr lleol;
  • ystyried ystod eang o senarios posibl ar gyfer pob math o argyfwng;
  • nodi'r materion allweddol a nodi ystod o ymatebion posibl;
  • nodi sut y bydd y strategaeth yn cael ei chymhwyso i sicrhau bod unrhyw ymatebion posibl yn gymesur ag amgylchiadau penodol yr argyfwng;
  • cynnwys asesiad yn y tymor byr, canolig a hir, yn seiliedig ar fodelu cyhoeddedig, o effeithiau iechyd, cymdeithasol ac economaidd posibl yr argyfwng a’r ymatebion posibl i’r argyfwng ar y boblogaeth ac, yn benodol, ar bobl agored i niwed; a
  • cynnwys asesiad o’r seilwaith, y dechnoleg a’r sgiliau sydd eu hangen ar y DU i ymateb yn effeithiol i’r argyfwng a sut y gallai’r anghenion hynny newid ar gyfer gwahanol senarios.

Dylai'r strategaeth fod yn destun ailasesiad sylweddol o leiaf bob tair blynedd i sicrhau ei bod yn gyfredol ac yn effeithiol, gan ymgorffori gwersi a ddysgwyd rhwng ailasesiadau.

Gwella strategaeth gyda data ac ymchwil

Data

4.68. Mae data o ansawdd da ac ystod eang o fathau o ddata yn hanfodol ar gyfer ymateb i bandemigau ac argyfyngau sifil system gyfan eraill oherwydd bydd y casgliadau a dynnir o ddata am argyfwng sy'n dod i'r amlwg yn pennu pa ran o'r strategaeth y dylid ei dilyn, pryd y dylid ei dilyn. , ac os dylid newid y cwrs a ddilynir. Mae data’n hanfodol i lywio strategaeth a all fod yn hyblyg ac yn addasadwy wrth i wybodaeth am yr argyfwng gael ei chasglu a’i dadansoddi.
4.69. Mae cyfyngiadau ar yr hyn y gellir ei wneud gyda data cyn argyfwng sifil fel pandemig. Lle bo modd, dylid sicrhau bod cyflenwad dibynadwy o ddata byw ar gael i’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau o’r eiliadau cynharaf oll o argyfwng – bydd hyn yn galluogi’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau i gael gafael cadarnach wrth i ddigwyddiadau fynd rhagddynt. Os yw’r cyfan sydd ar gael yn ddata hanesyddol i allosod ohono am y dyfodol, mae’r cyfyngiadau ar gyfer cynllunio strategaethau yn amlwg. Maent wedi cael eu cydnabod gan Swyddfa’r Cabinet ers o leiaf 2014 ac, yn fwy diweddar, gan yr Academi Beirianneg Frenhinol ym mis Medi 2021.⁸⁷
4.70. Mae'n hanfodol pan fydd pandemig yn dechrau dod i'r amlwg i gael mynediad at ddata cynhwysfawr, cyfoes am:

  • galluoedd a chapasiti ymateb y DU – yng nghyd-destun pandemig bydd hyn yn cynnwys y seilwaith ar gyfer profi, olrhain ac ynysu, a chapasiti ymchwydd y GIG;
  • yr effeithiau niferus y gallai'r pandemig eu cael, gan gynnwys ar y rhai y gall yr argyfwng neu'r ymateb iddo effeithio'n anghymesur arnynt, hy pobl agored i niwed;
  • risgiau cydamserol neu ganlyniadol sy'n debygol o godi neu gael eu gwaethygu gan ymddangosiad pandemig; a
  • nodweddion risg sy’n dod i’r amlwg cyn gynted ag y bo hynny’n rhesymol ymarferol – yng nghyd-destun pandemig, bydd hyn yn golygu nodweddion y clefyd.
4.71. Mae mynediad at ddata o’r fath yn ei gwneud yn ofynnol i’r DU feddu ar systemau a galluoedd casglu data digonol cyn argyfwng. Mae data gweinyddol (fel nifer presennol y gwelyau ysbyty sydd ar gael neu nifer y trenau sy'n gallu rhedeg) a data a gynhyrchir ac a ddadansoddir gan ymchwil wyddonol (fel effeithiolrwydd neu fethiant gwrth fesurau) ill dau yn hanfodol.
4.72. Roedd y penderfyniadau a wnaed yn gynnar yn y pandemig Covid-19 yn dibynnu ar gael “data cyflym a dibynadwy”.⁸⁸ Os nad oes gan y rhai sy'n gwneud penderfyniadau a chynghorwyr fynediad at ddata o'r fath, maent “Gyrru yn y tywyllwch yn y bôn”.⁸⁹ Po orau yw'r data sydd ar gael, y mwyaf manwl gywir yw'r penderfyniadau y gellir eu gwneud. Heb ddata da, mae gwneud penderfyniadau ar sail tystiolaeth yn dod yn llawer anoddach oherwydd yr ansicrwydd y mae'n rhaid i'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau fynd i'r afael ag ef.
4.73. Cydnabuwyd pwysigrwydd hyn cyn pandemig Covid-19. Ar ryw adeg rhwng 2013 a 2018, comisiynodd yr Athro Syr Mark Walport, Prif Gynghorydd Gwyddonol y Llywodraeth rhwng Ebrill 2013 a Medi 2017, ddogfennau canllaw penodol ar y pwnc hwn.⁹⁰ Eu bwriad oedd cynorthwyo Prif Gynghorydd Gwyddonol y Llywodraeth a’r Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau (SAGE) i ddarparu cyngor gwyddonol i COBR (canolfan rheoli argyfwng cenedlaethol llywodraeth y DU ar gyfer ymateb i argyfyngau sifil system gyfan) pe bai argyfwng. Darparodd un o’r dogfennau hyn ganllawiau ar y risg o glefydau heintus sy’n dod i’r amlwg, gan amlinellu rhestr ddefnyddiol o gwestiynau agored y byddai angen eu hateb fel rhan o’r ymateb, pa ddata fyddai eu hangen i ateb y cwestiynau hynny, pryd y byddai angen y data hyn a pa ffynonellau oedd ar gael ar gyfer data o’r fath.⁹¹ Fodd bynnag, erbyn pandemig Covid-19, disgrifiodd yr Athro Vallance fod yna “prinder data”, a oedd yn golygu bod llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig “yn hedfan yn fwy dall nag y byddech yn dymuno”.⁹²
4.74. Cadarnhaodd yr Athro Syr Ian Diamond, Ystadegydd Cenedlaethol y DU o fis Hydref 2019, hynny “nid oedd unrhyw strwythurau ffurfiol yn bodoli ar gyfer yr ONS [Swyddfa Ystadegau Gwladol] cyfrannu’n uniongyrchol at barodrwydd am argyfwng sifil ac ymatebion y tu allan i gomisiynau ad hoc a cheisiadau am gymorth”.⁹³ Awgrymodd nad oedd ymgysylltiad o’r fath i bob pwrpas yn bodoli cyn pandemig Covid-19.⁹⁴
4.75. At hynny, mae angen cymryd agwedd fwy cyson at gydnawsedd systemau data ar draws pedair gwlad y DU. Yn y Adroddiad Technegol ar y Pandemig COVID-19 yn y DU, tanlinellodd Prif Swyddogion Meddygol a Phrif Gynghorwyr Gwyddonol y pedair gwlad bwysigrwydd ymchwil a data.⁹⁵ Fodd bynnag, fe wnaethant nodi hefyd:

“Mae systemau data a systemau iechyd yn amrywio ar draws y 4 gwlad, ac roedd angen ystyried yr ystod lawn o amgylchiadau wrth ddylunio system brofi ar y cyd.”⁹⁶

Mae hyn yn golygu, er bod Cymru, Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon mewn perygl o’r un argyfwng iechyd, roedd y data a’r systemau iechyd mor wahanol fel eu bod yn rhwystr i barodrwydd effeithiol.

4.76. Disgrifiodd yr Athro Whitty ddata fel “hollol hanfodol” ac i raddau helaeth “cwestiwn adnoddau a set sgiliau”.⁹⁷ Rhaid i systemau data fod yn eu lle cyn y pandemig. Mae'n rhaid iddynt fod yn awtomataidd ac integredig, i ddarparu mewnwelediadau y gellir gweithredu arnynt o fewn yr amserlen ofynnol.⁹⁸ Bydd angen i unrhyw strategaeth yn y dyfodol ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan, gan gynnwys ar gyfer pandemigau, fod yn seiliedig ar sefydlu “Llwyfannau digidol ar raddfa fawr”.⁹⁹ Bydd angen, yn achos pandemig, “llwyfan digidol sy’n galluogi rheoli cyswllt, adrodd yn gyflym ar ddata epidemiolegol” a “mecanweithiau gwyliadwriaeth” i ddal a deall epidemioleg y pathogen.¹⁰⁰ Bydd angen trafodaeth gyhoeddus ar bob un o’r rhain ac, yn y pen draw, cydsyniad.¹⁰¹ Mae’n bwysig bod y sgwrs hon yn cychwyn yn awr.
4.77. Bu datblygiadau cadarnhaol yn y maes hwn. Ym mis Hydref 2021, creodd Swyddfa’r Cabinet y Ganolfan Sefyllfa Genedlaethol i gasglu a defnyddio data i fonitro risgiau ac ymateb i argyfyngau sifil system gyfan sy’n effeithio ar feysydd gwasanaeth cyhoeddus lluosog ar yr un pryd.¹⁰² Mae’r Swyddfa Ystadegau Gwladol bellach wedi’i chysylltu â y Ganolfan Sefyllfa Genedlaethol, gan osod ei data a’i dadansoddiadau wrth wraidd dull llywodraeth y DU o baratoi ac ymateb.¹⁰³ Rhan o swyddogaeth Pwyllgor Diogelu Iechyd y DU, a grëwyd yn 2021, yw sicrhau’n well y gellir rhannu data ar draws y DU. DU.¹⁰⁴ Yn 2022, sefydlwyd y Ganolfan Data a Dadansoddi ar y Cyd, gan ddod â’r holl dimau data a dadansoddeg sydd wedi’u lleoli yn Swyddfa’r Cabinet ynghyd.¹⁰⁵

Ymchwil

4.78. Mae'r problemau gyda data a amlinellir uchod yr un mor berthnasol i ddata gweinyddol a gesglir yn rheolaidd ac i ddata a gasglwyd trwy ymchwil wyddonol. Fodd bynnag, mae dylunio a defnyddio dulliau ymchwil yn briodol a all ddadansoddi data mwy cymhleth yn briodol a throi’r wybodaeth yn dystiolaeth ddefnyddiol yn ychwanegu her ychwanegol i barodrwydd ac ymateb pandemig. Rhaid cynllunio ar gyfer hyn os yw gweithrediad y strategaeth i fod yn seiliedig ar dystiolaeth ac yn effeithiol. Mae hyn yn arbennig o wir mewn achos o bathogen newydd lle nad yw union nodweddion y clefyd yn hysbys ymlaen llaw ('Clefyd X', a drafodir yn Pennod 1: Hanes byr o epidemigau a phandemigau). Mae ymchwil yn darparu'r dystiolaeth angenrheidiol i symud oddi wrth offer di-fin a hyd yn oed aflonyddgar (fel defnyddio rhwystrau pellter a ffisegol i atal trosglwyddo) tuag at ymatebion wedi'u targedu'n well, megis brechlynnau a therapiwteg effeithiol.¹ ⁰⁶ Gall hefyd lywio bron unrhyw agwedd arall ar barodrwydd pandemig neu ymateb: cywirdeb a dibynadwyedd prawf; effeithiolrwydd cyfarpar diogelu personol rhag trosglwyddo clefydau; graddau'r trosglwyddiad asymptomatig; ymateb ymddygiadol y cyhoedd i'r pathogen; a mesur a lliniaru effeithiau andwyol ymyriadau nad ydynt yn rhai fferyllol.
4.79. Yn bwysig, yn ystod ton o haint sy’n symud yn gyflym, rhaid dechrau ymchwil cyn gynted â phosibl i sicrhau nad yw’r cyfleoedd i astudio’r pathogen a’r ymyriadau a ddefnyddir i fynd i’r afael ag ef yn cael eu colli cyn i’r don ddod i ben. Felly mae'r gallu i gynnal ymchwil o ansawdd uchel yn gyflym mewn ymateb i bandemig sy'n dod i'r amlwg yn dibynnu ar wyddonwyr wedi gallu gosod y sylfaen ar gyfer yr ymchwil honno ymhell ymlaen llaw. Heb fod wedi datblygu fframweithiau sy’n bodoli eisoes y gall gwyddonwyr wneud ymchwil mor gyflym oddi mewn iddynt, gallai’r DU gael ei hamddifadu o flaen y gad o ran dealltwriaeth wyddonol a allai achub bywydau ac amddiffyn cymdeithas. Mae angen meddwl ac adnoddau er mwyn rhoi'r cyfleoedd gorau i'r DU sicrhau'r cychwyn cyntaf hwnnw.
4.80. Mae’n amlwg bod angen gwneud mwy o ran ymchwil cyn pandemigau yn y dyfodol er mwyn sicrhau bod y DU wedi’i pharatoi’n well. Dywedodd yr Athro Whitty,
mewn ymateb i bandemig Covid-19, sefydlodd neu actifadodd y DU astudiaethau ymchwil lluosog a “rhoi mwy o bwyslais cynnar ar ymchwil na’r rhan fwyaf o genhedloedd cymaradwy”.¹⁰⁷ Un enghraifft allweddol oedd Arolwg Heintiau Coronafeirws (Covid-19) y Swyddfa Ystadegau Gwladol a oedd, fel y nododd yr Athro Vallance, “Daeth i gael ei hedmygu ledled y byd fel arolwg ar lefel y boblogaeth a oedd yn caniatáu inni ddeall patrymau clefydau ledled y DU”.¹⁰⁸ Yn ystod pandemig Covid-19, bu'n rhaid dechrau'r arolwg o'r dechrau; Dywedodd yr Athro Vallance hynny yn y dyfodol “byddai'n iawn, Mae'n bwysig iawn sefydlu'r pethau hynny'n gynnar”.¹⁰⁹
4.81. Yn yr un modd, gellid bod wedi gwneud mwy o ymchwil i wella’r sylfaen dystiolaeth ar gyfer gwahanol fesurau iechyd y cyhoedd. Nododd yr Athro Walport fod sefydlu sylfaen dystiolaeth ar gyfer gwneud penderfyniadau mwy gwybodus am ymyriadau nad ydynt yn rhai fferyllol, megis gwisgo masgiau ar lefel y boblogaeth, mesurau cadw pellter cymdeithasol neu gau ysgolion, yn “cynnig llawer llymach” na materion gwyddonol eraill sy’n berthnasol i barodrwydd ar gyfer pandemig.¹¹⁰ Yn yr un modd, sylwodd yr Athro Vallance ar y cyfyngiadau yn yr ymchwil sydd ar gael yn y DU ar gyfer ymyriadau nad ydynt yn rhai fferyllol, gan nodi bod:

“anhawster i gael data o ansawdd da am effeithiau ymyriadau nad ydynt yn rhai fferyllol. Mae hwn yn faes anodd yn ei hanfod gan fod cymaint o newidynnau, cymaint o ‘sŵn’, fel ei bod yn anodd ynysu effaith unrhyw fesur penodol yn ddibynadwy.”¹¹¹

4.82. Mewn cyferbyniad, roedd yr Athro John Edmunds, Athro Modelu Clefydau Heintus yn Ysgol Hylendid a Meddygaeth Drofannol Llundain, o'r farn bod “dylai hap-dreialon rheoledig fod wedi’u cynnal i roi tystiolaeth o’r ansawdd uchaf sydd ar gael”.¹¹² Er yr awgrymwyd hyn yn ystod pandemig Covid-19, gydag ychydig o dreialon yn cael eu cynnal yn ystod ac wedi hynny, dywedodd:

[dw i]Mae'n syndod pa mor gyfyngedig oedd ein huchelgeisiau yn hyn o beth. Bydd y cyfle coll hwn i ddysgu o’r pandemig yn ein gadael yr un mor barod ar gyfer yr un nesaf.”¹¹³

4.83. Mae'r Ymchwiliad yn cydnabod nad yw gwella'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer mesurau iechyd cyhoeddus o'r fath yn syml a bod angen llawer mwy o feddwl o fewn y gymuned wyddonol. Fodd bynnag, mae hyn yn dangos pwysigrwydd gosod sylfaen well ar gyfer hyn cyn y pandemig nesaf. Bydd yn hollbwysig nodi pa grwpiau o bobl agored i niwed sy'n debygol o gael eu taro galetaf gan bandemig a'r rhesymau pam. Dylai achosion mwy o anghydraddoldeb mewn canlyniadau, gyda ffocws ar anghydraddoldeb iechyd, fod yn destun ymchwil penodol.¹¹⁴
4.84. Mae’r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn comisiynu ymchwil annibynnol drwy’r Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Iechyd a Gofal, un o brif gyllidwyr ymchwil iechyd a gofal y DU, gan wario mwy na £1 biliwn y flwyddyn.¹¹⁵
Mae’r buddsoddiad hwn yn cynnwys ymchwil parodrwydd ar gyfer pandemig, seilwaith ymchwil clinigol ac, yn bwysig, prosiectau ymchwil ‘aeafgysgu’ neu ‘gysgu’ – protocolau drafft hyblyg sydd wedi’u cynllunio ymlaen llaw, ac yna’n cael eu cynnal mewn cyflwr parod fel y gellir eu rhoi ar waith cyn gynted â phosibl. achosion o glefydau heintus yn taro.¹¹⁶ Rhwng 2009 a Ionawr 2020, dim ond tua £3.8 miliwn a ymrwymwyd i gyfanswm o naw contract ymchwil gaeafgysgu ar gyfer parodrwydd ar gyfer pandemig.¹¹⁷ Mae hynny'n cyfateb i gyfartaledd o ddim ond £380,000 y flwyddyn.
4.85. O ystyried pwysigrwydd ymchwil i barodrwydd ar gyfer pandemig a defnyddioldeb prosiectau ymchwil gaeafgysgu, mae'r Ymchwiliad o'r farn bod angen rhaglen fwy uchelgeisiol, eang ac wedi'i hariannu'n well o astudiaethau ymchwil gaeafgysgu sy'n gysylltiedig â strategaeth parodrwydd pandemig newydd. Mae angen i’r rhaglen honno fod yn rhan o newid mewn meddylfryd lle mae angen i bwysigrwydd ymchwil, fel gyda data, fod yn ystyriaeth ganolog o fewn strategaeth argyfwng sifil system gyfan newydd. Yn y modd hwn, gall gofynion y strategaeth nodi ansicrwydd sydd angen gwell ymchwil, tra gall datblygiadau annibynnol mewn ymchwil lywio'r strategaeth yn well.
4.86. Yr Athro Jimmy Whitworth a Dr Charlotte Hammer, tystion arbenigol ar wyliadwriaeth clefydau heintus (gweler Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad), eiriol dros ymagwedd 'Un Iechyd' at fioddiogelwch, gan gynnwys ymchwil o fewn a rhwng meysydd arbenigol gwyddoniaeth, systemau iechyd cydnerth, a chydlynu llywodraethu iechyd byd-eang. Byddai parodrwydd ar gyfer argyfwng, gwytnwch ac ymateb wedyn yn cael eu hystyried gyda'i gilydd ar draws y meysydd hyn.¹¹⁸ Roeddent hefyd yn argymell newidiadau yn y mesurau sydd eu hangen i wella bioddiogelwch. Byddai hyn yn cynnwys arweinyddiaeth well ar systemau rhybuddio rhyngwladol, buddsoddi yng ngallu’r DU i gynyddu ei gallu i ymateb i bandemig yn gyflym, a gwelliannau yng ngwydnwch y DU o ran pentyrru a chadwyni cyflenwi. Pe bai hyn yn cael ei gyfuno, y tu allan i bandemig, â buddsoddiad cyhoeddus a phreifat sylweddol mewn ymchwil a datblygu ar gyfer gwrthfesurau clinigol graddadwy, byddai’r DU wedi’i pharatoi’n well ar gyfer pandemig yn y dyfodol.¹¹⁹

Argymhelliad 5: Data ac ymchwil ar gyfer pandemigau yn y dyfodol

Dylai llywodraeth y DU, gan weithio gyda’r gweinyddiaethau datganoledig, sefydlu mecanweithiau ar gyfer casglu, dadansoddi, rhannu’n ddiogel a defnyddio data dibynadwy yn amserol er mwyn llywio ymatebion brys, cyn pandemigau yn y dyfodol. Dylid profi systemau data mewn ymarferion pandemig.

Dylai llywodraeth y DU hefyd gomisiynu ystod ehangach o brosiectau ymchwil yn barod i gychwyn os bydd pandemig yn y dyfodol. Gallai'r rhain fod yn astudiaethau 'gaeafgysgu' neu'n astudiaethau presennol sydd wedi'u cynllunio i gael eu haddasu'n gyflym i achos newydd. Dylid annog gwell gweithio gyda phartneriaid rhyngwladol. Dylai hyn gynnwys prosiectau i:

  • deall pa mor gyffredin yw firws newydd;
  • mesur effeithiolrwydd ystod o wahanol fesurau iechyd y cyhoedd; a
  • nodi pa grwpiau o bobl agored i niwed sy'n cael eu taro galetaf gan y pandemig a pham.

  1. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  2. Gwel Jeane Freeman 28 Mehefin 2023 130/19-132/23; Caroline Lamb 28 Mehefin 2023 100/14-101/1; Catherine Calderwood 5 Gorffennaf 2023 8/10-15
  3. Andrew Goodall 4 Gorffennaf 2023 22/11-25/4; Frank Atherton 3 Gorffennaf 2023 22/18-27/10, 28/4-33/8; Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 145/2-147/24
  4. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, para 2.21 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  5. INQ000184643_0059-0060 para 316; INQ000184638_0052-0053 para 6.13; Pandemig Ffliw 2009: Adolygiad annibynnol o ymateb y DU i bandemig ffliw 2009, Y Fonesig Deirdre Hine, Gorffennaf 2010 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7975f1ed915d0422068a10/the2009influenzapandemic-review.pdf; INQ000022705); Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, paragraffau 1.7-1.8 (https://assets.publishing.service.gov.uk/ media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  6. INQ000184638_0053 para 6.14
  7. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, para 3.1 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  8. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, para 3.2 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  9. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, para 2.13 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  10. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, paragraffau 2.19-2.20 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  11. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, t16 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  12. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, t16 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  13. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, paragraffau 6.1-6.5 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  14. Ar yr adeg y cynhyrchwyd Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol 2019 - ychydig cyn pandemig Covid-19 - roedd y senario achos gwaethaf rhesymol ar gyfer pandemig ffliw yn yr un modd yn rhagweld cymhareb marwolaeth achosion o 2.5%, gan arwain at 820,000 o farwolaethau, yn seiliedig ar y pryd hwnnw. Niferoedd poblogaeth y DU: INQ000176776_0001-0002, 0006-0007
  15. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, t17, para cyntaf (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  16. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, para 2.12 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  17. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, para 2.12 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  18. INQ000181825_0013-0014 paragraffau 52-56; Gweld hefyd INQ000181825_0008, 0013-0016 para 30-31, 52-67; Matt Hancock 27 Mehefin 2023 30/20-34/2
  19. INQ000181825_0008 para 31
  20. Matt Hancock 27 Mehefin 2023 79/19-22
  21. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, t17, para cyntaf (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  22. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, para 4.26 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  23. Datganiad y Prif Weinidog ar y coronafeirws (COVID-19): 23 Mawrth 2020, GOV.UK, 23 Mawrth 2020https://www.gov.uk/government/speeches/pm-address-to-the-nation-on-coronavirus-23-march-2020)
  24. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, paragraffau 4.10-4.25 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  25. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, paragraffau 7.4, 7.25 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  26. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, paragraffau 7.26-7.29 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  27. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, para 7.30 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  28. Matt Hancock 27 Mehefin 2023 72/11-21
  29. Sally Davies 20 Mehefin 2023 154/22-155/16
  30. INQ000194054_0040 para 157
  31. Emma Reed 26 Mehefin 2023 13/14-17, 14/16-18
  32. Clara Swinson 19 Mehefin 2023 161/17-162/4
  33. Clara Swinson 19 Mehefin 2023 173/10-18; Gweld hefyd INQ000023017_0001
  34. INQ000182608_0022 para 52
  35. Christopher Wormald 19 Mehefin 2023 106/1-15, 122/1-9, 124/22-125/6, 154/13-17
  36. INQ000182616_0004 para 13
  37. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, t15, para cyntaf y testun mewn blwch (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  38. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, para 2.21, pedwerydd pwynt bwled (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  39. INQ000184893_0004 para 8-9. Fel yr eglurwyd ym Mhennod 3: Asesu risg, clefyd heintus canlyniad uchel yw un sydd fel arfer â chymhareb marwolaeth uchel, a all fod yn anodd ei adnabod a’i ganfod yn gyflym, gall drosglwyddo yn y gymuned ac efallai nad oes ganddo ddull effeithiol o atal. neu driniaeth. Mae angen ymateb arbenigol gwell (gweler INQ000184643_0005-0006, 0010-0012 para 20d, 41-55; INQ000196611_0009 troednodyn 2).
  40. Christopher Wormald 19 Mehefin 2023 110/6-15
  41. Christopher Wormald 19 Mehefin 2023 123/8-14
  42. Christopher Wormald 19 Mehefin 2023 125/22-126/1
  43. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 100/6-15
  44. Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 160/3-7
  45. Pandemig Ffliw 2009: Adolygiad annibynnol o ymateb y DU i bandemig ffliw 2009, Y Fonesig Deirdre Hine, Gorffennaf 2010, tt5, 50, Argymhelliad 1 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7975f1ed915d0422068a10/the2009influenzapandemic-review.pdf; INQ000022705)
  46. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, para 3.2, ail bwynt bwled (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  47. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, tt21-25 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  48. Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011, Yr Adran Iechyd, Tachwedd 2011, t25 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7c4767e5274a2041cf2ee3/dh_131040.pdf; INQ000102974)
  49. INQ000195843_0043, 0075-0076 para 108, 181
  50. INQ000184637_0010 para 7.7
  51. Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU, Llywodraeth EM, Mehefin 2023, t14 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/64c0ded51e10bf000e17ceba/UK_Biological_Security_Strategy.pdf; INQ000208910)
  52. INQ000187308_0009 para 22; Gweld hefyd INQ000099516_0006 para 16
  53. INQ000187308_0008 para 20; Gweld hefyd George Osborne 20 Mehefin 2023 61/6-23
  54. George Osborne 20 Mehefin 2023 65/19-67/25, 75/12, 80/4-8; INQ000099516_0056-0057 paragraffau 242-243
  55. INQ000099516_0056-0057 paragraffau 242-243
  56. INQ000099516_0017 para 65
  57. George Osborne 20 Mehefin 2023 65/19-22
  58. George Osborne 20 Mehefin 2023 77/2-78/9
  59. George Osborne 20 Mehefin 2023 71/8-72/1, 92/23-93/9, 96/25-97/3, 117/19-118/7
  60. George Osborne 20 Mehefin 2023 82/17-20
  61. INQ000130270_0007-0008 para 7; Risgiau Cyllidol a Chynaliadwyedd, Y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, Gorffennaf 2022, tt 31-32 (https://obr.uk/docs/dlm_uploads/Fiscal_risks_and_sustainability_2022-1.pdf; INQ000119290)
  62. INQ000130270_0005 para 6d
  63. INQ000184637_0013 para 7.22
  64. INQ000184638_0053 para 6.14
  65. INQ000023131_0005
  66. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 91/25
  67. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 91/24-93/22
  68. Jeremy Hunt 21 Mehefin 2023 161/4-8
  69. INQ000181825_0014 para 56
  70. Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 136/7-12
  71. INQ000181825_0014 para 56
  72. INQ000182616_0003 para 10-11
  73. Mynegai Diogelwch Iechyd Byd-eang: Meithrin Gweithredu ar y Cyd ac Atebolrwydd, Menter Bygythiad Niwclear/Ysgol Iechyd y Cyhoedd Johns Hopkins Bloomberg, 2019, t26 (https://www.nti.org/analysis/articles/global-health-security-index/; INQ000149103); Matt Hancock 27 Mehefin 2023 19/17-21
  74. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022, t7 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/63cff056e90e071ba7b41d54/UKG_Resilience_Framework_FINAL_v2.pdf; INQ000097685)
  75. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022, para 5 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/63cff056e90e071ba7b41d54/UKG_Resilience_Framework_FINAL_v2.pdf; INQ000097685)
  76. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022, para 60 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/63cff056e90e071ba7b41d54/UKG_Resilience_Framework_FINAL_v2.pdf; INQ000097685); Roger Hargreaves 22 Mehefin 2023 50/14-51/15
  77. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022, t15 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/63cff056e90e071ba7b41d54/UKG_Resilience_Framework_FINAL_v2.pdf; INQ000097685). Roedd yr un mor wir wrth rannu’r Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl yn Uned COBR a Chyfarwyddiaeth Gwydnwch (gweler Roger Hargreaves 22 Mehefin 2023 41/24-25, 42/22-44/8; Oliver Dowden 21 Mehefin 2023 134/20-137/2).
  78. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022, tt72-74 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/63cff056e90e071ba7b41d54/UKG_Resilience_Framework_FINAL_v2.pdf; INQ000097685)
  79. Roger Hargreaves 22 Mehefin 2023 48/20-49/5
  80. Roger Hargreaves 22 Mehefin 2023 52/11-12
  81. Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU, Llywodraeth EM, Mehefin 2023 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/64c0ded51e10bf000e17ceba/UK_Biological_Security_Strategy.pdf; INQ000208910)
  82. Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU, Llywodraeth EM, Mehefin 2023, t8 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/64c0ded51e10bf000e17ceba/UK_Biological_Security_Strategy.pdf; INQ000208910)
  83. Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU, Llywodraeth EM, Mehefin 2023, t8 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/64c0ded51e10bf000e17ceba/UK_Biological_Security_Strategy.pdf; INQ000208910)
  84. Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU, Llywodraeth EM, Mehefin 2023, tt8-9 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/64c0ded51e10bf000e17ceba/UK_Biological_Security_Strategy.pdf; INQ000208910)
  85. Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU, Llywodraeth EM, Mehefin 2023, t6 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/64c0ded51e10bf000e17ceba/UK_Biological_Security_Strategy.pdf; INQ000208910)
  86. Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU, Llywodraeth EM, Mehefin 2023, tt 56-59 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/64c0ded51e10bf000e17ceba/UK_Biological_Security_Strategy.pdf; INQ000208910)
  87. INQ000186622_0007-0009; INQ000068403_0021-0023, 0074 adrannau 4.2, 4.2.1, 4.2.2
  88. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 112/9-10
  89. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 112/13
  90. INQ000147707_0022 para 49
  91. INQ000142139
  92. Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 167/22-24
  93. INQ000176062_0022 para 111
  94. INQ000176062_0019-0022 paragraffau 103-110
  95. INQ000087225, gweler yn arbennig tt106-168
  96. INQ000087225_0206 ail para
  97. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 114/4-5
  98. Adroddiad Technegol ar y Pandemig COVID-19 yn y DU, Yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol, 1 Rhagfyr 2022, t159 (https://www.gov.uk/government/publications/technical-report-on-the-covid-19-pandemic-in-the-uk; INQ000130955)
  99. Adroddiad Technegol ar y Pandemig COVID-19 yn y DU, Yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol, 1 Rhagfyr 2022, t228 (https://www.gov.uk/government/publications/technical-report-on-the-covid-19-pandemic-in-the-uk; INQ000130955)
  100. Adroddiad Technegol ar y Pandemig COVID-19 yn y DU, Yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol, 1 Rhagfyr 2022, tt39, 229 (https://www.gov.uk/government/publications/technical-report-on-the-covid-19-pandemic-in-the-uk; INQ000130955)
  101. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 113/24-114/19
  102. INQ000145912_0128 para 10.26-10.27
  103. INQ000176062_0034 para 166
  104. INQ000145912_0109-0110 para 9.157-9.159
  105. INQ000145912_0122 para 10.11.10
  106. Adroddiad Technegol ar y Pandemig COVID-19 yn y DU, Yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol, 1 Rhagfyr 2022, pedwerydd para (https://www.gov.uk/government/publications/technical-report-on-the-covid-19-pandemic-in-the-uk; INQ000130955)
  107. INQ000184639_0026 para 8.10
  108. INQ000147810_0029 para 90; Gweld hefyd INQ000184639_0026 para 8.11; INQ000183421_0003 para 1.1.4
  109. Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 168/12-13
  110. INQ000147707_0026 para 62
  111. INQ000147810_0035 para 110
  112. INQ000148419_0014 para 5.10
  113. INQ000148419_0014 para 5.10
  114. INQ000195843_0082-0083 para 199.2, 199.6
  115. Gwel INQ000184643_0024-0025, 0051 para 116-120, 277
  116. Gwel INQ000184643_0051-0052 para 277, 284-285; INQ000148418_0006, 0029, 0031, 0033 paragraffau 2.13, 3.15-3.18, 3.22, 3.26(3)
  117. INQ000184643_0052 paragraffau 284-285
  118. INQ000196611_0012 para 23. Cefnogwyd hyn gan, er enghraifft, yr Athro David Heymann, tyst arbenigol ar epidemioleg (gweler Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad) (INQ000195846_0057 para 268; David Heymann 15 Mehefin 2023 65/12-14), Syr Jeremy Farrar, Prif Wyddonydd Sefydliad Iechyd y Byd o fis Mai 2023, a Chyfarwyddwr Ymddiriedolaeth Wellcome rhwng 2013 a 2023 (INQ000182610_0024) a Dr Richard Horton, Prif Olygydd The Lancet o 1995 (Richard Horton 13 Gorffennaf 2023 78/21-79/3)
  119. INQ000196611_0012 paragraffau 25-30; Gweld hefyd INQ000195846_0043 para 220

Pennod 5: Dysgu o brofiad

Cyflwyniad

5.1. Mae dysgu o brofiad yn sail i gynllunio priodol: dylai gynnwys dysgu beth sydd wedi gweithio a beth sydd heb weithio yn y gorffennol, adnabod bylchau yn y system a gwella unrhyw ddiffygion. Mae ymarferion efelychu yn un ffordd y gellir caffael dysgu o'r fath. Maent yn arf gwerthfawr.
5.2. Nod ymarferion efelychu yw brasamcanu, cyn belled ag y bo modd, o dan ba amgylchiadau y mae digwyddiadau fel pandemig yn codi a phrofi gallu sefydliadau, strwythurau a systemau i ymateb i’r argyfwng. Pan gânt eu gweithredu ar raddfa, gallant hefyd roi cyfle i graffu ar wytnwch.1 Trwy archwilio manylion sut i ymateb i argyfwng sifil system gyfan y mae'r system yn destun prawf straen, ac mae'n bosibl y canfyddir bylchau a diffygion yn y cynllunio.
5.3. Yn unol â hynny, mae llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig wedi cynnal ymarferion parodrwydd ar gyfer pandemig ers blynyddoedd lawer. O ymarferion o’r fath, ac o brofiad y wlad hon ac eraill wrth ddelio ag epidemigau diweddar, dylai’r DU fod wedi adeiladu ‘cof ar y cyd’ o’r hyn y mae parodrwydd ar gyfer pandemig yn ei olygu a bod wedi paratoi’n dda ar gyfer Covid-19. Mae’r bennod hon yn archwilio a ddysgwyd gwersi, a roddwyd sylw i rybuddion, ac a ystyriwyd ymarfer a phrofiad rhyngwladol yn ddigonol. Mae hefyd yn archwilio pa mor effeithiol oedd y system parodrwydd a gwydnwch ar gyfer argyfyngau sifil o ran adnabod a mynd i’r afael â’i gwendidau ei hun, fel y datgelwyd gan yr ymarferion. Yn olaf, mae’n ystyried sut, yn y dyfodol, y gellir profi’n well parodrwydd ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan a’u gallu i wrthsefyll achosion o straen, yn fwy agored i graffu cyhoeddus ac yn canolbwyntio ar weithredu.

Profiad rhyngwladol a domestig

5.4. Yn 2017 a 2018, cynhyrchodd Sefydliad Iechyd y Byd adolygiad blynyddol o glefydau a oedd, yn ei farn ef, angen eu blaenoriaethu oherwydd y risgiau a berir ganddynt. Nod yr ymarfer oedd nodi bylchau mewn ymchwil a datblygu. Ni chynhwyswyd pathogenau a oedd yn adnabyddus ac yr oedd brechlynnau eisoes yn bodoli ar eu cyfer, megis y ffliw. Yn adolygiad 2017, cafodd coronafirws syndrom anadlol y Dwyrain Canol (MERS-CoV) a choronafeirws syndrom anadlol acíwt difrifol 1 (SARS-CoV-1) eu cynnwys ar y rhestr o bathogenau yr oedd angen dybryd am ymchwil a datblygu ar eu cyfer.2 Yr un oedd y sefyllfa yn 2018 pan gawsant eu cyfuno yn un categori o coronafirysau â chysylltiad agos. Ychwanegwyd 'Clefyd X' hefyd fel marciwr i gydnabod y gallai'r pandemig nesaf gael ei achosi gan haint pathogenaidd iawn newydd, anhysbys o'r blaen.3

Gwersi o SARS-CoV-1

5.5. Syndrom anadlol acíwt difrifol (SARS) a achoswyd gan SARS-CoV-1 oedd y clefyd heintus difrifol cyntaf a oedd yn dod i'r amlwg i'w drosglwyddo o berson i berson yn yr 21ain ganrif.4 Achosodd y cynnydd mewn gwybodaeth am coronafirysau pan ddaeth i'r amlwg iddynt ddod yn destun pryder byd-eang mawr.5 Er bod SARS-CoV-1 wedi achosi achosion mewn llawer o wledydd, arbedwyd y DU i raddau helaeth. Amheuir 368 o achosion yn y DU ond dim ond un haint a gadarnhawyd, heb unrhyw drosglwyddiad ymlaen a dim marwolaethau.6
5.6. Epidemig SARS 2002 i 2003 oedd y prawf mawr cyntaf o barodrwydd pandemig y DU y ganrif hon. Ysgrifennodd Dr Philip Mortimer, cyn Bennaeth firoleg Gwasanaeth Labordy Iechyd y Cyhoedd, yn 2003:

“[dw i]ni ddylid cymryd yn ganiataol bod SARS yn ailddigwydd yn … annhebygol, neu y byddai achos arall yn un y gellir ei reoli … Os oes gwendidau neu ddiffygion ni ddylid meddwl y gellir neu y dylid eu hatgyweirio drwy atebion cyflym bob tro y daw bygythiad acíwt i’r amlwg. . Mae gwariant o'r fath yn methu ag adeiladu'r seilwaith sydd ei angen i gynnal gallu cynhwysfawr ar gyfer ymateb cyflym a thechnolegol briodol i bathogenau newydd.”7

5.7. Dywedodd Dr Mortimer fod angen seilwaith labordy iechyd cyhoeddus integredig, capasiti labordai lleol, olrheinwyr cyswllt a gwelyau ynysu ar y DU. Rhybuddiodd yn erbyn dibyniaeth ormodol ar fodelu clefydau mathemategol a deallusrwydd epidemig yn lle’r hyn a ddywedodd oedd yn wirioneddol bwysig – sef, seilwaith sylfaenol digonol.8
5.8. Cynhaliwyd Exercise Shipshape ar 6 Mehefin 2003, yn dilyn cadarnhad o'r achos SARS cyntaf yn y DU.9 Darparodd yr ymarfer hwn rybuddion pwysig am gyflwr parodrwydd Cymru a Lloegr ar y pryd ar gyfer ymdrin ag achosion o glefydau heintus â chanlyniadau uchel megis SARS. Roedd y rhain yn cynnwys sylwadau ar bwysigrwydd:

  • olrhain cyswllt a chwarantîn (hy ynysu);
  • diogelwch iechyd ffiniau;
  • offer amddiffynnol personol (PPE);
  • gallu ymchwydd sefydlog y GIG;
  • diffinio rolau a chyfrifoldebau adrannau'r llywodraeth yn gliriach;
  • cynllun ymateb cenedlaethol; a
  • strategaeth cartrefi gofal.10
5.9. Daeth Ymarfer Bennachie, a gynhaliwyd ym mis Rhagfyr 2004, i gasgliadau tebyg ar gyfer yr Alban, ond roedd hefyd yn cynnwys sylwadau ar yr angen i symleiddio, rhesymoli a diweddaru'r nifer fawr o gynlluniau clefydau trosglwyddadwy.11
5.10. Profodd Ymarfer Goliath, a gynhaliwyd ym mis Rhagfyr 2003, ymateb Gogledd Iwerddon. Nododd yr angen am fwy o drafodaeth ar atal lledaeniad cychwynnol y firws (yn hytrach na delio â'i effaith yn unig).12
5.11. Yn 2005, roedd adroddiad gan yr Asiantaeth Diogelu Iechyd yn dogfennu’n ffurfiol y gwersi a ddysgwyd o’r epidemig SARS, gan gynnwys y canlynol:

  • Roedd gallu cyfyngedig o fewn y system iechyd cyhoeddus i gynyddu adnoddau staff pe bai achos hirfaith.13
  • Roedd data o wledydd a oedd wedi profi achosion sylweddol yn dangos bod mesurau iechyd cyhoeddus sylfaenol a rheoli heintiau (fel olrhain cyswllt, cwarantîn ac ynysu gwirfoddol gartref) yn effeithiol wrth reoli'r math hwn o achosion, er gwaethaf absenoldeb prawf diagnostig cyflym, brechlyn neu triniaeth effeithiol.14
  • Byddai’r gallu i ymateb i unrhyw achos mawr yn y DU yn gofyn am allu ymchwydd sylweddol i ddatblygu canllawiau, sefydlu mecanweithiau adrodd cadarn, dilyn nifer fawr o gysylltiadau, ymateb i ymholiadau gan weithwyr gofal iechyd proffesiynol a’r cyhoedd, a chynnal asesiad risg.15
5.12. Datgelodd profiad rhyngwladol epidemig SARS 2002 i 2003, a'r ymarferion domestig a ddilynodd, nifer o wersi pwysig. Pe bai’r gwersi hyn wedi cael sylw, a’u rhoi yn y cyd-destun domestig, byddai’r DU wedi bod yn fwy parod ar gyfer y pandemig coronafeirws (Covid-19) pan darodd ym mis Ionawr 2020.

Gwersi o H1N1 ('ffliw moch')

5.13. Y prawf mawr nesaf ar barodrwydd pandemig y DU oedd pandemig ffliw H1N1 2009 i 2010 ('ffliw moch'). Yn ffodus, roedd hwn yn salwch cymharol ysgafn i'r rhan fwyaf o'r rhai yr effeithiwyd arnynt ac ni alwyd ar lawer o'r pentyrrau stoc o frechlynnau a PPE.16
5.14. Nododd adolygiad y Fonesig Deirdre Hine yn 2010 o ymateb y DU i bandemig ffliw H1N1 ei fod yn “cymesur ac effeithiol”, gyda llawer o arferion da i adeiladu arnynt.17 Fodd bynnag, nododd:

“[dw i]na phandemig mwy difrifol, mae'n debyg y byddai gweithwyr iechyd cyhoeddus proffesiynol wedi cael eu gorlethu'n gyflymach, a byddai adnoddau wedi'u defnyddio i drin achosion yn lle gweithredu mesurau cyfyngu.”18

5.15. Cynhaliwyd adolygiadau mewnol eraill hefyd gan y gweinyddiaethau datganoledig. Disgrifiodd papur a gynhyrchwyd gan Lywodraeth yr Alban, er enghraifft, fod yr Alban “yn cael ei hystyried gan weddill y DU fel un sydd ar flaen y gad yn y frwydr yn erbyn y firws”.19 Dywedodd:

“[H]a bod y firws wedi bod yn fwy difrifol, neu wedi para am gyfnod hirach, byddai hyn wedi amharu’n sylweddol ar weithrediad arferol y GIG.”20

5.16. Yng Nghymru, gwnaed sylw tebyg yn adroddiad Ymarfer Taliesin 2009. Ni roddodd pandemig ffliw H1N1 brawf llawn ar gynlluniau ymateb Cymru, oherwydd bod difrifoldeb y pandemig wedi disgyn yn sylweddol is na'r disgwyl.21
5.17. I ryw raddau, gwnaeth pandemig ffliw H1N1 hudo llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig i ymdeimlad ffug o ddiogelwch.22 Er bod yr arwyddion rhybudd yn bresennol, roeddent wedi'u cuddio y tu ôl i'r achosion o bathogen sylweddol fwynach na'r disgwyl.

Gwersi o Ebola

5.18. Yr achosion 2013 i 2016 o glefyd firws Ebola yng Ngorllewin Affrica oedd y digwyddiad mwyaf o'r firws ers iddo gael ei ddarganfod gyntaf yn 1976. Erbyn iddo gael ei ddatgan yn Argyfwng Iechyd Cyhoeddus o Bryder Rhyngwladol gan Sefydliad Iechyd y Byd ym mis Awst 2014, mae'n wedi cael ei fewnforio i sawl gwlad, gan gynnwys yr Eidal, Sbaen, y DU ac UDA.23
5.19. Roedd y mesurau a gymerwyd yn y DU mewn ymateb i’r achosion o Ebola yn cynnwys sgrinio symptomau mewn porthladdoedd mynediad, olrhain cyswllt ar gyfer achosion cadarnhaol a sefydlu’r Rhaglen Clefydau Heintus Canlyniad Uchel a oedd yn cynnwys gwyliadwriaeth.24 Sefydlwyd Rhwydwaith Brechlyn y DU hefyd.25 Darparodd Public Health England sgrinio porthladd mynediad i deithwyr a oedd yn cyrraedd o wledydd risg uchel. Roedd timau sgrinio'n canolbwyntio ar feysydd awyr Heathrow a Gatwick yn Llundain a meysydd awyr Birmingham a Manceinion, lle daeth mwy na 97% o deithwyr perthnasol i mewn i'r DU, gan gynnwys yr holl weithwyr risg uwch a nodwyd.26 Dim ond tri achos o Ebola oedd yn y DU, heb unrhyw ledaeniad ymlaen.27
5.20. Adroddiad ar y cyd gan yr Adran Iechyd, GIG Lloegr a Public Health England ym mis Gorffennaf 2013, Dysgu Gwersi o Ymateb Ebola, argymell adolygiad o bwerau cyfreithiol i ganiatáu ar gyfer dull mwy systematig o reoli porthladdoedd a ffiniau.28 Daeth i'r casgliad:

Ar hyn o bryd mae rheolaethau a phwerau rheoli clefydau gwahanol nad ydynt yn systematig o ran dull mewn gwahanol fathau o borthladdoedd mynediad, nac ar gyfer gwahanol grwpiau clefydau. Mae cyfle i adolygu ac alinio'r holl bwerau perthnasol i ganiatáu ymyriadau fesul cam rhesymegol o'r porthladd i'r gymuned.

Cyn belled ag y bo modd, dylid mynd i’r afael â gofynion gweithredol ochr yn ochr â materion polisi a chyfreithiol, er na fydd hyn bob amser yn syml.”29

5.21. Cyn cyfarfod o benaethiaid llywodraeth y G7 yn 2015, dywedodd David Cameron AS, y Prif Weinidog rhwng Mai 2010 a Gorffennaf 2016:

Roedd yr achosion diweddar o Ebola yn ein hatgoffa’n frawychus o’r bygythiad yr ydym i gyd yn ei wynebu o achos o’r clefyd … Ond y gwir amdani yw y byddwn yn wynebu achos fel Ebola eto ac y gallai’r firws fod yn fwy ymosodol ac yn anos i’w gadw. Mae’n bryd deffro i’r bygythiad hwnnw.”30

5.22. Ym mis Mawrth 2015, cynhaliwyd Ymarfer Capasiti Ymchwydd Parodrwydd Ebola yn Lloegr. Ei ddiben oedd rhoi prawf straen ar allu ymchwydd a gwytnwch ysbytai ac asiantaethau iechyd drwy ystyried trefniadau yn y pedair canolfan ymchwydd GIG ddynodedig yn Lloegr i ymateb i glefyd heintus canlyniadau uchel newydd (achosion cadarnhaol lluosog o Ebola).31 Er bod y canolfannau'n hyderus y gallent amsugno effaith cael un claf Ebola, codwyd materion difrifol ynghylch yr heriau o drin cleifion lluosog ar yr un pryd.32
5.23. Yn fuan ar ôl yr ymarfer, crëwyd y Rhaglen Clefydau Heintus Canlyniad Uchel. Ei nod oedd datblygu dull cytûn ar gyfer rheoli clefydau heintus â chanlyniadau uchel a amheuir ac a gadarnhawyd, a sefydlu cyfleusterau arbenigol ychwanegol lle y gellid trin cleifion â chlefydau heintus iawn neu drosglwyddadwy.33 Dywedodd Dr Michael Prentice, ar ran GIG Lloegr, wrth yr Ymchwiliad:

Y prif reswm dros sefydlu’r Rhaglen oedd y bygythiad parhaus o glefydau ‘a gludir yn yr awyr’ fel MERS, SARS a ffliw adar..”34

Fodd bynnag, bwriad y rhaglen yn unig oedd ymdrin â “niferoedd bach” o gleifion.35 Comisiynwyd pedair Canolfan Triniaeth HCID yn yr Awyr (ar gyfer cyfyngu’n gyfan gwbl ar unrhyw glefydau heintus â chanlyniadau uchel yn yr awyr (neu HCIDs)) ledled Lloegr, gyda phob canolfan yn darparu dau wely fel mater o drefn.
(wyth i gyd).36 Dywedodd Dr Prentice hefyd y cydnabuwyd bod angen cynllun cenedlaethol cydgysylltiedig i ymdrin â chlefydau heintus â chanlyniadau uchel.37

5.24. Roedd ymateb y DU i Ebola a datblygiad y Rhaglen Clefydau Heintus Canlyniad Uchel yn llwyddiannau nodedig o ran parodrwydd y DU ar gyfer achos bach o glefyd heintus â chanlyniadau uchel. Fodd bynnag, ni wnaeth llywodraeth y DU, gweinyddiaethau datganoledig ac asiantaethau iechyd y cyhoedd ystyried yn ddigonol a oedd y DU yn barod i ymdrin ag epidemig neu achos ar raddfa bandemig o glefyd heintus sy’n dod i’r amlwg (gan gynnwys un sydd wedi’i gategoreiddio fel clefyd heintus canlyniad uchel).

Gwersi gan MERS

5.25. Mae MERS yn glefyd heintus canlyniad uchel iawn a achosir gan y coronafirws MERS-CoV.38 Ym mis Chwefror 2016, cynhaliwyd Exercise Alice yn Llundain i archwilio’r heriau y gallai achos ar raddfa fawr o MERS eu cyflwyno yn Lloegr.39 Nid oedd yn fwriad i brofi parodrwydd ar gyfer argyfwng sifil system gyfan ar raddfa pandemig, ond yn hytrach i asesu parodrwydd y DU ar gyfer “ar raddfa fawr” achosion o MERS.40 Dechreuodd y senario efelychiedig gyda thri 'chlaf' yn cael eu derbyn i'r ysbyty gyda symptomau haint. Datblygodd yn 50 o achosion o MERS wedi'u 'cadarnhau' mewn labordy gyda chysylltiadau posibl o 650.41
5.26. Roedd yn amlwg o'r ymarfer bod gweithwyr proffesiynol a oedd wedi'u hyfforddi'n briodol, a oedd â mynediad at PPE mewn meintiau digonol, digon o welyau ac offer clinigol arbenigol, yn allweddol ar gamau cynharaf achos o'r fath.42 Sylwyd, er bod yr hyn a ddysgwyd gan Ebola wedi gwella rheolaeth heintiau, nid oedd hyn wedi'i ymgorffori yn y system o hyd.43
5.27. Gofynnodd y rhai a gymerodd ran yn yr ymarfer (gan gynnwys cynrychiolwyr o GIG Lloegr, Iechyd Cyhoeddus Lloegr, yr Adran Iechyd ac arsylwyr o weinyddiaethau datganoledig Cymru a’r Alban) am reolaeth yr achosion o MERS yn 2015 yn Ne Korea.44 Roedd tair agwedd ar brofiad De Corea yn bwysig: cwarantîn tua 17,000 o bobl, y dystiolaeth am drosglwyddo dilynol a phwysigrwydd diogelwch ffiniau ar ffurf sgrinio tymheredd.45
5.28. Cafwyd cryn dipyn o drafodaeth ynghylch cyfyngu ar symudiad cleifion symptomatig, datguddiedig ac asymptomatig. Bu dadl ynghylch a ddylai’r arwahanrwydd hwn fod yn wirfoddol (hunanynysu) neu’n orfodol (cwarantîn). Un o'r opsiynau a drafodwyd oedd, yn dilyn model De Corea, y defnydd o westai ar gyfer ynysu. Un arall oedd y defnydd o safleoedd dynodedig gydag unedau imiwneiddio anadlol a diagnosis i gartrefu pobl. Cafwyd trafodaethau hefyd am yr hawl gyfreithiol i gyfyngu ar symud. Awgrymwyd mai ateb pragmatig fyddai cynghori a gofyn i bobl hunan-ynysu gartref o dan wyliadwriaeth iechyd gweithredol, rhoi gwybodaeth iddynt a chynnig cyswllt dyddiol ag arbenigwyr ym maes diogelu iechyd.46
5.29. Roedd yr ymarfer yn nodi 12 cam gweithredu. Roedd y rhain yn cynnwys:

  • datblygu gweithdrefn prawf diagnostig MERS-CoV, a fyddai’n cynnwys cynllun i gynyddu capasiti;47
  • cynhyrchu papur briffio ar yr achosion yn Ne Korea;48 a
  • cynhyrchu cynllun cost a budd ar gyfer cwarantîn yn erbyn hunanynysu ar gyfer amrywiaeth o fathau o gyswllt, gan gynnwys grwpiau symptomatig, asymptomatig a risg uchel.49
5.30. Fel y sefydliad comisiynu, roedd yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn gyfrifol am ddyrannu camau gweithredu yn deillio o Exercise Alice a “gwreiddio dysgu”.50 Fodd bynnag, gadawyd y camau gweithredu heb eu dyrannu.51
5.31. Dywedodd Syr Christopher Wormald, Ysgrifennydd Parhaol i’r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol o fis Mai 2016, pan ofynnodd yr Ymchwiliad a oedd yr adran wedi cymryd unrhyw rai o’r camau a ddeilliodd o Ymarfer Corff Alice ai peidio, fod rhai “yn rhannol, ond yr ydych yn gywir nad oedd pob un ohonynt yn gyfan gwbl”.52 Roedd yr argymhellion na chawsant eu cwblhau yn cynnwys cynhyrchu'r papur briffio ar brofiad De Corea a chynllunio ar gyfer cwarantîn yn hytrach na
i hunan-ynysu.53
5.32. Mewn adroddiad ‘gwersi a ddysgwyd’ ym mis Medi 2020, cydnabu’r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol:

byddai wedi cael budd o ddealltwriaeth lawnach o’r ymateb gan wledydd Asiaidd … yn gynharach yn ein cynllunio, a allai fod wedi ein galluogi i ddechrau adeiladu systemau profi yn gynharach”.54

Cytunodd nifer o dystion y byddai wedi bod yn ddefnyddiol ystyried yr ymateb yn Nwyrain Asia i SARS a MERS cyn i Covid-19 gyrraedd y DU.55

5.33. Yn Ne Korea, roedd yr ymateb i MERS yn cynnwys datblygu capasiti gwelyau gormodol ar gyfer mynd i’r ysbyty ac ynysu, ystafelloedd â chapasiti dialysis arennol ac awyru, a rhwydwaith soffistigedig o labordai cyhoeddus a phreifat i alluogi cynnal profion yn gyflym. Ym mis Ionawr 2020, llwyddodd De Korea i ganfod achosion o Covid-19 a rhoddwyd ymateb yn gyflym ar waith, gan arwain at adnabod ac ynysu cludwyr a allai fod yn heintus yn gyflym.56
5.34. Yn dilyn ei brofiad o SARS, roedd Taiwan yn yr un modd yn gallu cynyddu profion yn gyflym i nodi, o fewn ychydig ddyddiau, y rhai a allai fod wedi bod yn agored i Covid-19; roedd yn ofynnol iddynt roi cwarantîn. Roedd nodi ffynhonnell yr heintiau yn gynnar, ynghyd â chyfyngiadau cynnar ar deithio rhyngwladol, i bob pwrpas yn cyfyngu ar ledaeniad Covid-19.57
5.35. Un o'r gwahaniaethau mwyaf trawiadol rhwng y dulliau gweithredu yn y DU a Dwyrain Asia oedd eu bod, yn yr olaf, yn credu, gyda'r seilwaith cywir, y gellid atal lledaeniad firws. Byddai hyn yn defnyddio’r hyn yr Athro David Heymann, tyst arbenigol ar epidemioleg (gweler Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad), a ddisgrifir fel “epidemioleg sylfaenol dda a rheoli achosion”.58 Dywedwyd wrth yr Ymchwiliad y gallai fod gwersi i'w dysgu o brofiadau De Korea a Taiwan a bod, trwy gyfuniad o gyfyngiadau ffiniau cynnar, cloeon lleol, profion llym, olrhain cyswllt a chwarantîn, lledaeniad coronafirws fel Covid. Gallai -19 gael eu cynnwys cyn dod o hyd i frechlyn.59
5.36. Roedd y methiant i archwilio mesurau o’r fath yn drylwyr cyn pandemig Covid-19 yn golygu bod y DU yn agored i’r risg o orfod creu polisi yn ystod yr argyfwng yn hytrach na chyn yr argyfwng.

Profi straen systemau parodrwydd pandemig y DU

Ffigur 9: Llinell amser o ymarferion allweddol a gynhaliwyd rhwng 2003 a 2018
Ffigur 9 Llinell amser o ymarferion allweddol a gynhaliwyd rhwng 2003 a 2018
5.37. Yn ogystal â'r ymarferion a'r adroddiadau a nodir uchod yng nghyd-destun achosion o feirysau penodol, cynhaliwyd ymarferion pellach ym mhedair gwlad y DU.60 Er bod rhywfaint o amrywiaeth yn y pynciau ac union gwmpas pob ymarfer, roedd gorgyffwrdd sylweddol yn y materion a nodwyd.

Ymarfer Corff Cygnus

5.38. Roedd Ymarfer Cygnus yn ymarfer traws-lywodraethol mawr, tri diwrnod a gynhaliwyd ym mis Hydref 2016. Mae angen sylw arbennig oherwydd bod ei ganfyddiadau a'i argymhellion yn ein hatgoffa'n llwyr o gyflwr parodrwydd y DU ar gyfer pandemig a'i gwydnwch yn ystod y tair blynedd. yn arwain at bandemig Covid-19.
5.39. Roedd yn seiliedig ar bedwar cyfarfod efelychiedig o COBR (canolfan rheoli argyfwng cenedlaethol llywodraeth y DU ar gyfer ymateb i argyfyngau sifil system gyfan) ac fe'i cynlluniwyd i asesu parodrwydd y DU ac ymateb i achos o ffliw pandemig. Gosodwyd yr ymarfer yn seithfed wythnos pandemig a effeithiodd ar hyd at 50% o boblogaeth y DU ac achosi 200,000 i 400,000 o farwolaethau gormodol. Mwy na 950 o gynrychiolwyr o’r gwledydd datganoledig, yr Adran Iechyd a 12 o adrannau eraill y llywodraeth, GIG Cymru, GIG Lloegr, Iechyd Cyhoeddus Lloegr, wyth fforwm lleol Cymru gydnerth (partneriaethau aml-asiantaeth sy’n cynnwys cynrychiolwyr o wasanaethau cyhoeddus lleol) a chwe charchar cymryd rhan yn yr ymarfer.61
5.40. Roedd 4 ‘canlyniad dysgu’ allweddol a 22 o wersi manwl o’r ymarfer, gan gynnwys:

  • diffyg gallu a chapasiti i ymchwyddo adnoddau mewn nifer o feysydd allweddol, gan gynnwys y GIG, gofal cymdeithasol a rheoli marwolaethau gormodol;62
  • tystiolaeth o gynllunio mewn seilos rhwng ac o fewn endidau (amhenodol) sy'n gyfrifol am barodrwydd;63
  • diffyg dealltwriaeth cyffredinol o effeithiau posibl pandemig lle byddai 50% o'r boblogaeth yn cael eu heffeithio;64
  • dibyniaeth ar gof corfforaethol o'r ymateb i bandemig ffliw H1N1 2009 i 2010 ('ffliw moch'), yn hytrach na throi at y cynlluniau eu hunain;65
  • yr angen am ystorfa ganolog o wybodaeth, canllawiau allweddol a chynlluniau;66 a
  • lefel y cymorth y byddai ei angen gan y system gofal cymdeithasol pe bai’r GIG yn gweithredu ei gynlluniau brysbennu gwrthdro arfaethedig, a fyddai’n golygu y byddai cleifion o ysbytai’n cael eu symud i gyfleusterau gofal cymdeithasol.67
5.41. Un o ddeilliannau dysgu allweddol Ymarfer Corff Cygnus oedd:

“[T]nid yw parodrwydd ac ymateb y DU, o ran ei chynlluniau, ei pholisïau a’i gallu, yn ddigon ar hyn o bryd i ymdopi â gofynion eithafol pandemig difrifol a fydd yn cael effaith genedlaethol ar draws pob sector..”68

5.42. Ym mis Chwefror 2017, yn dilyn Ymarfer Cygnus, nododd Theresa May AS (Prif Weinidog rhwng Gorffennaf 2016 a Gorffennaf 2019) mewn cyfarfod o Is-bwyllgor y Cyngor Diogelwch Cenedlaethol (Bygythiadau, Peryglon, Gwydnwch ac Argyfyngau) mai ffliw pandemig oedd y risg mwyaf a wynebwyd. gan y DU.69
5.43. Codwyd nifer o faterion pwysig yn y cyfarfod hwn. Cytunwyd bod:

  • Roedd angen i lywodraeth y DU ystyried a fyddai’n fuddiol annog y rhai nad oeddent yn ymwneud â darparu gwasanaethau hanfodol i aros gartref, gan y gallai hyn atal trosglwyddo’r firws.70
  • Dylai parodrwydd ar gyfer ffliw pandemig gael ei lywio gan gynllunio senarios a ddisgrifiodd, yn fanwl, nodweddion amrywiol posibl pandemig a’r effeithiau y gallai eu cael ar wasanaethau a seilwaith yn y DU.71
  • Roedd angen i'r Adran Iechyd a'r Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl fwrw ymlaen â rhaglen waith i gynnwys ystyried mesurau mwy radical i reoli trosglwyddiad a allai fod yn effeithiol.72

Fodd bynnag, ni chyfeiriwyd yn y cyfarfod hwn at gasgliad sylfaenol Ymarfer Cygnus - nad oedd cynlluniau pandemig, polisïau a galluoedd ymateb y DU yn ddigonol i ymdopi â gofynion eithafol pandemig difrifol.73 Roedd hefyd ddiffyg sylfaenol yn Ymarfer Corff Cygnus ei hun: nid oedd yn ystyried unrhyw beth ehangach na ffliw pandemig a’r senario a gyflwynwyd.74

Bwrdd Parodrwydd Ffliw Pandemig

5.44. Mewn ymateb i Ymarfer Cygnus, ym mis Mawrth 2017 sefydlwyd Bwrdd Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig ar gais yr Is-bwyllgor Bygythiadau, Peryglon, Gwydnwch ac Argyfyngau.75 Cafodd ei gyd-gadeirio gan swyddogion o Swyddfa'r Cabinet a'r Adran Iechyd.76 Cyflwynodd y bwrdd adroddiad i’r Is-bwyllgor Bygythiadau, Peryglon, Gwydnwch ac Argyfyngau drwy’r Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a’r Gweinidog dros Swyddfa’r Cabinet.77
5.45. Roedd cynllun gwaith amlinellol y bwrdd, dyddiedig Ebrill 2017, yn cynnwys:

  • llunio canllawiau i alluogi ad-drefnu darpariaeth gofal iechyd i fod mor effeithiol â phosibl yn ystod pandemig, a fframwaith i lywio penderfyniadau ar drin cleifion, gan gynnwys brysbennu poblogaeth;
  • mesurau i sicrhau bod gallu priodol i ddarparu gofal cymdeithasol i oedolion yn Lloegr yn ystod pandemig difrifol;
  • asesiad cynhwysfawr o gapasiti ymchwydd mewn prosesau rheoli marwolaethau lleol, opsiynau ar gyfer cynyddu capasiti yn genedlaethol ac yn lleol, a set gynhwysfawr o athrawiaethau i gefnogi'r gallu gofynnol;
  • adolygiad o’r gallu i wrthsefyll lefelau disgwyliedig o absenoldeb gweithlu yn ystod pandemig mewn sectorau hollbwysig fel iechyd, addysg, trafnidiaeth, bwyd a diod, a thelathrebu;
  • set gyflawn o reoliadau drafft a bil ymateb i bandemig ffliw;
  • 'Strategaeth Gyfathrebu Pan Ffliw y DU' ar ei newydd wedd; a
  • rhaglen i ymgysylltu â fforymau lleol Cymru gydnerth.78
5.46. Nid oedd y cynllun gwaith yn cynnwys tri mater allweddol a nodwyd yn ystod cyfarfod yr Is-bwyllgor Bygythiadau, Peryglon, Gwydnwch ac Argyfyngau ym mis Chwefror 2017. Roedd y rhain yn ystyried y cyfyngiad ar symud gweithwyr nad ydynt yn hanfodol, gwahanol senarios mewn cynllunio pandemig a edrychodd ar nodweddion posibl pandemigau, a mesurau mwy radical eraill i reoli trosglwyddiad (fel y trafodwyd uchod).79 Roedd y rhain yn hepgoriadau pwysig gan Swyddfa'r Cabinet a
yr Adran Iechyd.
5.47. Ym mis Awst 2017, ysgrifennodd Katharine Hammond, Cyfarwyddwr yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl rhwng Awst 2016 ac Awst 2020, at Mark Sedwill, Cynghorydd Diogelwch Cenedlaethol rhwng 2017 a 2020. Dywedodd:

Y risg allweddol i gyflawni ar hyn o bryd yw'r pwysau nodedig ar adnoddau o fewn y [Adran Iechyd] …mae diffyg adnoddau wedi’u hymrwymo i’r rhaglen o hyd.”80

5.48. Ym mis Ebrill 2018, ysgrifennodd Jeremy Hunt AS (yr Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol o fis Medi 2012 i fis Gorffennaf 2018) a David Lidington AS (Gweinidog Swyddfa’r Cabinet a Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn rhwng Ionawr 2018 a Gorffennaf 2019) at aelodau yr Is-Bwyllgor Bygythiadau, Peryglon, Gwydnwch ac Argyfyngau i roi’r wybodaeth ddiweddaraf am waith y Bwrdd Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig. Dywedasant fod “[a] mae llawer wedi'i gyflawni, ond mae mwy i'w wneud i gynnal a gwella parodrwydd i lefel dderbyniol”.81 Roeddent yn nodi’r camau gweithredu arfaethedig ar gyfer y 12 mis nesaf ac wedi ymrwymo i ddarparu “diweddariad pellach ar gynnydd … yn gynnar yn 2019”.82 Roedd hwn yn flwyddyn o oedi o’r dyddiad cau cychwynnol sef “dechrau 2018”, a oedd wedi'i osod ar gyfer “cwblhau'r holl gyflawniadau”.83
5.49. Dywedodd Matt Hancock AS, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol rhwng Gorffennaf 2018 a Mehefin 2021, wrth yr Ymchwiliad iddo gael gwybod am Ymarfer Corff Cygnus a rôl y Bwrdd Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig. Dwedodd ef:

Cefais gysur o hynny. Roeddwn wedi cael sicrwydd bod popeth mewn llaw yn ei hanfod oherwydd roedd strwythur, strwythur ag adnoddau i wneud iddo ddigwydd.”84

5.50. Fodd bynnag, yn dilyn cyfarfod mis Chwefror 2017 o’r Is-bwyllgor Bygythiadau, Peryglon, Cadernid ac Argyfyngau y cyfeiriwyd ato uchod, ni chyfarfu eto. Yn yr un modd, ni chyfarfu’r Bwrdd Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig am flwyddyn rhwng Tachwedd 2018 a Thachwedd 2019. Yn dilyn yr egwyl blwyddyn o hyd, cydnabuwyd bod angen “ailfywiogi'r Bwrdd” ac i “blaenoriaethu ac ailfywiogi ffrydiau gwaith a'r [Bwrdd]”.85 Ni symudodd blaenoriaeth llywodraeth y DU yn ôl i barodrwydd ar gyfer pandemig. Ni chyfarfu Bwrdd Parodrwydd Ffliw Pandemig eto tan 23 Ionawr 2020.86

Cyfyngiadau'r ymarferion

5.51. Tanseiliwyd gwerth yr ymarferion gan eu cyfyngiadau.
5.52. Yn gyntaf, nid oedd unrhyw ymarferion, yn unrhyw un o'r pedair gwlad, a brofodd epidemig neu achos ar raddfa bandemig o glefyd heintus a oedd yn dod i'r amlwg (gan gynnwys un sydd wedi'i gategoreiddio fel clefyd heintus canlyniad uchel). Roedd hyn yn golygu, cyn y pandemig Covid-19, nad oedd mesurau fel profion torfol, olrhain cyswllt torfol, cadw pellter cymdeithasol gorfodol na chloeon yn cael eu harfer.
5.53. Yn ail, ni roddodd Ymarfer Cygnus gyfle i'r cyfranogwyr brofi eu gallu i atal neu atal trosglwyddiad y firws yn ystod yr ymateb cychwynnol i bandemig ffliw.
5.54. Yn drydydd, anaml, os o gwbl, y câi cwestiynau 'beth os' eu gofyn a'u hateb. Er enghraifft, ni edrychodd unrhyw un yn yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol nac Iechyd Cyhoeddus Lloegr ar Exercise Alice ar glefydau heintus â chanlyniadau uchel ac Exercise Cygnus ar ffliw pandemig a gofynnodd sut y gallai’r DU arafu neu atal trosglwyddo clefyd newydd a sylweddol sy’n gallai achosi pandemig.87
5.55. Yn bedwerydd, ni roddwyd ystyriaeth ddigonol i rôl awdurdodau lleol, ymatebwyr lleol, a’r sectorau gwirfoddol, cymunedol a mentrau cymdeithasol yn yr ymarferion. Maent yn gwbl hanfodol i gynllunio pandemig - ac eto, nid oedd yr ymarferion a archwiliwyd gan yr Ymchwiliad yn cynnwys y rhai sy'n gweithredu ar lawr gwlad yn ddigonol. I roi un enghraifft, dywedodd Mark Lloyd, Prif Weithredwr y Gymdeithas Llywodraeth Leol o fis Tachwedd 2015, mai dim ond 8 allan o 42 o fforymau lleol Cymru gydnerth a gymerodd ran yn Ymarfer Corff Cygnus.88
5.56. Yn bumed, roedd diffyg didwylledd ynghylch canlyniad yr ymarferion. Nid oedd Cymdeithas Llywodraeth Leol yn gweld casgliadau Ymarferiad Cygnus. Er bod adroddiad Ymarfer Cygnus yn cynnwys yr holl fforymau lleol Cymru gydnerth ar ei restr ddosbarthu a’i fod i’w gyhoeddi ar ResilienceDirect, dim ond o ganlyniad i achosion cyfreithiol a ddygwyd gan gorff arall yn 2020 y cafodd y Gymdeithas Llywodraeth Leol ddatgeliad o’r adroddiad.89 Nid oedd yn ymwybodol o Ymarfer Alice tan hydref 2022, pan ddaeth ei fodolaeth yn hysbys trwy waith yr Ymchwiliad hwn.90 Nid oedd unrhyw lywodraeth leol yn ymwneud ag Ymarfer Alice, ac ni rannwyd ei hadroddiad na'i argymhellion ychwaith.91 Dywedodd Mr Lloyd wrth yr Ymchwiliad, pe bai’r Gymdeithas Llywodraeth Leol yn gwybod am faterion megis pwysigrwydd posibl cwarantin mewn cynllunio, “byddwn wedi newid yr hyn yr oeddem yn ei wneud yn ein cynllunio lleol”.92 Nid oedd llawer o rai eraill a oedd â diddordeb difrifol yng nghanlyniad Ymarfer Corff Cygnus, gan gynnwys y Coleg Nyrsio Brenhinol a darparwyr cartrefi gofal preifat, yn gallu dysgu ohono na chyfrannu at y drafodaeth ynghylch sut y gellid gwella’r systemau parodrwydd.93 Dylai adroddiadau fod wedi cael eu rhannu rhwng llywodraethau a sefydliadau allweddol, yn ogystal â’r cyhoedd.
5.57. Yn chweched, er bod pandemigau blaenorol wedi datgelu a gwaethygu anghydraddoldebau iechyd, nid oedd ymarferion yn mynd i'r afael â'r mater hwn fel mater o drefn.94 Gofynnodd yr Ymchwiliad i’r Athro Clare Bambra a’r Athro Syr Michael Marmot, dystion arbenigol ar anghydraddoldebau iechyd (gweler Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad), ystyried y deunydd sy'n ymwneud â sampl o 12 ymarfer. Ni ddaethant o hyd i unrhyw sôn am anghenion penodol pobl agored i niwed.95 Dywedodd yr Athro Isabel Oliver, Prif Swyddog Gwyddonol Dros Dro Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU o fis Hydref 2021, wrth yr Ymchwiliad, cyn pandemig Covid-19, nad oedd effaith bosibl anghydraddoldebau iechyd wedi’i chynnwys fel mater o drefn mewn ymarferion fel amcan ymarfer corff penodol.96
5.58. Er gwaethaf y nifer sylweddol o ymarferion a gynhaliwyd ac adroddiadau a gynhyrchwyd ar barodrwydd ar gyfer pandemig gan lywodraeth y DU, gweinyddiaethau datganoledig ac asiantaethau iechyd y cyhoedd, ni chafodd y gwersi a ddysgwyd ganddynt eu rhannu a’u trafod yn ddigonol. Mewn llawer o achosion, er eu bod wedi'u cofnodi'n enwol mewn dogfennaeth, ni weithredwyd ar y dysgu a'r argymhellion, neu fe'u hanghofiwyd. Cyflwynwyd y cyflwyniad ym mis Hydref 2022 gan Swyddfa'r Cabinet i'r Crynhoad Gwersi Gwydnwch y DU mae helpu i ddatrys rhai o'r materion hyn yn ddatblygiad cadarnhaol ond mae mwy i'w wneud.97
5.59. Caniatawyd i'r ymagwedd at ymarferion ddod yn fiwrocrataidd ac aneffeithiol. Roedd llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig yn canolbwyntio’n ormodol ar gynnal ymarferion a chynhyrchu adroddiadau, yn hytrach nag ar ddysgu’r gwersi a gweithredu eu hargymhellion. Ni arweiniodd adroddiadau at welliant sylweddol mewn parodrwydd, ac nid oeddent ychwaith yn helpu i ddwyn yr asiantaethau a'r arweinwyr gwleidyddol perthnasol i gyfrif. Daethant yn ddiben ynddynt eu hunain yn hytrach nag yn fodd i ddysgu gwersi i’r dyfodol. Fel Dr Claas Kirchhelle, tyst arbenigol ar strwythurau iechyd cyhoeddus (gweler Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad), dywedodd:

Un o’r mewnwelediadau mwyaf pryderus… yw pa mor adnabyddus oedd gwendidau strwythurol galluoedd ymateb pandemig y DU erbyn cyfnod y pandemig COVID-19 … ni weithredwyd ar rybuddion o ganlyniad i gipio cof swyddogol dethol.”98

5.60. Dylai’r system gyfan o barodrwydd a gwydnwch pandemig hefyd fod wedi bod yn destun profion straen mwy trylwyr, mwy rheolaidd a chyfunol, er mwyn sicrhau y byddai’n effeithiol pe bai argyfwng. Awgrymodd Syr Oliver Letwin AS, Gweinidog Polisi’r Llywodraeth o fis Mai 2010 i fis Gorffennaf 2016 a Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn rhwng mis Gorffennaf 2014 a mis Gorffennaf 2016, y dylai’r DU wneud mwy o ymdrech nag y mae wedi’i wneud eto i gynnal ymarferion ar raddfa fawr dro ar ôl tro i profi ei wydnwch i wahanol fathau o argyfyngau sifil system gyfan, gan gynnwys pandemigau.99 Mae’r Ymchwiliad yn croesawu ymrwymiad Swyddfa’r Cabinet i ailsefydlu’r Rhaglen Genedlaethol Ymarfer Corff.100

Gwersi allweddol wedi'u nodi

5.61. Amlygodd yr ymarferion a gynhaliwyd ledled y DU a gwybodaeth arall sydd ar gael i lywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig nifer o gamau y gellid ac y dylid fod wedi’u cymryd i baratoi ar gyfer epidemig neu achos ar raddfa bandemig o glefyd heintus sy’n dod i’r amlwg (gan gynnwys un sydd wedi’i gategoreiddio fel un). clefyd heintus â chanlyniadau uchel). Roedd y rhain yn eu hanfod yn cynnwys adeiladu mesurau rheoli heintiau epidemiolegol cadarn ac effeithiol, gan gynnwys:

  • system scalable o brofi ac olrhain cyswllt;
  • system ymarferol o ynysu;
  • rheolaethau ffiniau effeithiol a diogelwch iechyd ar y ffin;
  • cynhwysedd ymchwydd mewn iechyd a gofal cymdeithasol;
  • pentyrru a dosbarthu PPE; a
  • amddiffyn pobl agored i niwed.

Profi ac olrhain cyswllt

5.62. Yn dilyn yr achosion o Ebola 2013 i 2016 yng Ngorllewin Affrica, sefydlwyd system olrhain cyswllt fel, pe bai achos cadarnhaol o Ebola, byddai clinigwyr ysbyty yn hysbysu'r tîm amddiffyn iechyd lleol, a fyddai wedyn yn olrhain pob cyswllt.101 Fodd bynnag, dim ond ar raddfa fach yr oedd hyn.
5.63. O ran gallu profi, cydnabuwyd effaith debygol capasiti labordy cyfyngedig ar ddiagnosis a data yn ystod pandemig mewn cyfarfod o Grŵp Ffliw Pandemig Gwyddonol yr Adran Iechyd ar Fodelu (cyfeirir ato fel SPI-M) ym mis Ionawr 2017. Cydnabu Iechyd Cyhoeddus Lloegr y gallai fod problemau capasiti labordy yn y dyfodol, yn dibynnu ar natur unrhyw achos. Dywedodd hefyd ei fod yn hyderus bod popeth y gellid ei wneud i liniaru'r materion hyn wedi'i wneud. Roedd yn annhebygol o fynd i'r sector preifat i roi hwb i gapasiti, ond nid oedd yn ei ddiystyru fel opsiwn.102
5.64. Dywedodd Duncan Selbie, Prif Weithredwr Public Health England rhwng Gorffennaf 2012 ac Awst 2020, wrth yr Ymchwiliad nad oedd unrhyw gamau wedi'u cymryd cyn pandemig Covid-19 i 'ymchwyddo' capasiti labordy.103 Dywedodd Mr Hancock wrth yr Ymchwiliad:

Ar brofi, [Iechyd Cyhoeddus Lloegr] gwrthododd ddefnyddio capasiti profi’r sector preifat, er ei bod yn amlwg bod angen ehangiad enfawr o brofion, ac nad oedd y capasiti presennol yn raddadwy.”104

5.65. Yn ôl Mr Selbie, cyfrifoldeb Iechyd Cyhoeddus Lloegr oedd gwybod beth oedd yn dod drwy'r systemau gwyliadwriaeth yn unig, datblygu'r prawf angenrheidiol (wedi'i addasu, os oes angen) ac yna ei anfon i labordai, yn bennaf o fewn y GIG. Dywedodd, gyda chlefydau heintus o ganlyniadau uchel, fod y niferoedd yn yr ychydig gannoedd (yr hyn a alwodd Iechyd Cyhoeddus Lloegr yn 'raddfa fawr'). Fodd bynnag, nid oedd erioed yn gynllun i Iechyd Cyhoeddus Lloegr fod yn cynnal profion torfol neu olrhain cyswllt torfol. Ei ddealltwriaeth ef oedd na fyddai Public Health England yn profi 50% o’r boblogaeth, ond yn profi at ddibenion gwyliadwriaeth ac ymchwil yn unig.105
5.66. Yn yr un modd, nid oedd unrhyw brawf graddadwy a system olrhain cyswllt cyn y pandemig yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon.106
5.67. Felly cynlluniwyd system brofi ac olrhain cyswllt gyfan y DU i ymdrin â niferoedd bach yn unig o achosion o glefydau heintus sy'n dod i'r amlwg, yn hytrach na phrofion torfol neu olrhain cyswllt. Yn ystod pandemig Covid-19, bu'n rhaid adeiladu'r gallu i gynyddu profion ac olrhain yn gyflym o'r dechrau.107
5.68. Gallai a dylai llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig fod wedi buddsoddi yn y seilwaith hwn cyn pandemig Covid-19, ond nid oeddent wedi gwneud hynny.108 Er bod penderfyniadau polisi ar ddyrannu adnoddau yn y pen draw yn fater i wleidyddion etholedig, ac y byddai buddsoddiad o’r fath wedi bod yn sylweddol, mae’r Ymchwiliad yn amlwg yn credu y byddai wedi bod yn werth chweil, o ystyried y dinistr a achoswyd gan absenoldeb cychwynnol rheoli heintiau yn effeithiol a’r gost enfawr. i'r genedl o adeiladu systemau profi ac olrhain o'r dechrau. Dylid cynnal y blociau adeiladu a strwythur hanfodol y systemau profi ac olrhain a sefydlwyd gan lywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig yn ystod y pandemig fel y gellir adfer y systemau hyn yn gyflym a’u haddasu i’w defnyddio os bydd achos yn y dyfodol.

Ynysu

5.69. Trafodwyd gwaith ar gwarantîn mewn cyfarfod o Fwrdd Adrannol yr Adran Iechyd ar 29 Medi 2016. Cydnabuwyd yn ystod y cyfarfod bod “byddai problemau sylweddol pe bai’n dod yn angenrheidiol i olrhain neu roi mewn cwarantîn miloedd o bobl”.109 Roedd y ffrwd waith a sefydlwyd i ymchwilio i ddulliau cwarantin yn Nwyrain Asia wedi’i gohirio fel rhan o “adranol”ymarfer blaenoriaethu llwyth gwaith” gan yr Adran Iechyd.110
5.70. Derbyniodd Syr Christopher Wormald, erbyn 2020, na fu unrhyw ddadl ynghylch cwarantin nac ynysu niferoedd sylweddol o’r boblogaeth yng nghyd-destun pandemig.111 Roedd y ffrwd waith wedi parhau i fod wedi'i gohirio. Dwedodd ef:

Felly bu llawer o drafod, yn gywir ddigon, ar rai o'r gwledydd a driniodd Covid yn hynod o dda, fel De Korea. I bob pwrpas yr hyn oedd ganddynt oedd trothwy cyfyngiant llawer uwch ar ei gyfer [clefyd heintus canlyniad uchel] nag yr oeddem yn gallu ei wneud, a dyna oedd y gwahaniaeth allweddol.”112

5.71. Yn yr un modd, nid oedd system ynysu cyn y pandemig yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon.113
5.72. Er y gallai’r diffyg meddwl am gwarantîn torfol gael ei esbonio’n rhannol gan y bwlch rhwng cynllunio ar gyfer ffliw pandemig ac achos epidemig neu bandemig o glefyd heintus sy’n dod i’r amlwg (gan gynnwys un sydd wedi’i gategoreiddio fel clefyd heintus â chanlyniad uchel), y cyfeirir ato yn Pennod 4: Strategaeth effeithiol, roedd yr angen am system o gwarantîn torfol hefyd yn wers a amlygwyd gan yr achosion MERS ac Ebola ac ymarferion na weithredwyd arnynt.

Rheolaethau ffin

5.73. Mae ystod eang o fesurau diogelwch iechyd y gellir eu defnyddio i leihau'r risg o fewnforio heintiau o dramor yn ystod achos byd-eang. Mae eu defnydd yn cael ei ystyried fel rhan o fodiwlau eraill yr Ymchwiliad hwn. Mae'r mesurau hyn yn cynnwys:

  • cau ffiniau bron yn gyfan gwbl;
  • cau ffiniau ag eithriadau, ee ar gyfer diplomyddion, dinasyddion sy'n dychwelyd a phersonél sydd eu hangen ar gyfer masnach ryngwladol mewn nwyddau;
  • cau ffiniau i rai gwledydd ond nid i eraill ('coridorau teithio');
  • gofynion brechu;
  • profi teithwyr wrth gyrraedd a/neu adael;
  • cwarantîn wrth gyrraedd, boed gartref neu mewn cyfleusterau;
  • gwiriadau tymheredd; a
  • holiaduron symptomau a ffurflenni manylion cyswllt.
5.74. Disgrifiwyd rheolaethau porthladdoedd a ffiniau gan yr Athro Fonesig Jenny Harries, Prif Weithredwr Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU o fis Ebrill 2021, fel rhai sydd o fewn categori “materion drygionus” nad oedd Iechyd Cyhoeddus Lloegr yn gallu datrys ar ei ben ei hun. Roedd Iechyd Cyhoeddus Lloegr wedi ymgymryd â “cryn dipyn o waith” ar sgrinio porthladd mynediad ond roedd goblygiadau cyfreithiol ac roedd angen cefnogaeth gan “bron pawb” mewn llywodraeth.114
5.75. Roedd y modd yr ymdriniwyd â’r achosion o Ebola 2013 i 2016 yn addysgiadol o ran sut y gallai cyfyngiadau ffiniau fod yn effeithiol, fel rhan o becyn o fesurau, wrth atal lledaeniad clefyd heintus canlyniad uchel. Defnyddiwyd rheolaethau ffiniau hefyd yn effeithiol gan Dde Korea fel rhan o gyfres o fesurau i leihau trosglwyddiad yn gynnar yn yr achosion o MERS yn 2015 (a drafodir uchod). Defnyddiwyd sgrinio porthladdoedd mynediad fel rhan o ymateb y DU i'r achosion o firws Zika yn 2016 a digwyddiad radiolegol Fukushima yn 2011.115
5.76. Dywedodd Michael Gove AS (Canghellor Dugiaeth Caerhirfryn rhwng Gorffennaf 2019 a Medi 2021 a Gweinidog Swyddfa’r Cabinet rhwng Chwefror 2020 a Medi 2021) wrth yr Ymchwiliad, er bod cau ffiniau yn anochel yn golygu costau economaidd a chymdeithasol, “gallant fod yn arfau pwerus iawn i atal neu arafu lledaeniad afiechyd”.116 Cytunodd yr Athro Fonesig Sally Davies, Prif Swyddog Meddygol Lloegr rhwng Mehefin 2010 a Hydref 2019:

“[T]dyma adegau pan fydd yn rhaid ichi wneud pethau nad ydynt efallai’n edrych yn gost-effeithiol oherwydd bod eu hangen ar y genedl.”117

5.77. Yn 2017, cynhaliodd Public Health England adolygiad o’i wasanaethau iechyd cyhoeddus mewn porthladdoedd, a ystyriodd yr angen i ymateb yn gyflym i argyfyngau iechyd cyhoeddus o bryder rhyngwladol, gan gynnwys, er enghraifft, drwy ddarparu gwasanaeth sgrinio porthladdoedd mynediad.118 Amlygodd yr adolygiad hwn, er bod cyfrifoldebau iechyd ar y ffiniau yn disgyn i nifer o wahanol sefydliadau (er enghraifft, Public Health England, yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion, Llu’r Ffiniau, awdurdodau lleol a’r GIG), nad oedd dogfen yn disgrifio sut y mae’r rhain. dylai asiantaethau gydweithio. Cyflawnodd Public Health England ddarn systematig o waith, gydag eraill, i gynhyrchu disgrifiad o’r ystod o rolau a chyfrifoldebau.119 Dylai hyn fod wedi arwain at gytundebau ar gyfer cydweithio agosach, yn enwedig mewn sefyllfaoedd brys.
5.78. Ym mis Tachwedd 2019, cytunodd yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol i’r rhaglen waith ar y cyd a gynigiwyd gan Public Health England er mwyn gwella galluoedd craidd iechyd y cyhoedd mewn porthladdoedd. Roedd y rhaglen waith yn cynnwys rhoi cynlluniau wrth gefn brys ar waith ym mhob porthladd arwyddocaol, trefnu ymarferion i brofi'r cynlluniau hyn a sicrhau bod cyfleusterau cwarantîn ar gael mewn porthladdoedd. Ni chwblhawyd y camau hyn erbyn i bandemig Covid-19 daro.120
5.79. Dywedodd Mr Hancock wrth yr Ymchwiliad:

“[T]nid oedd yma unrhyw barodrwydd o gwbl ar gyfer y ffaith y gallai fod angen mesurau iechyd ar y ffin i amddiffyn y boblogaeth.”121

Esboniodd ymhellach fod mesurau ffiniau yn cael eu tanseilio gan yr hyn a ddisgrifiodd fel “gwall” yn Neddf Iechyd y Cyhoedd (Rheoli Clefydau) 1984.122 Er bod ffin y DU yn amlwg yn gyfrifoldeb i lywodraeth y DU, mae mesurau iechyd wedi’u datganoli, ac fe greodd hyn ddryswch a chymhlethdodau. Ei farn ef oedd bod angen newid deddfwriaeth i wneud mesurau iechyd ar y ffin yn ddiamwys yn gyfrifoldeb i lywodraeth y DU.123 Ni dderbyniodd yr Ymchwiliad unrhyw dystiolaeth bod y mater hwn wedi'i ddatrys.

5.80. Felly, ym mis Ionawr 2020, nid oedd unrhyw fframwaith cynhwysfawr a oedd yn caniatáu i lywodraeth y DU na’r gweinyddiaethau datganoledig bwyso a mesur costau a buddion cymharol y llu o ymyriadau ffiniau gwahanol sydd ar gael iddynt. Er bod yr Ymchwiliad yn deall y cymhlethdodau a’r anawsterau sydd ynghlwm wrth roi fframwaith o’r fath ar waith, roedd gan lywodraeth y DU gyfrifoldeb i ymchwilio i’r mater hwn. Methodd â gwneud hynny cyn i'r pandemig gyrraedd.

Gallu ymchwydd mewn iechyd a gofal cymdeithasol

5.81. Yn y cyfarfod o fwrdd yr Adran Iechyd ar 29 Medi 2016 y cyfeiriwyd ato uchod, mynegwyd pryderon ynghylch pa mor wydn fyddai’r system iechyd a gofal cymdeithasol dameidiog, yn enwedig yn wyneb toriadau ariannol hanesyddol neu bosibl yn y dyfodol.124
5.82. Dywedodd yr Athro Davies wrth yr Ymchwiliad: “[T]mae'r GIG wedi bod yn hysbys ers dros ddegawd i fod yn 'rhedeg boeth', hy yn llawn, bob gaeaf.”125 Clywodd yr Ymchwiliad hefyd fod yna brinder staff difrifol ac nad oedd llawer iawn o seilwaith ysbytai yn Lloegr yn addas at y diben.126 Roedd sector gofal cymdeithasol Lloegr yn wynebu problemau tebyg.127 Cafodd y cyfuniad hwn o ffactorau effaith negyddol uniongyrchol ar fesurau rheoli heintiau ac ar allu'r GIG a'r sector gofal i 'gynyddu' capasiti yn ystod pandemig.128
5.83. Roedd y gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru a'r Alban yn wynebu heriau tebyg i Loegr.129 Yng Ngogledd Iwerddon, dioddefodd y system iechyd a gofal cymdeithasol, yn arbennig, oherwydd diffyg Gweithrediaeth rhwng 2017 a 2020. Dywedodd yr Athro Syr Michael McBride, Prif Swyddog Meddygol Gogledd Iwerddon o fis Medi 2006, wrth yr Ymchwiliad bod y gwasanaeth iechyd yn 2020 Nid oedd hyd yn oed mor wydn ag y bu yn 2009.130
5.84. Mae materion ariannu yn benderfyniadau gwleidyddol sy'n cael eu hethol yn briodol i wleidyddion.131 Fodd bynnag, mae'n dal yn wir bod gallu ymchwydd systemau iechyd cyhoeddus a gofal iechyd y pedair gwlad i ymateb i bandemig wedi'i gyfyngu gan eu cyllid. Bydd gallu a gwydnwch y systemau iechyd a gofal cymdeithasol yn cael eu hystyried gan yr Ymchwiliad mewn modiwlau dilynol.

Offer amddiffynnol personol

5.85. Roedd pwysigrwydd PPE yn fater a gododd dro ar ôl tro yn yr ymarferion, gan gynnwys ymarferion 2016 Silver Swan (ffliw pandemig yn yr Alban) ac Iris (achosiad MERS-CoV yn yr Alban), ac yn y cyfnod cyn Cygnus.132
5.86. Roedd yn amlwg bod angen pentyrru PPE cyn pandemig, mewn symiau digonol, eu profi’n addas a’u cysylltu â rhwydwaith dosbarthu effeithiol. Dywedodd Syr Christopher Wormald wrth yr Ymchwiliad “[w]e byth yn genedlaethol rhedeg allan o PPE”, ond bod “mewn mannau unigol roedd prinder PPE a phobl yn gorfod defnyddio'r PPE cywir”.133 Dywedodd Mr Hancock fod anawsterau logistaidd o ran cael mynediad i bentyrrau stoc yn gyflym.134 Bydd yr Ymholiad yn archwilio hyn a PPE yn llawnach mewn modiwlau dilynol.

Amddiffyn pobl agored i niwed

5.87. Maes nad oedd wedi'i ystyried yn ddigonol yn yr ymarferion, ac felly na weithredwyd arno, oedd y ffordd orau o amddiffyn pobl agored i niwed. Bu methiant (fel y trafodwyd uchod ac yn Atodiad 2: Ymarferion):

  • i adnabod y rhai oedd yn agored i niwed;
  • ystyried, rhoi prawf straen a rhoi cynlluniau effeithiol ar waith i liniaru effeithiau cymdeithasol ac economaidd y pandemig a’r ymatebion posibl iddo; a
  • cynnwys sefydliadau gwirfoddol a oedd mewn sefyllfa dda i roi cyngor ar sut i helpu pobl agored i niwed.
5.88. Roedd y methiannau hyn yn gadael y bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas yn agored i effeithiau pandemig. Er mwyn sicrhau na fydd hyn yn digwydd yn y dyfodol, dylid archwilio effeithiau argyfwng sifil system gyfan ar bobl agored i niwed drwy ymarferion, a dylai’r camau i’w liniaru fod yn destun mwy o graffu gan y cyhoedd drwy eu cynnwys mewn adroddiad cyhoeddedig, fel y disgrifir isod.

Gwerth ymarferion pandemig

5.89. Mae'r gwersi hyn yn tanlinellu gwerth clir ymarferion rheolaidd, wedi'u llunio'n gywir ac yn drylwyr, er bod eu cyfyngiadau. Mae'r Ymchwiliad yn cydnabod bod ymarferion yn anodd ac yn gostus i'w cynllunio a'u rhedeg, ac yn anochel yn cynnwys dewis rhai risgiau dros eraill i'w hefelychu, nad ydynt efallai'n adlewyrchu'r union amgylchiadau a ddaw i'r amlwg. Maen nhw hefyd mewn perygl o dynnu sylw gweinidogion a swyddogion oddi ar faterion mwy brys y dydd. Fodd bynnag, mae manteision posibl cynnal ymarferion cyfnodol mawr yn gorbwyso'r anfanteision.
5.90. Mae’r Ymchwiliad yn argymell y dylid cynnal ymarferion pandemig rheolaidd, gan gynnwys ymarfer pandemig ledled y DU bob tair blynedd, mewn amgylchedd o chwilfrydedd a didwylledd ac wedi’u cynllunio i brofi’r ymateb i bandemig ar bob cam – o’r achos cychwynnol i gyfnod hir. - ymateb tymor, gyda thonnau lluosog dros nifer o flynyddoedd. Bydd hyn hefyd yn sicrhau bod effeithiau posibl yr ymateb, ar bob cam, yn cael eu hystyried yn ddigonol. Dylai’r ymarferion gynnwys gweinidogion ac uwch swyddogion o’r gweinyddiaethau datganoledig, yn ogystal ag arweinwyr y GIG, gofal cymdeithasol ac iechyd y cyhoedd, cynrychiolwyr fforymau lleol Cymru gydnerth, mentrau gwirfoddol, cymunedol a chymdeithasol, a chyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd.
5.91. Dylai cynllunio ymarferion fod yn destun her gan 'dîm coch' allanol o arbenigwyr anllywodraethol sydd â phrofiad mewn amrywiaeth o gefndiroedd perthnasol, gan gynnwys disgyblaethau gwyddonol, economaidd a chymdeithasol. Byddai hyn yn annog ystyriaeth o ganlyniadau ymarferol, byd go iawn a gofyn ac ateb cwestiynau 'beth os'. Trafodir y defnydd o dimau coch ymhellach yn Pennod 6: Dull gweithredu newydd.
5.92. Dylai fod mwy o oruchwyliaeth weinidogol. Mae gweinidogion yn adrannau’r llywodraeth yn hynod o brysur. Ni ellir eu gweld bob amser ar ganlyniad pob adroddiad. Fodd bynnag, gweinidogion sy’n gyfrifol yn y pen draw am sicrhau bod eu hadrannau’n gweithredu’r gwersi a nodir yn yr adroddiadau i wella parodrwydd. O ystyried pwysigrwydd yr ymarferion o ran nodi bylchau sylweddol mewn cynllunio, a’r gallu ymarferol i ymateb i argyfwng ar lawr gwlad, dylai fod wedi bod yn fwy o gyfranogiad gweinidogol yn yr ymarferion ac yn eu goruchwylio. Rhaid i weinidogion a’u huwch swyddogion felly gymryd agwedd fwy gweithredol yn y dyfodol i sicrhau nad yw gwersi’n cael eu trosglwyddo’n syml i gael eu hystyried eto yn yr ymarfer nesaf.
5.93. Pe bai’r system hon wedi bod ar waith yn 2019, a phe bai’r camau gweithredu, yr argymhellion a’r hyn a ddysgwyd o ymarferion y gorffennol wedi’u rhoi ar waith yn gywir, byddai’r DU wedi bod yn llawer gwell paratoi ar gyfer y pandemig Covid-19 a ddilynodd.

Argymhelliad 6: Ymarfer ymateb pandemig rheolaidd ledled y DU

Dylai llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig gyda’i gilydd gynnal ymarfer ymateb pandemig ledled y DU o leiaf bob tair blynedd.

Dylai'r ymarfer:

  • profi’r ymateb trawslywodraethol, cenedlaethol a lleol ledled y DU i bandemig ar bob cam, o’r achosion cychwynnol i donnau lluosog dros nifer o flynyddoedd;
  • cynnwys ystod eang o'r rhai sy'n ymwneud â pharodrwydd ac ymateb i bandemig; a
  • ystyried sut y bydd ystod eang o bobl agored i niwed yn cael eu helpu os bydd pandemig.

Diffyg gweithredu

5.94. Roedd y pedair gwlad yn araf i weithredu'r hyn a oedd yn baratoadau pwysig ac angenrheidiol ar gyfer pandemig.
5.95. Mae'r Ymchwiliad wedi nodi uchod nifer o feysydd lle bu methiant i weithredu neu gwblhau argymhellion o ymarferion efelychu. Yn anffodus, bu'r gwahanol fyrddau a grwpiau a sefydlwyd i oruchwylio'r gwaith hwn yn aneffeithiol i raddau helaeth.
5.96. Yn Lloegr, erbyn Ionawr 2020 (tair blynedd ar ôl Ymarfer Cygnus):

  • Y corff ar lefel y Cabinet (Bygythiadau, Peryglon, Cadernid ac Argyfyngau
    is-bwyllgor) a ddaeth â’r Bwrdd Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig i rym a’i raglen waith wedi’u diddymu i bob pwrpas.
  • Roedd peth o waith y Bwrdd Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig ei hun wedi’i gwblhau (e.e. y bil drafft a pheth gwaith ar reoli marwolaethau gormodol), ond roedd cryn dipyn o’i waith yn anghyflawn (e.e. cynllunio ymchwydd ar gyfer y sectorau iechyd a gofal cymdeithasol a’r adolygiad Strategaeth Parodrwydd Pandemig Ffliw y DU 2011 (Strategaeth 2011)).
  • Roedd y rhaglen, a oedd yn rhedeg ddwy flynedd ar ei hôl hi, wedi'i gohirio ymhellach oherwydd cyfuniad o faterion adnoddau a gofynion Ymgyrch Yellowhammer (cynllunio wrth gefn llywodraeth y DU ar gyfer ymadawiad 'heb gytundeb' o'r Undeb Ewropeaidd).135
5.97. Roedd yr holl wledydd datganoledig yn ymwneud â rhaglenni gwaith a ddeilliodd o Ymarfer Cygnus.
5.98. Yn 2018, sefydlodd yr Athro McBride Grŵp Goruchwylio Ffliw Pandemig Gogledd Iwerddon.136 Ffurfiwyd ‘grŵp gorchwyl a gorffen’ hefyd yn 2019 yn yr Adran Iechyd (Gogledd Iwerddon), ac roedd ei swyddogaethau’n cynnwys adolygu a diweddaru canllawiau ymchwydd pandemig ffliw iechyd a gofal cymdeithasol.137 Gohiriwyd y gwaith hwn i ailgyfeirio i Operation Yellowhammer drwy gydol 2019. Ni chafodd ei ailddechrau cyn ymddangosiad Covid-19 ym mis Ionawr 2020.138 Roedd diffyg adnoddau Cangen Polisi Argyfyngau Sifil Swyddfa Weithredol Gogledd Iwerddon wedi bod yn fater hirsefydlog. Ym mis Tachwedd 2019, dywedodd e-bost mewnol:

Mae'r sefyllfa gyffredinol yn arswydus. Bu methiant systemig i fuddsoddi cyllid ac adnoddau ynddynt [Cangen Polisi Argyfyngau Sifil Posibl] dros nifer o flynyddoedd a’r sefyllfa bresennol yw, ar adeg o ffocws, bod y diffyg buddsoddiad y mae’n ddrwg gennyf eich cynghori wedi’i adael yn anaddas i’r diben.”139

Felly, yng Ngogledd Iwerddon, ni chwblhawyd y gwaith hanfodol sydd ei angen i baratoi’r sector iechyd a gofal cymdeithasol ar gyfer pandemig.

5.99. Yn yr un modd, ni chwblhaodd Bwrdd Parodrwydd Ffliw Pandemig Cymru ei waith. Ymddengys bod y farn wedi’i chymryd na ddylid gwneud dim nes bod Bwrdd Parodrwydd Ffliw Pandemig y DU wedi diweddaru Strategaeth 2011 am y tro cyntaf.140 Dywedodd Dr Andrew Goodall, Ysgrifennydd Parhaol i Lywodraeth Cymru o fis Medi 2021, wrth yr Ymchwiliad efallai mai’r maes pryder mwyaf arwyddocaol oedd gallu’r sector gofal oedolion i ymdopi â gofynion pandemig. Roedd hyn oherwydd ei fod yn mynd yn uniongyrchol i faterion bywyd a marwolaeth yn y sector cartrefi gofal. Roedd yn fater difrifol i awdurdodau lleol wrth iddynt gyflawni eu cyfrifoldebau.141
5.100. Sefydlwyd Bwrdd Parodrwydd Ffliw Pandemig yr Alban yn 2017 a chyfarfu bob dau fis tan fis Tachwedd 2018. Ni chyfarfu o gwbl rhwng mis Tachwedd 2018 a mis Mehefin 2019 – cafodd ei gyfarfodydd eu canslo neu eu gohirio oherwydd naill ai nad oedd swyddogion ar gael neu oherwydd bod y blaenoriaethau’n cystadlu â’i gilydd. Operation Yellowhammer (neu'r ddau).142 Eglurodd Gillian Russell, Cyfarwyddwr Cymunedau Diogelach yn Llywodraeth yr Alban rhwng Mehefin 2015 a Mawrth 2020, er bod rhywfaint o waith wedi’i gwblhau (e.e. ar farwolaethau gormodol), bod gwaith arall wedi’i oedi oherwydd “rhoddwyd blaenoriaeth i bethau eraill”.143 Erbyn i bandemig Covid-19 daro, roedd 8 allan o 22 o argymhellion o Exercise Cygnus yn anghyflawn yn yr Alban. Roedd y rhain yn cynnwys adnewyddu Strategaeth 2011, gosod PPE ar brawf, ehangu capasiti gofal cymdeithasol a diweddaru canllawiau pandemig.144
5.101. Byddai system a oedd yn anelu at weithredu ar ei chanfyddiadau wedi gwneud rhywbeth am hyn. Fodd bynnag, ni weithredodd llywodraethau’r DU, yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon â digon o frys, nac o gwbl.145 Fel y mae’r enghraifft benodol o Ymarfer Corff Cygnus yn ei bwysleisio, ni ddysgwyd gwersi y gellid ac y dylid bod wedi’u dysgu. Fe'u gadawyd i gael eu darganfod o'r newydd yn yr ymarfer nesaf neu, fel y digwyddodd, pan darodd pandemig Covid-19.

Achosion diffyg gweithredu

Adnoddau a blaenoriaethu
5.102. Disgrifiodd rhai tystion i'r Ymchwiliad flaenoriaethu ac ailflaenoriaethu adnoddau cyfyngedig fel achos diffyg gweithredu. Roedd hon yn thema a gododd dro ar ôl tro yn y dystiolaeth.
5.103. Ni amlygwyd hyn yn well na phan ddywedodd sawl tyst o lywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig wrth yr Ymchwiliad fod nifer o ffrydiau gwaith ar gyfer parodrwydd ar gyfer pandemig wedi’u gohirio oherwydd ailddyrannu adnoddau i Operation Yellowhammer.146
5.104. Mewn cyfarfod o’r Bwrdd Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig ym mis Tachwedd 2018, dywedodd Ms Hammond wrth y bwrdd fod cynlluniau wrth gefn ar gyfer ymadawiad ‘heb gytundeb’ o’r Undeb Ewropeaidd wedi cynyddu’n sylweddol dros yr ychydig fisoedd blaenorol a bod disgwyl iddo barhau. Atgoffodd y Cadeirydd y bwrdd na ddylai blaenoriaethu olygu bod meysydd eraill yn cael eu dad-flaenoriaethu.147 Dangosodd tabl yn olrhain cynnydd o ran gweithredu argymhellion a wnaed o Ymarfer Cygnus, ym mis Mehefin 2020, fod 14 o’r 22 gwers a nodwyd gan Cygnus yn parhau i fod yn anghyflawn yn y DU.148 Roedd gofal cymdeithasol, yn arbennig, wedi'i nodi'n gyson fel mater ond nid oedd wedi cael sylw. Felly, y realiti oedd, ymhell o fod wedi’i gwblhau erbyn ei derfyn amser o 2018, nad oedd gwaith y Bwrdd Parodrwydd i Ffliw Pandemig wrth weithredu’r argymhellion o Ymarfer Cygnus – a ailadroddodd lawer o’r un gwersi yn ystod y degawd blaenorol o ymarferion – yn mynd. i'w gwblhau ar amser, p'un a wnaeth Operation Yellowhammer ymyrryd ai peidio.
5.105. Cyfeiriodd nifer o sesiynau briffio yn 2019 i Oliver Dowden AS (Ysgrifennydd Seneddol Swyddfa’r Cabinet rhwng Ionawr 2018 a Gorffennaf 2019 a Gweinidog Swyddfa’r Cabinet rhwng Gorffennaf 2019 a Chwefror 2020) at yr hyn a elwid “ail-flaenoriaethu”.149 Ym mis Ionawr 2019, yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl oedd “blaenoriaethu paratoadau dim cytundeb o hyn ymlaen” ac roedd yn parhau:

nifer fach o weithgareddau hanfodol ochr yn ochr â pharatoadau dim cytundeb ond wedi gohirio pob gweithgaredd arall i alluogi ffocws digonol ar baratoadau ar gyfer gadael yr UE heb gytundeb”.150

5.106. Disgrifiodd Roger Hargreaves, Cyfarwyddwr yr Uned COBR o fis Gorffennaf 2022, y straen ar adnoddau staffio a achosir gan baratoi ar gyfer argyfyngau, ymateb iddynt ac adfer ar eu hôl. Y canlyniad amlwg oedd y byddai'n rhaid gwneud penderfyniadau i flaenoriaethu adnoddau ar gyfer ymateb i risgiau uniongyrchol, arfaethedig neu sy'n dod i'r amlwg dros waith ar bryderon llai agos.151 Yn yr un modd, cyfeiriodd Mr Dowden at normalrwydd ailflaenoriaethu sy'n digwydd o fewn y llywodraeth.152 Honnodd fod yna “fflecs bob amser” mewn adnoddau sydd eu hangen i ymateb i heriau wrth iddynt godi.153 Fodd bynnag, roedd hyd yn oed yn cydnabod bod Operation Yellowhammer, fel y dywedodd, “ar ben eithaf ystwytho'r adnoddau hynny” ac yn y “diwedd eithafol yr ail-flaenoriaethu”.154
5.107. Mewn gwirionedd, mae'r dystiolaeth sydd gerbron yr Ymchwiliad yn dangos bod ailflaenoriaethu gofynion cystadleuol ymhell o fod yn anghyffredin. Nododd Mr Hargreaves fod o leiaf 32 o ddigwyddiadau argyfyngau sifil posibl y bu Swyddfa’r Cabinet yn ymwneud yn uniongyrchol â hwy wedi ailflaenoriaethu galwadau cystadleuol ers 2009.155 Sylwodd Ms Hammond fod y gyfres o argyfyngau sifil o 2016 ymlaen, eu nifer a’u natur barhaus, wedi rhoi straen ar y tîm ymateb sefydlog gweddol fach o fewn yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl. Fel y dywedodd hi, pan fo nifer fawr o argyfyngau, “o angenrheidrwydd y mae peth o'r gwaith yn cael ei roddi o'r neilltu” ar faterion eraill, llai brys.156 Disgrifiodd Ms Hammond Ymgyrch Yellowhammer fel “defnyddiwr adnoddau mawr iawn”.157 Roedd yn rhaid i’r Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl a Swyddfa’r Cabinet – ddefnyddio’r ymadrodd eto – i “neilltuo” rhai ffrydiau gwaith yr oeddent yn gwybod y dylent fod yn eu gwneud.158
5.108. Ar yr ochr gadarnhaol, er gwaethaf y straen cyffredinol ar adnoddau, dywedodd Mr Dowden wrth yr Ymchwiliad fod Operation Yellowhammer, mewn gwirionedd, wedi gwneud y DU “cyfateb ffit” i ddelio â phandemig Covid-19.159 Dywedodd fod hyn oherwydd bod llywodraeth y DU wedi recriwtio tua 15,000 o staff ychwanegol y gellid wedyn eu hadleoli i gynyddu parodrwydd neu gyfrannu at yr ymdrech ymateb pandemig.160 Cytunodd Mr Gove.161 Clywodd yr Ymchwiliad dystiolaeth bod llywodraeth y DU, o ganlyniad i Ymgyrch Yellowhammer, wedi gwella ei dealltwriaeth o gadwyni cyflenwi hanfodol a phwysigrwydd perthnasoedd cryfach â diwydiant, mwy o bentyrrau o feddyginiaethau critigol a mynediad at gynhyrchion meddygol.162
5.109. Erys y ffaith, fodd bynnag, fod system parodrwydd a gwytnwch llywodraeth y DU, yn gwbl amlwg, dan straen cyson. Roedd yn dibynnu ar roi'r gorau i weithio ar baratoi ar gyfer un argyfwng posibl i ganolbwyntio ar un arall. Y duedd yw y bydd risgiau mwy cymhleth a chyfredol. Mae'r dystiolaeth uchod yn awgrymu bod cyfyngiadau gwirioneddol ar allu'r wladwriaeth i ymdopi â thuedd gynyddol o argyfyngau sifil lluosog a chymhleth yn digwydd ar yr un pryd, a bod hynny'n parhau.
Biwrocratiaeth
5.110. Ail achos diffyg gweithredu oedd twf biwrocratiaeth.
5.111. Yn yr ymarferion efelychu a gynhaliwyd rhwng 2003 a 2016, ailymddangosodd yr un materion hollbwysig ynghylch annigonolrwydd cyffredinol cyflwr parodrwydd llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig dro ar ôl tro. Codwyd profion, olrhain, ynysu, capasiti ymchwydd iechyd a gofal cymdeithasol, a rheolaethau ffiniau yn aml. Gallai a dylai hyn fod wedi bod yn rhybudd o'r hyn yr oedd angen ei wneud. Ni wnaeth.
5.112. Roedd methiant y sefydliadau i nodi a disgrifio'n gywir y problemau sylfaenol, a waethygwyd gan y defnydd o jargon a gorfoledd i guddio, er enghraifft, tasgau nad oeddent wedi'u cwblhau. Gwaethygwyd hyn gan fethiant arweinyddiaeth i roi atebion ar waith, a ddangoswyd gan y doreth o ddogfennau, cynlluniau a chanllawiau hirfaith (nad oeddent, beth bynnag, yn aml yn cael eu diweddaru) yn hytrach na'r seilwaith i ymdrin ag achosion o bathogenau. Gwelodd yr Ymchwiliad greu prosesau i ddatrys problemau yn hytrach na datrys y problemau eu hunain (gweler Pennod 6: Dull gweithredu newydd).
5.113. Ymhellach, mae cymhlethdod y system parodrwydd a gwydnwch yn gyffredinol (gweler Pennod 2: Y system – sefydliadau, strwythurau ac arweinyddiaeth) arwain at absenoldeb llinellau atebolrwydd clir, cymylu cyfrifoldebau, dyblygu ymdrech ac, yn y pen draw, aneffeithlonrwydd.
Cof sefydliadol
5.114. Trydydd achos diffyg gweithredu oedd diffyg cof sefydliadol. Mae hyn yn aml yn cael ei achosi gan newidiadau cyson a chyflym mewn personél ac, o ganlyniad, colli profiad a gwybodaeth. Nid yw’n broblem sy’n unigryw i lywodraeth – mae’n broblem a wynebir gan bob sefydliad mawr.
5.115. Mae cof sefydliadol yn cynnwys gwybodaeth fewnol, gwersi a ddysgwyd, strategaethau llwyddiannus a chamgymeriadau’r gorffennol, ac mae’n galluogi busnes y llywodraeth neu ryw sefydliad arall i barhau’n effeithiol ar draws gweinyddiaethau olynol. Mae'n hanfodol bod system syml a hygyrch ar gyfer casglu a rhannu gwybodaeth.163 Mae hyn yn arbennig o bwysig pan fo trosiant uchel o swyddogion a gweinidogion – “corddi yn y system” neu “drws troi” o weinidogion.164 Mae system effeithiol o gof sefydliadol yn gofyn am ddull o storio a chael mynediad at adroddiadau ymarfer corff, cynlluniau gweithredu, cynllunio at argyfwng a chanllawiau. Mae hyn yn galluogi trafodaeth lawn ac agored o'r hyn a weithiodd yn dda a'r hyn na weithiodd yn dda, ac annog diwylliant o ddadlau a her.
5.116. Mae deall gwersi’r gorffennol a chadw gwybodaeth am fethiannau’r gorffennol yn cyfrannu at wneud penderfyniadau mwy effeithiol yn y dyfodol ac yn helpu i atal ailadrodd camgymeriadau tebyg. Mae hefyd yn meithrin arloesedd ac mae'n hanfodol ar gyfer gwelliant parhaus a meithrin gwytnwch. Mae hyn fel bod parodrwydd yn gwella, hyd yn oed os yn gynyddrannol, dros amser.
5.117. Dylai fod mynediad agored – i bawb sy’n ymwneud â pharodrwydd ac ymateb pandemig ledled y DU – i wybodaeth sefydliadol sydd wedi’i chadw. Mae cael mynediad cyflym at atebion ac arferion gorau'r gorffennol hefyd yn gwella effeithlonrwydd. Mae'n atal yr angen i 'ailddyfeisio'r olwyn' ac am brosesau cyfochrog gwastraffus. Mae’r Ymchwiliad felly’n argymell creu storfa ar-lein ganolog ar gyfer y DU gyfan o wybodaeth yn ymwneud ag ymarferion brys sifil, a ddylai gynnwys yr holl adroddiadau ymarfer corff a chanllawiau brys. Dylai’r gadwrfa hon fod yn hygyrch i, ymhlith eraill, y gweinyddiaethau datganoledig, haenau llywodraeth leol a rhanbarthol, a’r rheini yn y sectorau gwirfoddol a chymunedol.

Argymhelliad 7: Cyhoeddi canfyddiadau a gwersi o ymarferion argyfwng sifil

Ar gyfer pob ymarfer brys sifil, dylai llywodraethau’r DU, yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon yr un (oni bai bod rhesymau diogelwch cenedlaethol dros beidio â gwneud hynny):

  • cyhoeddi adroddiad ymarfer sy'n crynhoi'r canfyddiadau, y gwersi a'r argymhellion, o fewn tri mis i ddiwedd yr ymarfer;
  • cyhoeddi cynllun gweithredu yn nodi’r camau penodol a fydd yn cael eu cymryd mewn ymateb i ganfyddiadau’r adroddiad, a chan ba endid, o fewn chwe mis i ddiwedd yr ymarfer; a
  • cadw adroddiadau ymarfer corff, cynlluniau gweithredu, a chynlluniau a chanllawiau brys o bob rhan o’r DU mewn un archif ar-lein ar gyfer y DU gyfan, sy’n hygyrch i bawb sy’n ymwneud â pharodrwydd, gwydnwch ac ymateb brys.
Craffu Seneddol
5.118. Yn olaf, achos posibl o ddiffyg gweithredu oedd diffyg bod yn agored. Ni chynhaliwyd ymarferion mewn modd digon agored ac felly nid oeddent yn destun y lefel o graffu annibynnol gofynnol. Pe bai canlyniadau'r ymarferion wedi'u cyhoeddi'n ehangach, gallai hyn fod wedi ysgogi sylwadau ac ymateb gan eraill. Mae'r Ymchwiliad wedi argymell uchod ffyrdd y dylid rhannu canlyniadau ymarferion efelychu a bod yn agored i'r cyhoedd graffu arnynt.
5.119. Fodd bynnag, un o'r mathau mwyaf effeithiol o graffu cyhoeddus yw craffu seneddol. Mae’r Ymchwiliad o’r farn y bydd mwy o oruchwyliaeth ar y gweinidogion, y sefydliadau a’r swyddogion sy’n gyfrifol am barodrwydd system gyfan ar gyfer argyfwng sifil a’u cydnerthedd gan y Senedd a’r deddfwrfeydd datganoledig yn helpu i ddatrys y problemau o ran gweithredu annigonol a nodir yn yr Adroddiad hwn.
5.120. Yn ei Fframwaith Cydnerthedd 2022, ymrwymodd llywodraeth y DU i gyflwyno datganiad blynyddol i’r Senedd ar ei dealltwriaeth o’r darlun risg presennol, perfformiad o ran cydnerthedd a pharodrwydd presennol ar gyfer argyfyngau sifil posibl.165 Bwriad hyn oedd cynyddu atebolrwydd cyhoeddus. Ym mis Rhagfyr 2023, cyflwynodd Mr Dowden y Datganiad Gwydnwch Blynyddol cyntaf i’r Senedd a chyhoeddodd Swyddfa’r Cabinet. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU: Diweddariad Gweithredu 2023.166 Fodd bynnag, hyd yma, nid oes unrhyw ymrwymiad i ddadansoddiad llawn, cyhoeddedig yn nodi argymhellion i wella parodrwydd a gwydnwch; dim dadansoddiad o gostau rhagdybio'r risgiau yn erbyn manteision cymryd camau i liniaru'r risgiau; a dim sylw penodol i sut y bydd pobl agored i niwed yn cael eu hamddiffyn. Nid oes cynllun gweithredu ac nid oes terfynau amser ar gyfer barnu perfformiad yn wrthrychol.
5.121. Er mwyn gwella craffu pellach ac atebolrwydd cyhoeddus, mae’r Ymchwiliad yn argymell y dylai llywodraeth y DU, Llywodraeth yr Alban, Llywodraeth Cymru a Swyddfa Weithredol Gogledd Iwerddon gynhyrchu a chyhoeddi adroddiadau i’w deddfwrfeydd eu hunain o leiaf bob tair blynedd ar eu hymagweddau at y canlynol: parodrwydd a gwytnwch ar gyfer argyfwng sifil y system. Dylai pob llywodraeth:

  • hysbysu’r cyhoedd am y risgiau y maent yn cymryd camau yn eu cylch a pham – drwy ddadansoddiad cost a budd o dderbyn y risgiau yn hytrach na’u lliniaru;
  • gosod terfynau amser ar gyfer gweithredu; a
  • disgrifio sut yr ystyriwyd y potensial ar gyfer niwed a dioddefaint i bobl agored i niwed.

Yn y modd hwn, gall llywodraethau a'u harweinwyr gwleidyddol gael eu dwyn i gyfrif yn briodol yn rheolaidd am gyflwr y systemau parodrwydd a gwydnwch.

Argymhelliad 8: Adroddiadau cyhoeddedig ar barodrwydd a gwydnwch system gyfan ar gyfer argyfyngau sifil

Dylai llywodraethau’r DU, yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon ill dau gynhyrchu a chyhoeddi adroddiadau i’w deddfwrfeydd eu hunain o leiaf bob tair blynedd ar barodrwydd a gwydnwch system gyfan ar gyfer argyfwng sifil.

Dylai’r adroddiadau gynnwys o leiaf:

  • mae'r risgiau y mae pob llywodraeth wedi'u nodi yn debygol o arwain at argyfyngau sifil system gyfan;
  • yr argymhellion a wnaed i bob llywodraeth i liniaru’r risgiau hynny, ac a yw’r argymhellion hyn wedi’u derbyn neu eu gwrthod;
  • dadansoddiad cost a budd yn nodi costau economaidd a chymdeithasol derbyn y risgiau yn hytrach na chymryd camau i liniaru'r risgiau;
  • pwy all fod yn agored i'r risgiau a pha gamau sy'n cael eu cymryd i liniaru'r risgiau hynny;
  • cynllun yn nodi'r amserlenni ar gyfer gweithredu'r argymhellion a dderbyniwyd; a
  • diweddariad ar y cynnydd a wnaed ar weithredu argymhellion a dderbyniwyd yn flaenorol.

  1. Richard Horton 13 Gorffennaf 2023 71/14-20
  2. INQ000149108_0013
  3. Mark Woolhouse 5 Gorffennaf 2023 121/2-122/12; 'Glasbrint Ymchwil a Datblygu WHO: adolygiad 2018 o glefydau heintus sy'n dod i'r amlwg sy'n gofyn am ymdrechion ymchwil a datblygu brys', M. Si Mehand, F. Al-Shorbaji, P. Millett a B. Murgue, Ymchwil Gwrthfeirysol (2018), 159, 63-67 , t66 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7113760/pdf/main.pdf; INQ000149109)
  4. 'Gwersi a ddysgwyd o SARS: Profiad yr Asiantaeth Diogelu Iechyd, Lloegr', NL Goddard, VC Delpech, JM Watson, M. Regan ac A. Nicoll, Iechyd y Cyhoedd (2006) 120, 27-32, t27 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7118739/pdf/main.pdf; INQ000187893)
  5. Richard Horton 13 Gorffennaf 2023 68/7-13
  6. INQ000194054_0049 para 198; INQ000205178_0057 para 81; gweler hefyd Tabl 1: Crynodeb o epidemigau a phandemigau mawr y gorffennol ym Mhennod 1: Hanes byr o epidemigau a phandemigau
  7. INQ000205178_0058-0059 para 83
  8. 'Cewri ar Draed Clai: COVID-19, rheoli heintiau a rhwydweithiau labordy iechyd y cyhoedd yn Lloegr, UDA a (Gorllewin) yr Almaen (1945–2020)', C. Kirchhelle, Hanes Cymdeithasol Meddygaeth (2022), 35(3) ), 703-748, t736 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9384317/pdf/hkac019.pdf; INQ000207449)
  9. INQ000235216_0001, 0009
  10. INQ000235217_0005-0011
  11. INQ000187903_0001-0002
  12. INQ000206664_0013
  13. 'Gwersi a ddysgwyd o SARS: Profiad yr Asiantaeth Diogelu Iechyd, Lloegr', NL Goddard, VC Delpech, JM Watson, M. Regan ac A. Nicoll, Iechyd y Cyhoedd (2006) 120, 27-32, t30 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7118739/pdf/main.pdf; INQ000187893)
  14. 'Gwersi a ddysgwyd o SARS: Profiad yr Asiantaeth Diogelu Iechyd, Lloegr', NL Goddard, VC Delpech, JM Watson, M. Regan ac A. Nicoll, Iechyd y Cyhoedd (2006) 120, 27-32, t31 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7118739/pdf/main.pdf; INQ000187893)
  15. 'Gwersi a ddysgwyd o SARS: Profiad yr Asiantaeth Diogelu Iechyd, Lloegr', NL Goddard, VC Delpech, JM Watson, M. Regan ac A. Nicoll, Iechyd y Cyhoedd (2006) 120, 27-32, t32 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7118739/pdf/main.pdf; INQ000187893)
  16. Pandemig Ffliw 2009: Adolygiad annibynnol o ymateb y DU i bandemig ffliw 2009, Y Fonesig Deirdre Hine, Gorffennaf 2010, para 1-2 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7975f1ed915d0422068a10/the2009influenzapandemic-review. pdf; INQ000022705)
  17. Pandemig Ffliw 2009: Adolygiad annibynnol o ymateb y DU i bandemig ffliw 2009, Y Fonesig Deirdre Hine, Gorffennaf 2010, para 5 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7975f1ed915d0422068a10/the2009influenzapandemic-review.pdf; INQ000022705)
  18. Pandemig Ffliw 2009: Adolygiad annibynnol o ymateb y DU i bandemig ffliw 2009, Y Fonesig Deirdre Hine, Gorffennaf 2010, para 5.41 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7975f1ed915d0422068a10/the2009influenzapandemic-review.pdf; INQ000022705)
  19. INQ000102936_0002 para 5
  20. INQ000102936_0002 para 6
  21. INQ000128976_0013 para 1-2
  22. INQ000182610_0015 para 1b
  23. INQ000184643_0069 paragraffau 362-363
  24. INQ000184643_0070-0071 paragraffau 369-373
  25. INQ000177796_0004 para 15
  26. INQ000022723_0001 para 8
  27. INQ000184643_0069 para 363
  28. INQ000022723_0014
  29. INQ000022723_0014 cofnodion 16-17
  30. INQ000177808_0010-0011 para 44
  31. INQ000184643_0067 para 354c
  32. INQ000090428_0014-0016
  33. INQ000184893_0009 para 36; gweler hefyd INQ000148417_0009 para 3.10
  34. INQ000184893_0010 para 37
  35. INQ000184893_0017 para 61
  36. INQ000184893_00190020 para 70, 74
  37. INQ000184893_0017 para 61
  38. INQ000185135_0002; INQ000195846_0008 para 25; INQ000148429_0059 para 235
  39. INQ000090431
  40. INQ000184643_0066 paragraffau 351-352; Christopher Wormald 19 Mehefin 2023 137/10-12
  41. INQ000090431_0005-0006
  42. INQ000090431_0009
  43. INQ000090431_0009
  44. INQ000090431_0004, 0011
  45. INQ000090431_0011
  46. INQ000090431_0012
  47. INQ000090431_0010
  48. INQ000090431_0011
  49. INQ000090431_0013
  50. INQ000148429_0097 para 380
  51. Gwel INQ000090431_0016
  52. Christopher Wormald 19 Mehefin 2023 137/5-12
  53. INQ000212312_0025 para 100
  54. INQ000087227_0008 para 6.6
  55. Gweler, er enghraifft, Jeremy Hunt AS, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol o fis Medi 2012 i fis Gorffennaf 2018 (INQ000177796_0010-0011 paragraffau 39-45); David Heymann 15 Mehefin 2023 54/3-60/25, 61/17-25; Richard Horton 13 Gorffennaf 2023 90/5-92/4; Yr Athro Fonesig Sally Davies, Prif Swyddog Meddygol Lloegr rhwng Mehefin 2010 a Hydref 2019 (INQ000184637_0008 paragraffau 6.1-6.3)
  56. INQ000177796_0010 para 40
  57. INQ000177796_0010 para 41
  58. David Heymann 15 Mehefin 2023 55/8-9
  59. INQ000177796_0010-0011 paragraffau 40-47
  60. Gwel Atodiad 2: Ymarferion i gael rhagor o fanylion am yr ymarferion allweddol a gynhaliwyd yn y DU a’r gwledydd datganoledig rhwng 2002 a 2008
  61. Adroddiad Ymarfer Corff Cygnus: Ffliw Pandemig Gorchymyn Haen Un ar ôl Ymarfer Corff – 18 i 21 Hydref 2016, Public Health England, 2017, tt5-6 (https://www.gov.uk/government/publications/uk-pandemic-preparedness/exercise-cygnus-report-accessible-report; INQ000022792)
  62. Adroddiad Ymarfer Corff Cygnus: Ffliw Pandemig Gorchymyn Haen Un ar ôl Ymarfer Corff – 18 i 21 Hydref 2016, Public Health England, 2017, tt8-9 (https://www.gov.uk/government/publications/uk-pandemic-preparedness/exercise-cygnus-report-accessible-report; INQ000022792)
  63. Adroddiad Ymarfer Corff Cygnus: Ffliw Pandemig Gorchymyn Haen Un ar ôl Ymarfer Corff – 18 i 21 Hydref 2016, Public Health England, 2017, t6 (https://www.gov.uk/government/publications/uk-pandemic-preparedness/exercise-cygnus-report-accessible-report; INQ000022792)
  64. Adroddiad Ymarfer Corff Cygnus: Ffliw Pandemig Gorchymyn Haen Un ar ôl Ymarfer Corff – 18 i 21 Hydref 2016, Public Health England, 2017, t6 (https://www.gov.uk/government/publications/uk-pandemic-preparedness/exercise-cygnus-report-accessible-report; INQ000022792)
  65. Adroddiad Ymarfer Corff Cygnus: Ffliw Pandemig Gorchymyn Haen Un ar ôl Ymarfer Corff – 18 i 21 Hydref 2016, Public Health England, 2017, t7 (https://www.gov.uk/government/publications/uk-pandemic-preparedness/exercise-cygnus-report-accessible-report; INQ000022792)
  66. Adroddiad Ymarfer Corff Cygnus: Ffliw Pandemig Gorchymyn Haen Un ar ôl Ymarfer Corff – 18 i 21 Hydref 2016, Public Health England, 2017, t6 (https://www.gov.uk/government/publications/uk-pandemic-preparedness/exercise-cygnus-report-accessible-report; INQ000022792)
  67. Adroddiad Ymarfer Corff Cygnus: Ffliw Pandemig Gorchymyn Haen Un ar ôl Ymarfer Corff – 18 i 21 Hydref 2016, Public Health England, 2017, t9 (https://www.gov.uk/government/publications/uk-pandemic-preparedness/exercise-cygnus-report-accessible-report; INQ000022792). Codwyd materion tebyg mewn rhan o Ymarfer Cygnus a gynhaliwyd yng Nghymru yn 2014 (INQ000128979). Y methiant mwyaf arwyddocaol a nodwyd drwy’r ymarfer hwnnw oedd gallu’r sector gofal oedolion i ymdopi â gofynion pandemig (Andrew Goodall 4 Gorffennaf 2023 34/9-20).
  68. Adroddiad Ymarfer Corff Cygnus: Ffliw Pandemig Gorchymyn Haen Un ar ôl Ymarfer Corff – 18 i 21 Hydref 2016, Public Health England, 2017, t6 (https://www.gov.uk/government/publications/uk-pandemic-preparedness/exercise-cygnus-report-accessible-report; INQ000022792)
  69. INQ000128057_0005 para cyntaf
  70. INQ000128057_0007 trydydd pwynt bwled
  71. INQ000128057_0007 chweched pwynt bwled
  72. INQ000128057_0009 pwynt bwled cyntaf
  73. INQ000128057_0005-0006
  74. INQ000177796_0007 para 25
  75. INQ000128057_0009 pwynt bwled cyntaf
  76. INQ000195847_0004 para 21. Gwel hefyd INQ000145733_0021 para 3.33
  77. INQ000022743_0002 para 6
  78. INQ000022748
  79. INQ000128057_0007 trydydd a chweched pwynt bwled, INQ000128057_0009 pwynt bwled cyntaf
  80. INQ000045034_0001-0002 para 4-5
  81. INQ000022921_0002
  82. INQ000022921_0002
  83. INQ000022748 para 1
  84. Matt Hancock 27 Mehefin 2023 37/5-7, 52/4-24
  85. INQ000047302_0002 para 3
  86. INQ000131543_0003 para 10, 11, 13, 14
  87. INQ000090431; Adroddiad Ymarfer Corff Cygnus: Ffliw Pandemig Gorchymyn Haen Un ar ôl Ymarfer Corff – 18 i 21 Hydref 2016, Public Health England, 2017 (https://www.gov.uk/government/publications/uk-pandemic-preparedness/exercise-cygnus-report-accessible-adroddiad; INQ000022792); Clara Swinson 19 Mehefin 2023 164/16-166/14
  88. Mark Lloyd 12 Gorffennaf 2023 100/1-13
  89. Adroddiad Ymarfer Corff Cygnus: Ffliw Pandemig Gorchymyn Haen Un ar ôl Ymarfer Corff – 18 i 21 Hydref 2016, Public Health England, 2017, t56 (https://www.gov.uk/government/publications/uk-pandemic-preparedness/exercise-cygnus-report-accessible-report; INQ000022792); INQ000006861_0001 para 2; Mark Lloyd 12 Gorffennaf 2023 102/10-19
  90. Mark Lloyd 12 Gorffennaf 2023 104/1-17; Gweld hefyd INQ000177803_0059-0060 paragraffau 233-234
  91. Mark Lloyd 12 Gorffennaf 2023 107/18-108/2
  92. Mark Lloyd 12 Gorffennaf 2023 104/20-21
  93. INQ000177809_0015 para 39
  94. INQ000195843_0065 para 150; INQ000194054_0065 para 256
  95. Archwiliwyd y dogfennau mewn perthynas ag: Exercise Winter Willow (2007); Ymarfer Corff Taliesin (2009); Ymarfer Corff Valverde (2015); Ymarfer Gallu Ymchwydd Parodrwydd Ebola (2015); Ymarfer Corff Alarch Arian (2016); Ymarfer Corff Alice (2016); Exercise Northern Light (2016); Ymarfer Corff Cygnus (2016); Typhon Ymarfer Corff (2017); Exercise Broad Street (2018); Ymarfer Corff Cerberus (2018); ac Ymarfer Corff Pica (2018) (INQ000195843_0038, 0044, 0052-0055, 0064 para 82-84, 113, 133-142, 149).
  96. INQ000194054_0065 para 256
  97. INQ000092634_0005; INQ000177803_0059 para 232
  98. INQ000205178_0103 para 148.2
  99. INQ000177810_0008 para 25
  100. INQ000145912_0131 para 10.36
  101. INQ000184643_0071 para 372
  102. INQ000006429_0002-0003 para 5
  103. Duncan Selbie 27 Mehefin 2023_152/20-155/1
  104. INQ000181825_0017 para 73
  105. Duncan Selbie 27 Mehefin 2023 136/15-137/5, 139/13-140/12
  106. Am yr Alban, gw Jeane Freeman 28 Mehefin 2023 137/15-138/12, Nicola Sturgeon 29 Mehefin 2023 42/13-43/7, 46/14-47/16, 62/21-64/15, Catherine Calderwood 5 Gorffennaf 2023 18/1-19/4; am Gymru, gw Frank Atherton 3 Gorffennaf 2023 26/2-11, 32/13-33/1, 65/4-67/3; am Gogledd Iwerddon, gw Denis McMahon 6 Gorffennaf 2023 66/1-20, Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 147/11-24, 162/25-165/3, Richard Pengelly 11 Gorffennaf 2023 78/22-79/7, 110/24-111/3
  107. INQ000181825_0017 para 72
  108. INQ000184639_0017 para 5.10
  109. INQ000057271_0006 para 25
  110. INQ000057281_0001-0002 ynghylch eitem HCIDPB 16/46
  111. Christopher Wormald 19 Mehefin 2023 96/13-97/8
  112. Christopher Wormald 19 Mehefin 2023 122/14-19
  113. Am yr Alban, gw Nicola Sturgeon 29 Mehefin 2023 42/13-43/7; am Gymru, gw Frank Atherton 3 Gorffennaf 2023 32/13-33/1; am Gogledd Iwerddon, gw Arlene Foster 11 Gorffennaf 2023 49/9-50/5, Richard Pengelly 11 Gorffennaf 2023 78/22-79/7
  114. Jenny Harries 26 Mehefin 2023 177/13-178/11, 180/24-25/206/3-12
  115. INQ000194054_0027-0028 para 108
  116. Michael Gove 13 Gorffennaf 2023 158/7-8
  117. Sally Davies 20 Mehefin 2023 160/3-5
  118. INQ000194054_0027-0028 para 108
  119. INQ000148429_0040 para 144
  120. INQ000148429_0040 para 144; INQ000194054_0028 para 110
  121. INQ000181825_0020 para 88
  122. INQ000181825_0020 para 89
  123. INQ000181825_0020-0021 para 89
  124. INQ000057271_0006 para 26
  125. INQ000184637_0005-0006 para 4.2
  126. INQ000177809_0017 para 45; Nigel Edwards 13 Gorffennaf 2023 51/20-21
  127. Gwel INQ000183420_0006 para 17; INQ000177809_0017 para 45
  128. INQ000147815_0005, 0006 para 19, 23
  129. INQ000177807_0012 paragraffau 42-44; INQ000177807_0015 para 53 (Cymru); INQ000180759_0005 para 18-20 (Yr Alban)
  130. Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 180/14-18
  131. INQ000184637_0006 para 4.6
  132. INQ000147883_0017; INQ000147839_0008-0009; Adroddiad Ymarfer Corff Cygnus: Ffliw Pandemig Gorchymyn Haen Un ar ôl Ymarfer Corff – 18 i 21 Hydref 2016, Public Health England, 2017, t33 (https://www.gov.uk/government/publications/uk-pandemic-preparedness/exercise-cygnus-report-accessible-report; INQ000022792)
  133. Christopher Wormald 19 Mehefin 2023 133/3-134/2
  134. Matt Hancock 27 Mehefin 2023 21/18-22, 94/17-95/2
  135. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 183/24-184/12
  136. Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 121/18-122/24
  137. Michael McBride 10 Gorffennaf 2023 123/5-15
  138. INQ000203352_0012-0013 para 38
  139. INQ000183597 para cyntaf
  140. Frank Atherton 3 Gorffennaf 2023 44/22-45/10
  141. Andrew Goodall 4 Gorffennaf 2023 34/9-20
  142. Gillian Russell 28 Mehefin 2023 76/25-78/25
  143. Gillian Russell 28 Mehefin 2023 71/10
  144. INQ000182606_0006 para 20; Caroline Lamb 28 Mehefin 2023 118/7-22; Jeane Freeman 28 Mehefin 2023 135/25-136/5
  145. Yr Athro David Alexander a Bruce Mann, tystion arbenigol ar reoli risg a gwydnwch (gweler Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad), dywedodd: “Mewn cyferbyniad [i lywodraeth y DU], mae’n nodedig bod y gweinyddiaethau datganoledig [yng Nghymru a’r Alban] wedi mynd ar drywydd parodrwydd ar gyfer pandemig [rhwng 2012 a 2016]” (INQ000203349_0166 para 490; gweld yn gyffredinol INQ000203349_0164-0168 paragraffau 482-494)
  146. gordderch eg Mark Drakeford 4 Gorffennaf 2023 192/3-25
  147. INQ000022069_0002, 0004 para 2, 11
  148. INQ000057522_0002
  149. Gwel Oliver Dowden 21 Mehefin 2023 90/8-91/1, 95/6-96/4, 105/11-107/20
  150. INQ000205310_0002 pwyntiau bwled cyntaf ac ail
  151. INQ000182612_0068-0069 para 5.8-5.10
  152. Oliver Dowden 21 Mehefin 2023 95/22-23
  153. Oliver Dowden 21 Mehefin 2023 96/1-4
  154. Oliver Dowden 21 Mehefin 2023 98/16-17, 106/3-4
  155. INQ000182612_0069-0070 para 5.12
  156. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 118/9-119/9
  157. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 119/15-16
  158. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 119/10-16
  159. Oliver Dowden 21 Mehefin 2023 93/17
  160. Oliver Dowden 21 Mehefin 2023 93/13-94/2
  161. Michael Gove 13 Gorffennaf 2023 108/24-109/9
  162. INQ000184643_0079-0080 para 416; Matt Hancock 27 Mehefin 2023 64/12-65/2; Michael Gove 13 Gorffennaf 2023 148/16-151/22; Gweld hefyd Mark Drakeford 4 Gorffennaf 2023 192/3-25
  163. Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 134/21-135/6
  164. Jenny Harries 26 Mehefin 2023 206/19-21; Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 16/7-8
  165. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/63cff056e90e071ba7b41d54/UKG_Resilience_Framework_FINAL_v2.pdf; INQ000097685)
  166. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU: Diweddariad Gweithredu 2023, Swyddfa'r Cabinet, 4 Rhagfyr 2023 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/656def711104cf0013fa7498/The_UK_Government_Resilience_Framework_2023_Implementation_Update.pdf; INQ000372824)

Pennod 6: Dull gweithredu newydd

Cyflwyniad

6.1. Wrth wraidd parodrwydd ar gyfer pandemig mae darparu cyngor arbenigol. Mae’r DU yn ffodus bod ganddi lawer o arbenigwyr o safon fyd-eang sy’n barod i gynnig eu gwasanaethau. Fodd bynnag, mae'r Ymchwiliad wedi dod i'r casgliad y gellid ac y dylid gwella'r system ar gyfer darparu cyngor. Byddai hyn, yn ei dro, yn arwain at benderfyniadau mwy gwybodus a gwell. Mae’r bennod hon yn ystyried y ffyrdd mwyaf effeithiol o sicrhau bod gweinidogion yn gallu cael gafael ar gyngor ar adeg briodol, a’u bod yn cael eu cyflwyno’n briodol ag ystod o farn wyddonol a dewisiadau polisi sy’n eu helpu i baratoi’n well ar gyfer y system sifil gyfan a meithrin cydnerthedd iddo. argyfyngau. Mae'n argymell dull newydd.

Cyngor i weinidogion

6.2. Anaml y cynigir atebion polisi perffaith i weinidogion. Fel arfer rhaid iddynt gydbwyso cyfaddawdu anodd rhwng opsiynau sy'n cystadlu. Nhw, nid eu cynghorwyr, sy'n gyfrifol yn y pen draw am benderfynu ar bolisi a lle mae'r cyfaddawdau hynny, ond maent yn dibynnu ar gyngor.
6.3. Mae Gweinidogion yn dechrau eu rôl, ar y cyfan, fel amaturiaid, ac yn aml nid ydynt wedi’u hyfforddi’n broffesiynol ym meysydd polisi eu hadrannau. Mae'n ofynnol iddynt ddysgu yn y swydd.¹ Serch hynny, rhaid iddynt roi arweiniad i'w hadran a phenderfynu ar faterion polisi cymhleth, ac nid yw hynny'n llai gwir ym maes parodrwydd a gwydnwch mewn argyfwng.
6.4. Dylent, felly, herio'r cyngor a gânt gan arbenigwyr a swyddogion. Ni fydd ansawdd penderfyniadau gweinidogion ond cystal â dyfnder ac ystod y cyngor a gânt, yn ogystal â'u harchwiliad o'r cyngor hwnnw. Dywedodd Michael Gove AS, Canghellor Dugiaeth Caerhirfryn rhwng Gorffennaf 2019 a Medi 2021 a Gweinidog Swyddfa’r Cabinet rhwng Chwefror 2020 a Medi 2021, wrth yr Ymchwiliad:

“[C]yr hyn a ddygwn yw’r gallu i ofyn y cwestiwn ‘daft laddie’, ac weithiau dim ond pan fydd rhywun yn gofyn y cwestiwn hwnnw y byddwn yn darganfod nad oes gan yr Ymerawdwr unrhyw ddillad neu fod gan y cynllun parodrwydd pandemig dwll enfawr yn y canol.” ²

6.5. Dywedodd Syr Oliver Letwin AS, Gweinidog Polisi’r Llywodraeth rhwng Mai 2010 a Gorffennaf 2016 a Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn rhwng Gorffennaf 2014 a Gorffennaf 2016, fod ei ddiffyg arbenigedd yn ei gwneud yn hurt i dybio y gallai wrthweithio neu ddiystyru cyngor gwyddonol. arbenigwyr.³ Fodd bynnag, roedd cwestiynau ehangach y gallai ac y dylai gweinidogion eu gofyn yn ddefnyddiol:

“Rwy'n meddwl y dylwn fod wedi dweud wrthyf fy hun, wrth edrych yn ôl, nid, 'A yw'r holl arbenigwyr hyn yn anghywir?' ond, 'A ydynt wedi gofyn y cwestiynau cywir?' Achos mae hynny'n rhywbeth y gall amatur ei wneud. Efallai mai dim ond amatur all wneud hynny. Ar un ystyr mae’n rhaid i chi fod y tu allan i’r system, rwy’n meddwl, i raddau, i allu gofyn y cwestiwn hwnnw.”⁴

6.6. Tanlinellwyd pwysigrwydd yr arweinyddiaeth a’r persbectif a ddarperir gan weinidogion gan Dr Denis McMahon, Ysgrifennydd Parhaol Swyddfa Weithredol Gogledd Iwerddon o fis Gorffennaf 2021, a ddywedodd fod gweinidogion:

“gweld pethau o safbwynt y person ar lawr gwlad … yn fy mhrofiad i mae gweinidogion yn dod â realiti i bethau, maen nhw’n dod ag ymdeimlad o bwrpas, oherwydd maen nhw jest yn ein cysylltu ni nôl â’r gymuned”.

6.7. Eglurodd yr Athro Syr Mark Walport, Prif Gynghorydd Gwyddonol y Llywodraeth rhwng Ebrill 2013 a Medi 2017, i'r Ymchwiliad fod gweinidogion y llywodraeth, yn ei brofiad ef, wedi edrych trwy “tair lens” wrth wneud penderfyniadau:

  • Tystiolaeth: “[C]het ydw i'n gwybod am X neu Y?
  • Ymarferoldeb: “[I]dd Rwy'n llunio polisi, a oes modd ei gyflawni?
  • Gwerthoedd gwleidyddol a phersonol: Tra “mae gwyddoniaeth yn rhan o’r stori … ar ddiwedd y
    mae gwerthoedd dydd weithiau’n trechu’r dystiolaeth”.⁶
6.8. Roedd cyngor arbenigol yn allweddol i lywio’r ddwy ‘lensys’ cyntaf hyn yng nghyd-destun cynllunio pandemig. Eglurodd yr Athro Syr Patrick Vallance, Prif Gynghorydd Gwyddonol y Llywodraeth rhwng Ebrill 2018 a Mawrth 2023, fod hyn yn cynnwys pedwar cwestiwn i’r cynghorydd:

  • Pa mor ddigonol yw’r sylfaen dystiolaeth a mynd i’r afael ag unrhyw ansicrwydd: “[I]s digon o dystiolaeth sydd ar gael i fynd i’r afael â’r mater, ac os na, beth ddylid ei wneud i ddatblygu mwy o dystiolaeth neu leihau ansicrwydd?”
  • Cyfleu’r sylfaen dystiolaeth honno ac unrhyw ansicrwydd: “[H]gan fod y cyngor wedi’i fynegi’n glir fel ei fod wedi’i ddeall gan y llunwyr polisi dan sylw, gan gofio efallai nad oes ganddynt unrhyw gefndir gwyddonol? Ac a ydych wedi eich sicrhau eich hun bod y dystiolaeth wedi'i deall, gan gynnwys yr ansicrwydd?
  • Wrth gyflwyno’r cyngor: “[H]gan fod y cyngor wedi'i gyflwyno mewn ffordd i'w wneud yn berthnasol a defnyddiol ar gyfer llunio polisi? Gallai hyn gynnwys defnyddio senarios ac opsiynau.
  • Dilyniant: “[H]gan fod y penderfynwr a’r adran berthnasol wedi deall y ffyrdd y gellir defnyddio gwyddoniaeth i ddiweddaru’r cyngor a monitro effaith ac effaith y polisi perthnasol, unwaith y bydd y polisi wedi’i lunio?”¹⁰ Dywedodd yr Athro Vallance wrth yr Ymchwiliad: “Nid y dewis polisi yw diwedd y broses, yna dylid ei fonitro i weld a yw’n cael yr effaith yr oeddech yn meddwl y gallai ei chael.”¹¹
6.9. Mae hefyd yn hanfodol bod y cyngor arbenigol ar yr opsiynau yn cael ei gomisiynu, ei ddarparu a’i ystyried cyn argyfwng, pan fydd amser i’w ddadansoddi’n iawn ac ystyried canlyniadau posibl yr opsiynau polisi. Sylwodd yr Athro Walport:

“Mae pob argyfwng cenedlaethol yn cael sgil-effeithiau ar fywydau dinasyddion y tu hwnt i effaith uniongyrchol yr argyfwng ei hun - ac mae posibilrwydd bob amser bod y 'iachâd' ar gyfer yr argyfwng penodol o ran y polisïau a'r camau gweithredu sydd wedi'u hanelu at atal y difrod sylfaenol yn achosi difrod niweidiol. 'sgîl-effeithiau' … Ond y llunwyr polisi eu hunain yn unig all benderfynu yn y pen draw ar sut i wneud y dewisiadau hynod anodd rhwng, fel enghraifft benodol a phigog braidd, gadw iechyd a bywydau'r henoed a'r rhai sy'n agored i niwed drwy fesurau. debygol o niweidio’r economi ac amharu ar addysg pobl ifanc.”¹²

Gwella’r ddarpariaeth o gyngor gwyddonol

6.10. Comisiynwyd cyngor gan arbenigwyr gan weinidogion y llywodraeth, adrannau a chyrff cyhoeddus. Clywodd yr Ymchwiliad dystiolaeth gan amrywiaeth o wyddonwyr am y ffordd y gwnaed hyn. Yn fras, roedd wyth diffyg yn amlwg:

  • Roedd gwahaniaethau rhwng rolau cynghorwyr arbenigol i lywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig.
  • Roedd y ffordd y gofynnwyd i arbenigwyr gynghori yn cyfyngu ar eu rhyddid i gynghori.
  • Nid oedd digon o adborth ar sut y derbyniwyd eu cyngor.
  • Roedd cyngor arbenigol ar barodrwydd ar gyfer pandemig wedi'i bwysoli'n ormodol o blaid gwyddoniaeth fiofeddygol.
  • Roedd diffyg cydgysylltu ac arweinyddiaeth.
  • Ni chomisiynwyd y cyngor ar yr adeg briodol.
  • Gall cyngor fod wedi'i effeithio gan 'groupthink'.
  • Nid oedd digon o her i'r cyngor a ddarparwyd.

Rolau cynghorwyr arbenigol i lywodraeth y DU a gweinyddiaethau datganoledig

6.11. Roedd cyfrifoldebau’r prif gynghorydd gwyddonol a rolau’r prif swyddog meddygol yn y gweinyddiaethau datganoledig yn wahanol i’w cymheiriaid yn llywodraeth y DU ac i’w gilydd (gweler Pennod 2: Y system – sefydliadau, strwythurau ac arweinyddiaeth). Er bod gwaith y system o brif gynghorwyr gwyddonol a Phrif Swyddog Meddygol Lloegr yn canolbwyntio’n bennaf ar faterion a oedd yn berthnasol i Loegr, roedd ganddynt hefyd rolau amlwg mewn perthynas â materion a oedd yn effeithio ar y gweinyddiaethau datganoledig.¹³
Roedd hyn yr un mor wir am Brif Gynghorydd Gwyddonol Llywodraeth y DU.¹⁴ Mae’r Ymchwiliad o’r farn bod paratoi ar gyfer ac adeiladu gwytnwch i argyfyngau sifil system gyfan yn ei gwneud yn ofynnol i lywodraethau’r gweinyddiaethau datganoledig gael prif swyddog meddygol a phrif gynghorydd gwyddonol â chyfrifoldebau ehangach, yn debyg i rai Prif Swyddog Meddygol Lloegr a Phrif Gynghorydd Gwyddonol Llywodraeth y DU. Dylai fod cydraddoldeb wedyn rhwng prif swyddogion meddygol a phrif gynghorwyr gwyddonol y DU a rhai’r gweinyddiaethau datganoledig o ran mynediad a chyfraniad at y dadleuon ar barodrwydd a gwydnwch. Os cymerir y dull hwn, byddai llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig mewn gwell sefyllfa i lunio un dull trosfwaol ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan, tra’n ei theilwra i amgylchiadau pob poblogaeth.

Rhoi rhyddid i arbenigwyr roi cyngor

6.12. Ymatebodd cynghorwyr gwyddonol yn gyffredinol i geisiadau penodol am gyngor. Dywedodd yr Athro John Edmunds, Athro Modelu Clefydau Heintus yn Ysgol Hylendid a Meddygaeth Drofannol Llundain – a oedd wedi bod yn aelod o nifer o grwpiau cynghori gwyddonol – fod y pwyllgorau hyn yn ymdrin â materion ymarferol o ddydd i ddydd wrth i argyfyngau godi, nid gyda materion strategol ehangach cyn i argyfwng godi.¹⁵ Dywedodd yr Athro Thomas Evans, Cadeirydd y Pwyllgor Cynghori ar Bathogenau Peryglus o 2016, fod cyngor y pwyllgor hwn yn canolbwyntio ar glefydau heintus â chanlyniadau uchel yn hytrach na pharodrwydd cyffredinol ar gyfer pandemig.¹⁶ Yr Athro Syr Syr Dywedodd Andrew Pollard, Cadeirydd y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio ac Imiwneiddio o 2013, hyd y gwyddai, na ofynnodd yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol i’r pwyllgor hwnnw ystyried cynllunio ar gyfer pandemigau heblaw ffliw, nac i roi cyngor ar frechlynnau. a phentyrru stoc ar gyfer clefydau heintus eraill – roedd hyn er gwaethaf ei fod o fewn ei allu a’i arbenigedd.¹⁷
6.13. Dywedodd yr Athro Syr Peter Horby, aelod o’r Grŵp Cynghori ar Fygythiadau Feirws Anadlol Newydd a Datblygol (NERVTAG) o 2014, a Chadeirydd o fis Mai 2018, wrth yr Ymchwiliad:

“Cafodd cynnwys y cyfarfodydd ei gomisiynu’n fawr iawn gan [yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol] … nid oedd unrhyw ddisgwyliad nac anogaeth benodol i ystyried materion y tu hwnt i’r comisiynau penodol.”¹⁸

6.14. Eglurodd yr Athro Walport bwysigrwydd hanfodol cynghorwyr gwyddonol nid yn unig yn ymateb i gwestiynau ond hefyd yn darparu “cyngor digymell” ar faterion yr oeddent yn eu hystyried yn berthnasol fel y byddai’r llywodraeth yn cael y gorau o’u harbenigedd.¹⁹ Ategwyd y farn hon gan yr Athro Vallance a Dr Jim McMenamin, Pennaeth Gwasanaeth Heintiau a Chyfarwyddwr Digwyddiad Strategol yn Public Health Scotland.²⁰
6.15. Eglurodd yr Athro Wendy Barclay, Cadeirydd Ymchwil Firoleg Action Medical yn Imperial College London ac aelod o NERVTAG o 2014, i’r Ymchwiliad mai’r rheswm nad oedd ei aelodau wedi meddwl yn ddigonol “tu allan i'r bocs” cyn y pandemig yn yr un modd oherwydd y ffaith bod eu hagendâu yn “llenwi” gyda thasgau a osodwyd gan weinidogion a swyddogion.²¹ O ganlyniad, nid oedd ganddynt yr amser i ystyried “yr annisgwyl“²² Roedd hyn yn cynnwys firysau nad oeddent yn ffliw a hefyd yr ystod lawn o ymatebion posibl.²³
6.16. Mewn cyferbyniad, roedd yr Athro Syr Jonathan Van-Tam, Cadeirydd NERVTAG rhwng 2014 a 2017 a’r Dirprwy Brif Swyddog Meddygol rhwng Hydref 2017 a Mawrth 2022, o’r farn y dylai cyngor fod yn fwy anhyblyg ac yn canolbwyntio’n fwy ar dasgau, wrth ymateb i geisiadau.²⁴
Anogodd adrannau'r llywodraeth i feddwl yn fwy gofalus am gylchoedd gwaith y grwpiau arbenigol a'r cwestiynau a ofynnwyd iddynt. Dywedodd yr Athro Van-Tam wrth yr Ymchwiliad:

Nid yw NERVTAG yn diffinio ei gylch gwaith ei hun, mae'n ymateb i geisiadau a bydd yn cyfyngu ei gyngor i'r briff a ddarperir. Dyna sut y dylai pwyllgor cynghori’r llywodraeth weithredu. Os nad yw'n ymateb yn uniongyrchol i'r ceisiadau a gyflwynwyd iddo, yna nid yw'n cyflawni ei ddiben.”²⁵

6.17. Disgrifiodd yr Athro Syr Christopher Whitty, Prif Swyddog Meddygol Lloegr o fis Hydref 2019, “rheol 80/20”, lle dylid treulio’r rhan fwyaf o’r amser (80%) ar bethau y mae’r llywodraeth wedi holi yn eu cylch, ond dylid gwario lleiafrif sylweddol (20%) ar bethau nad yw’r llywodraeth wedi gofyn amdanynt.²⁶ Dywedodd wrth yr Ymchwiliad mai’r union linell i yn ôl disgresiwn y cadeiryddion annibynnol, ond dylai fod lledred. Fel arall, daw'r grwpiau a'r pwyllgorau arbenigol yn estyniad o'r llywodraeth.²⁷ Mae'r Ymchwiliad yn cytuno. Yn ogystal ag ateb cwestiynau a gomisiynwyd yn benodol gan weinidogion a swyddogion, dylai cynghorwyr fod yn rhydd i ystyried y cyd-destun ehangach y ceisir eu cyngor ynddo.²⁸ Dylid cael cydbwysedd rhwng cyngor a gomisiynir o’r brig i lawr a chyngor a roddir, yn ddigymell, oddi wrth y gwaelod i fyny. Dylai cynghorwyr gwyddonol fod “'anghydffurfwyr trwyddedig'” gyda chylch gorchwyl cyffredinol i ddarparu barn wyddonol a her drwy'r system gyfan.²⁹
6.18. Mae problem bellach gan ei bod yn bosibl na fydd y rhai sy'n gwneud y ceisiadau yn gwybod yn union sut y dylid eu fframio. Roedd hyn yn cyfyngu'n ddiangen ar y grwpiau arbenigol.
Yn aml roedd eu cylch gorchwyl yn cael ei osod yn rhy gyfyng, roedd comisiynu cyngor yn rhy anhyblyg ac nid oedd digon o amser i feddwl yn ddyfnach i ddatrys y problemau y gofynnwyd iddynt eu hystyried.³⁰ O ganlyniad, nid oeddent yn gallu gweithredu'n ddigon annibynnol. Mae’r Ymchwiliad yn cytuno â’r Athro Whitty fod hyblygrwydd yn hollbwysig. Mae achos cryf iawn dros gael mandad i grwpiau arbenigol annibynnol feddwl yn ehangach ac yn strategol. Yna gallent feddwl am barodrwydd cyffredinol ar gyfer pandemig yn hytrach nag ymateb i gomisiynau yn unig.³¹

Pwysigrwydd adborth

6.19. Roedd hefyd yn ymddangos, cyn y pandemig, nad oedd diwylliant o hysbysu arbenigwyr gwyddonol fel mater o drefn o sut roedd eu cyngor wedi cael ei gymhwyso gan y llywodraeth. Roedd gan rai cynghorwyr wybodaeth gyfyngedig am y graddau y gweithredwyd ar eu cyngor, os o gwbl.³²
6.20. Mae'r Ymchwiliad o'r farn y dylai cyngor gwyddonol ar barodrwydd a gwydnwch annog trafodaeth ddwy ffordd rhwng gweinidogion ac arbenigwyr fel mater o drefn. Dylid cael system sy’n gwahodd yn ôl ac ymlaen rhwng cynghorwyr gwyddonol a’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau.³³ Byddai hyn yn gwella ansawdd y cwestiynau a ofynnir a’r cyngor a ddarperir – dolen adborth gadarnhaol. Byddai'n gwella'r system bresennol yn sylweddol.³⁴

Ystod o arbenigedd

6.21. Mae pob argyfwng sifil system gyfan yn cael effeithiau economaidd a chymdeithasol dwys, fel y mae'r mesurau a gymerir gan lywodraethau mewn ymateb. Dylai ymagwedd effeithiol a hirdymor at barodrwydd a gwytnwch gynnwys ffordd i’r llywodraeth sicrhau bod cyngor ar gael iddi, gan gwmpasu ystod o arbenigeddau – o arbenigedd gwyddonol i economaidd – yn ogystal ag arbenigwyr sy’n deall yr effaith ar unigolion, busnesau. a chymdeithas. Yn achos parodrwydd ar gyfer pandemig, bydd cyngor gwyddonol yn naturiol yn canolbwyntio ar y gwyddorau biofeddygol, ond, fel argyfwng sifil system gyfan, rhaid i hyn beidio ag eithrio arbenigedd arall.
6.22. Ac eto, roedd bylchau mawr o blith y pwyllgorau arbenigol a oedd yn cynghori llywodraethau ar barodrwydd ar gyfer pandemig. Roedd y cyngor yn gogwyddo tuag at gyngor biofeddygol ac nid oedd yn cynnwys cyngor economaidd-gymdeithasol gan arbenigwyr tebyg. Ffrâm gorchwyl yr Athro Whitty oedd y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar gyfer Argyfyngau (SAGE) (a gynullwyd mewn argyfwng), ond roedd yr un mor wir am yr ystod o grwpiau arbenigol sy’n cynghori ar barodrwydd:

Nid wyf yn meddwl bod gan bobl SAGE, gan gynnwys fi fy hun, y cymhwysedd i sicrhau'r llywodraeth eu bod wedi ystyried y broblem economaidd ac y gallant yn awr roi barn ganolog arni. Rwy’n meddwl y byddai’n rhaid gwneud hynny ar wahân.” ³⁵

Mae’r mater pwysig hwn yn cael ei archwilio ym Modiwl 2.

6.23. Honnodd y gwyddonwyr a roddodd dystiolaeth i'r Ymchwiliad na allent ond cynghori'r llywodraeth ar un agwedd ar barodrwydd: y gwrthfesurau i amddiffyn bywyd ar unwaith. Ni allent fynd y tu hwnt i'w harbenigedd a gwneud dyfarniad a oedd yn ystyried effaith gymdeithasol ehangach - mater i arweinwyr etholedig oedd hynny, gan gymhwyso eu gwerthoedd a'u barn.³⁶ Mae hyn, wrth gwrs, yn iawn. Fodd bynnag, nid oes sefydliad ar hyn o bryd a all gynghori gweinidogion, gyda’i gilydd, ar y ffordd orau o fynd ati i ddatrys y problemau hyn. Nid disodli arweinwyr gwleidyddol o’u cyfrifoldeb yw’r diben ond eu cefnogi i gymhwyso’u barn i’r dasg bwysig o feithrin parodrwydd a gwydnwch er budd hirdymor y DU (gan gynnwys y gwledydd datganoledig).
6.24. Nododd yr Athro Fonesig Sally Davies, Prif Swyddog Meddygol Lloegr rhwng Mehefin 2010 a Hydref 2019, fod angen “cydbwyso'r model biofeddygol” fel bod penderfynwyr y llywodraeth yn cael cyngor o ystod ehangach o safbwyntiau. Gallai hyn gynnwys, er enghraifft, effeithiau ar yr economi, lles cymdeithasol, a phlant a phobl ifanc mewn addysg.³⁷ Fel y disgrifiodd hi, dylai fod “fframwaith sefydliadol i sicrhau bod ystod lawn o safbwyntiau o bob disgyblaeth”.³⁸ Sylwodd yr Athro Edmunds fod angen mwy o ryngweithio rhwng economegwyr ac epidemiolegwyr i wella maint ac ansawdd asesiadau economaidd ar gyfer pandemigau.³⁹
6.25. Pwysleisiwyd cydbwyso cyngor gwyddonol â ffactorau eraill, a allai fod yn cystadlu, gan yr Athro Walport:

“[dw i]t mae’n hynod bwysig bod y llunwyr polisi yn cael cyngor ar beth yw canlyniadau andwyol posibl, er enghraifft, cyfyngiadau symud, ar fusnesau,
yr economi, addysg ac yn wir, feysydd iechyd eraill, gan gynnwys iechyd meddwl a phobl nad ydynt o bosibl yn cyflwyno i’r system iechyd â chyflyrau eraill sy’n bygwth bywyd.⁴⁰

6.26. Gallai’r ystod o arbenigedd i’w ddefnyddio gynnwys, fel y dywedodd yr Athro Vallance wrth yr Ymchwiliad, “llawer o ddisgyblaethau gwyddonol, peirianneg, gwyddor gymdeithasol, modelu mathemategol, economeg ac ati. Byddent hefyd yn cysylltu â diwydiant, bach a mawr.”⁴¹ Byddai llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig yn elwa o’r arbenigedd hwn yn dod at ei gilydd i gynghori eu llywodraethau yn systematig. Fel y dywedodd yr Athro Vallance: “[T]dyma rywbeth am ddod â màs critigol o bobl sy'n ymwneud â'r un broblem gyffredinol at ei gilydd.” ⁴² Bydd yn dod â her, annibyniaeth a rhagwelediad. Mae’r Ymchwiliad yn cytuno bod gallu ystyried yr ystod hon o ddisgyblaethau arbenigol unigol “yn dechrau rhoi cipolwg ar sut y gallech feddwl am y math o gyfaddawdu anodd sy'n digwydd yno”.⁴³
6.27. Byddai hyn yn sicrhau bod cyngor strategol wedi’i seilio’n well ar welliannau i gapasiti a galluoedd llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig. Fel y nodir yn Pennod 4: Strategaeth effeithiol a Pennod 5: Dysgu o brofiad, dylai’r sgiliau, y dechnoleg a’r seilwaith ar gyfer parodrwydd ar gyfer pandemig ganolbwyntio’n gyntaf ar systemau graddadwy o brofi, olrhain, ynysu, rheolaethau ffiniau a chapasiti ymchwydd ym maes iechyd a gofal cymdeithasol.

Cydlynu cyngor

6.28. Nid oedd unrhyw endid a oruchwyliodd y system o gyngor gwyddonol arbenigol i sicrhau ei bod yn eang, yn integredig ac yn gydgysylltiedig. Dylai’r pwyllgorau cynghori gwyddonol sy’n cynghori ar barodrwydd a gwydnwch pandemig fod yn rhan o system gyfan sy’n “cydweithio’n eang i ddarparu cyngor sy’n ystyried y system wyddoniaeth ehangach ac sydd wedi’i hintegreiddio a’i chydgysylltu â rhannau eraill ohoni”.⁴⁴
6.29. Roedd yr Athro Jimmy Whitworth, tyst arbenigol ar wyliadwriaeth clefydau heintus (gweler Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad), o'r farn ei bod yn ddefnyddiol i grwpiau arbenigol ganolbwyntio ar y meysydd lle'r oedd eu harbenigedd. Fodd bynnag, roedd am weld eu hargymhellion yn cael eu cydgysylltu a'u syntheseiddio o fewn y llywodraeth i gael golwg gyffredinol ar y risgiau.⁴⁵ Ni fu meddwl cydgysylltiedig o'r fath.
6.30. Roedd nifer o gynghorwyr arbenigol sy'n gweithio o fewn y system hon yn ei chael yn ddarlun cymhleth i'w lywio. Dywedodd yr Athro David Salisbury, Cyfarwyddwr Imiwneiddio yn yr Adran Iechyd rhwng 2007 a 2013, am “ffrwydrad o bwyllgorau” yn y maes hwn.⁴⁶ Cwestiynodd effeithlonrwydd, effeithiolrwydd ac effaith “miloedd yn cymryd rhan ar draws y broses gynghori”, mewn perthynas â’r amser a’r adnoddau a ddefnyddiwyd gan bob un ohonynt.⁴⁷ Dywedodd yr Athro Horby wrth yr Ymchwiliad “[t]roedd y strwythur llywodraethu yr oedd NERVTAG yn rhan ohono yn eithaf cymhleth”, gyda diffyg eglurder ynghylch strwythurau adrodd a chwestiynau ynghylch pwy oedd yn atebol i bwy rhwng NERVTAG, grwpiau cynghori gwyddonol eraill a’r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol.⁴⁸
6.31. Darparodd yr Athro Barclay enghreifftiau o NERVTAG yn gweithio’n dda gyda grwpiau cynghori gwyddonol eraill, gan nodi: “[T]dyma rywfaint o orgyffwrdd yng nghylch gorchwyl y pwyllgor[au] hyn ac roedd cyfarfodydd ar y cyd yn caniatáu uno arbenigedd penodol.” ⁴⁹ Fodd bynnag, awgrymodd yr Athro Horby mai eithriad oedd hyn yn hytrach na’r rheol: “Roedd NERVTAG yn bwyllgor annibynnol a sefydlwyd i fod yn bwyllgor sy'n canolbwyntio ar dasgau yn ymateb i gomisiynau penodol gan [yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol]”.⁵⁰ Roedd hyn yn golygu bod ei “roedd y cwmpas i weithio gyda grwpiau eraill yn gymharol gyfyngedig“⁵¹ Dywedodd yr Athro Barclay hefyd:

“Wrth edrych yn ôl, sylweddolais fy mod wedi cymryd yn ganiataol, ddim yn gwybod, a oedd grwpiau eraill yn trafod … materion yn rhywle arall. Roedd y ffordd roedd y pwyllgorau’n cael eu rhedeg roedden ni’n gwybod beth a ofynnwyd i ni ond doeddwn i ddim yn deall sut roedd hyn yn ffitio yn y darlun ehangach o’r cynllun ymateb pandemig cyfan.”⁵²

6.32. Er enghraifft, canolbwyntiodd pob un o’r cyrff canlynol ar feysydd ychydig yn wahanol, heb broses addas ar gyfer cydgysylltu eu gwaith y tu allan i argyfwng:

  • Canolbwyntiodd NERVTAG ar y bygythiad a achosir gan firysau anadlol yn unig - nid yr ystod gyfan o heintiau sy'n dod i'r amlwg.⁵³ Ni roddodd gyngor ar bathogenau anadlol damcaniaethol yn y dyfodol ('Clefyd X', gweler Pennod 1: Hanes byr o epidemigau a phandemigau).⁵⁴
  • Roedd y grŵp Heintiau Anifeiliaid Dynol a Gwyliadwriaeth Risg yn ystyried clefydau milheintiol yn unig.⁵⁵
  • Darparodd y Pwyllgor Cynghori ar Bathogenau Peryglus gyngor gwyddonol annibynnol ar ddod i gysylltiad â phathogenau, ond nid oedd ei gylch gwaith yn cynnwys sganio’r gorwel na gwyliadwriaeth fyd-eang.⁵⁶
  • Yn olaf, cyn 2012, roedd y Panel Arbenigwyr Cenedlaethol ar Heintiau Newydd a Heintiau sy'n Dod i'r Amlwg yn yr Adran Iechyd, a oedd yn asesu risgiau a gwrthfesurau ar gyfer yr ystod gyfan o heintiau posibl sy'n dod i'r amlwg ar wahân i ffliw pandemig.⁵⁷
6.33. Yn ystod argyfwng, bu SAGE yn gweithio fel y “arweinydd y gerddorfa” o wyddonwyr; fodd bynnag, nid oedd endid cyfatebol yn y cyfnod rhwng argyfyngau.⁵⁸ Dywedodd yr Athro Horby fod cyfarfod blynyddol ar y cyd rhwng cadeiryddion grwpiau cynghori gwyddonol ac uwch swyddogion:

“gallai fod wedi bod yn ddefnyddiol adolygu gweithgareddau pob pwyllgor, asesu’r dirwedd barodrwydd cyffredinol a gwneud yn siŵr bod yr holl seiliau o ran cyngor gwyddoniaeth ar barodrwydd ar gyfer pandemig yn cael eu cwmpasu gan waith y pwyllgorau”.⁵⁹

6.34. Mae SAGE, yn yr ystyr llymaf, yn 'endid ymateb'. Mae'n rhoi cyngor gwyddonol ar lefel y DU i COBR (canolfan rheoli argyfwng cenedlaethol llywodraeth y DU ar gyfer ymateb i argyfyngau sifil system gyfan) ac mae'n dehongli tystiolaeth wyddonol gymhleth neu ansicr ar ffurf annhechnegol.⁶⁰ Fel arfer caiff ei gynnull mewn ymateb i argyfwng penodol. Nid oedd unrhyw fecanwaith cyfatebol ar gyfer hwyluso trafodaeth wyddonol drylwyr am y ffordd orau o baratoi ar gyfer argyfyngau o’r fath a meithrin cydnerthedd iddynt. Nid oedd unrhyw endid a gydlynodd gyngor gwyddonol a chyngor arall ar barodrwydd a gwydnwch rhwng argyfyngau.
6.35. Cod Ymarfer Rhagfyr 2021 ar gyfer Pwyllgorau Cynghori Gwyddonol a gall Cynghorau ddarparu rhan o'r ateb i adeiladu system gynghori wyddonol effeithiol, sef:

“un sy’n cydweithio’n eang i roi cyngor sy’n ystyried y system wyddoniaeth ehangach ac sydd wedi’i hintegreiddio a’i chydgysylltu â rhannau eraill ohoni.
Mae hyn yn gofyn [pwyllgorau cynghori gwyddonol] meithrin cysylltiadau priodol ag elfennau eraill y system wyddoniaeth o fewn eu sefydliadau noddi, a datblygu a/neu gynnal perthnasoedd â rhanddeiliaid y tu hwnt i’w rhwydwaith uniongyrchol.”⁶¹

Amseriad y cyngor

6.36. Nid oedd y system bresennol wedi’i threfnu fel bod polisïau allweddol yn cael eu hystyried cyn pandemig (fel y trafodwyd yn Pennod 4: Strategaeth effeithiol). Mae hyn yn gydnabyddiaeth o ddiffyg mawr ym mhensaernïaeth parodrwydd y DU. Dywedodd yr Athro Whitty wrth yr Ymchwiliad:

“Byddwn wedi meddwl y byddai’n syndod mawr, heb i uwch wleidydd, neu gyffelyb, ofyn am hyn y byddai pwyllgor gwyddonol yn mentro,
rhwng argyfyngau, i'r math hwnnw o ymyrraeth gymdeithasol hynod o fawr [cwarantîn gorfodol, hy cloeon], gyda goblygiadau economaidd a chymdeithasol enfawr.”⁶²

6.37. Roedd gwahaniaeth sylfaenol rhwng yr amgylchedd lle roedd gwleidyddion yn ceisio cyngor arbenigol yn ystod argyfwng, a'r amgylchedd rhwng argyfyngau. Mynegodd yr Athro Whitty rwystredigaeth ynghylch yr angen i ddal diddordeb y rhai sy’n gwneud penderfyniadau rhwng argyfyngau:

“Mewn argyfwng mae pawb yn crochlefain am gyngor gwyddonol … Rhwng argyfyngau mae'n rhaid i chi wneud eich penelin i mewn. Felly, y gallu i ymgysylltu'r holl ffordd drwy'r system rhwng argyfyngau sy'n peri'r risg fawr yn fy marn i.”⁶³

6.38. Mae'r Ymchwiliad yn cytuno bod hyn yn risg. Dylid darparu ystod briodol o gyngor arbenigol ar barodrwydd, gwydnwch ac ymatebion posibl i weinidogion a’u hystyried cyn argyfyngau, pan fydd ganddynt fwy o amser ar gyfer ystyriaeth briodol. Byddai hyn yn caniatáu i’r cyngor a’r opsiynau posibl i’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau gael eu craffu a’u herio’n well.

'meddwl grŵp'

6.39. Pan ofynnwyd iddynt nodi beth allai fod wedi achosi rhywfaint o'r meddylfryd diffygiol y tu ôl i gynllunio a pharodrwydd pandemig y DU, ac felly'r cyngor a gynigiwyd, rhoddodd llawer o dystion a roddodd dystiolaeth i'r Ymchwiliad y bai ar 'groupthink'. Mae hon yn ffenomen lle mae pobl mewn grŵp yn tueddu i feddwl am yr un pethau yn yr un ffordd.
6.40. Roedd yna dystion a briodolodd yn benodol o leiaf rywfaint o feio am ddiffyg parodrwydd pandemig y DU ar 'groupthink'. Roeddent yn cynnwys: David Cameron AS (Prif Weinidog rhwng Mai 2010 a Gorffennaf 2016), Clara Swinson (Cyfarwyddwr Cyffredinol Iechyd Byd-eang a’r Cyhoedd yn yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol o fis Tachwedd 2016 a Chadeirydd Bwrdd Rhaglen Parodrwydd Pandemig Ffliw o 2017 i 2022), Syr Oliver Letwin, George Osborne AS (Canghellor y Trysorlys o fis Mai 2010 i fis Gorffennaf 2016), yr Athro Davies, Jeremy Hunt AS (yr Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol o fis Medi 2012 i fis Gorffennaf 2018), yr Athro Whitty, Rosemary Gallagher (Arweinydd Proffesiynol ar gyfer Atal a Rheoli Heintiau yn y Coleg Nyrsio Brenhinol o fis Gorffennaf 2009), Dr Richard Horton (Prif Olygydd Y Lancet o 1995) a'r Sefydliad Amddiffyn Sifil a Rheoli Argyfyngau.⁶⁴
6.41. Roedd eraill, er nad oeddent yn priodoli bai yn benodol i 'groupthink', serch hynny yn cytuno ei fod yn risg yr oedd angen ei liniaru. Roedd y rhain yn cynnwys Dr Stuart Wainwright (Cyfarwyddwr Swyddfa Gwyddoniaeth y Llywodraeth rhwng Rhagfyr 2019 a Mehefin 2023), yr Athro Walport, yr Athro Vallance a Mr Gove.⁶⁵
6.42. Dau dyst, yr Athro Fonesig Jenny Harries (Prif Weithredwr Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU o fis Ebrill 2021) a Dr Claas Kirchhelle, tyst arbenigol ar strwythurau iechyd cyhoeddus (gweler Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad), gwrthod yn benodol y syniad bod 'groupthink' yn ffenomen a gafodd effaith negyddol ar barodrwydd pandemig y DU.⁶⁶
6.43. Ar ei ben ei hun, disgrifiad o ganlyniad yn unig yw 'meddwl grŵp'. Mae angen deall sut a pham mae'n digwydd a beth ellir ei wneud i'w unioni. Gall deinameg bod yn rhan o grŵp annog consensws yn benodol neu’n ymhlyg ac atal her fewnol i ystyried dewisiadau eraill. Gall hyn arwain at wneud penderfyniadau afresymol neu wael. Fodd bynnag, nid yw consensws ynddo'i hun o reidrwydd yn beth drwg, ar yr amod bod trafodaeth ddigonol cyn dod i gonsensws ac ar yr amod ei fod yn parhau i fod yn agored i gael ei herio.
6.44. Yr 2018 Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU, a gyhoeddwyd gan lywodraeth y DU ac sy’n cyfeirio at waith gan lywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig, yn nodi sut y cafodd y DU ei diogelu rhag risgiau biolegol sylweddol.⁶⁷ Honnodd fod y DU “enwog yn fyd-eang” am ansawdd ei gynllunio parodrwydd a dywedodd fod gan y DU “galluoedd sy'n arwain y byd” i fynd i’r afael â risgiau biolegol sylweddol, megis achosion o glefydau.⁶⁸ Pwysleisiodd fod yn rhaid i ymateb llywodraeth y DU i achos o glefyd gael ei danategu gan “galluoedd a gallu gwyddonol” a dywedodd fod y DU yn “gwasanaethu yn dda” gan a “System ymateb gyflym, graddadwy a chynhwysfawr sy’n hyblyg rhwng risgiau ac yn gallu ymdopi â risgiau newydd wrth iddynt ddod i’r amlwg”.⁶⁹
6.45. Crëwyd y Mynegai Diogelwch Iechyd Byd-eang gan Brifysgol Harvard a’i fabwysiadu gan Sefydliad Iechyd y Byd.⁷⁰ Ym Mynegai Diogelwch Iechyd Byd-eang 2019, daeth y DU yn ail yn gyffredinol ac yn gyntaf yn y categori o “Ymateb Cyflym i a lliniaru lledaeniad epidemig”.⁷¹ Dywedodd yr Athro Mark Woolhouse, Athro Epidemioleg Clefydau Heintus ym Mhrifysgol Caeredin, am y mynegai hwn bod risg o laesu dwylo a bod “profodd yn ddangosydd gwael iawn o ganlyniadau yn wyneb pandemig gwirioneddol”.⁷² Er y gall mynegeion byd-eang fel hyn fod yn ddefnyddiol, mae ganddynt hefyd y potensial i roi hyder cyfeiliornus i wledydd eu bod wedi'u paratoi'n wrthrychol neu'n gymharol dda ac felly'n llai agored i achosion o glefydau heintus.
6.46. Fodd bynnag, efallai y bydd y dogfennau hyn yn esbonio rhywfaint o’r sicrwydd a gafodd Matt Hancock AS, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol rhwng Gorffennaf 2018 a Mehefin 2021. Dywedodd wrth yr Ymchwiliad ei fod “sicrhawyd bod y DU yn un o’r gwledydd sydd yn y sefyllfa orau yn y byd ar gyfer ymateb i bandemig”.⁷³ Roedd y DU wedi’i chydnabod fel un o’r arweinwyr byd-eang ym maes parodrwydd ar gyfer pandemig, gan gynnwys gan Sefydliad Iechyd y Byd, yr oedd Mr Hancock (ymhlith eraill) yn ei ystyried yn “ffynhonnell awdurdodol”.⁷⁴
6.47. Unwaith eto, pan ddaeth coronafirws (Covid-19) i'r amlwg gyntaf, roedd Mr Hancock "tawelu eu meddyliau dro ar ôl tro” gan Iechyd Cyhoeddus Lloegr bod y risg i boblogaeth y DU wedi’i asesu’n isel iawn a’i fod yn “peidio â phoeni”.⁷⁵ Hyd yn oed ar ddiwedd 2020, rhoddodd Iechyd Cyhoeddus Lloegr sicrwydd iddo fod y DU “paratoi'n dda" a hynny "gwneud diagnosis, trin a delio â'r achos o ganfod ac yna'r driniaeth a'r canolfannau arbenigol [oedd] i gyd sefydlu⁷⁶ Fodd bynnag, mae’n bosibl iawn bod y cyngor a roddwyd i weinidogion a chyrff rhyngwladol wedi’i effeithio gan rywfaint o ‘feddwl grŵp’ ar barodrwydd ar gyfer pandemig.
6.48. Roedd tri maes pwysig lle'r oedd yn ymddangos i'r Ymchwiliad bod consensws wedi'i gyrraedd rhwng Swyddfa'r Cabinet, yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol a'r gweinyddiaethau datganoledig – ac eto roedd y consensws yn anghywir. Y meysydd hyn oedd:

  • y farn bod y DU wedi’i pharatoi’n dda ar gyfer pandemig;
  • y penderfyniad i bob pwrpas i baratoi ar gyfer ffliw pandemig yn unig – gan dybio y byddai hyn yn ddigon o baratoad ar gyfer unrhyw bandemig; a
  • diffyg ystyriaeth ymlaen llaw i effeithiolrwydd gwrthfesurau i liniaru neu atal effeithiau pandemig, hy ymyriadau nad ydynt yn rhai fferyllol.
6.49. Fel yr archwiliwyd yn gynharach yn yr Adroddiad hwn, roedd paratoadau wedi’u gwneud yn yr ystyr bod Rhaglen Clefydau Heintus Canlyniad Uchel, ond dim ond ar gyfer achos ar raddfa fach yr oedd hyn (fel y trafodwyd yn Pennod 5: Dysgu o brofiad). Esboniodd Duncan Selbie, Prif Weithredwr Public Health England rhwng Gorffennaf 2012 ac Awst 2020, mai dim ond yn yr ychydig gannoedd y cynlluniodd Public Health England erioed ar gyfer niferoedd ac na fu erioed unrhyw drafodaeth gyda’r Ysgrifennydd Gwladol nac unrhyw un arall am yr angen am ymateb torfol cyn y pandemig Covid-19.⁷⁷ Roedd hyn er gwaethaf y ffaith mai cylch gwaith datganedig Public Health England oedd bod yr asiantaeth iechyd cyhoeddus cenedlaethol arbenigol a’i swyddogaeth gyntaf oedd cyflawni dyletswydd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol i amddiffyn y cyhoedd rhag clefydau heintus a bod yn gyfrifol am ddarparu’r seilwaith cenedlaethol ar gyfer diogelu iechyd, gan gynnwys ymchwilio i achosion o glefydau heintus a’u rheoli.⁷⁸
6.50. Mae'r methiant i feddwl yn ddigonol am y materion hyn, cyn y pandemig, yn ymddangos i'r Ymchwiliad, yn rhannol o leiaf, o ganlyniad i 'groupthink'. Naill ai doedd neb wedi meddwl amdanyn nhw, neu doedd neb yn gallu achosi nifer digonol o rai eraill o fewn y system i feddwl a gwneud rhywbeth amdanyn nhw – cyfuniad o ‘groupthink’ a methiant i herio’r consensws yn rhagweithiol.
6.51. Mae'n bwysig peidio â lleoli'r 'meddwl grŵp' hwn yn gyfan gwbl o fewn, neu'n deillio o, y grwpiau arbenigol a gynghorodd lywodraeth y DU ynghylch parodrwydd. Roedd hwn yn ddiffyg systemig. Nid yw hynny’n golygu nad oes neb yn ysgwyddo’r cyfrifoldeb: roedd yn berthnasol i swyddogion, arbenigwyr a gweinidogion fel ei gilydd. Mae pawb sy'n ymwneud â pharodrwydd ar gyfer pandemig yn ysgwyddo rhywfaint o gyfrifoldeb, ond yn bennaf y rhai a arweiniodd y sefydliadau sy'n gyfrifol am barodrwydd am argyfwng, gwydnwch ac ymateb i argyfwng oedd ar fai.

Deall a herio cyngor

6.52. Nid oedd y cyngor gwyddonol a gafodd llywodraeth y DU – ac o ganlyniad gan y gweinyddiaethau datganoledig a oedd yn dibynnu, rhwng argyfyngau, ar yr un cyngor – yn destun her allanol ddigonol gan weinidogion na swyddogion. Nid oedd unrhyw warchodaeth sefydliadol rhag y risgiau y byddai doethineb confensiynol yn ymwreiddio yn y sefydliadau sy'n gyfrifol am barodrwydd a gwytnwch brys. Dylai fod gan weinidogion a swyddogion sy’n ymwneud â pharodrwydd, gwydnwch ac ymateb brys ddealltwriaeth well o’r maes arbenigol hwn, nid yn unig yn ystod argyfyngau ond hefyd rhyngddynt.⁷⁹ Rhaid iddynt ymgolli yn y pwnc, ei ddeall a gofyn cwestiynau yn ei gylch. Roedd yna nifer fawr o weinidogion a allai fod wedi gwneud mwy drwy ofyn cwestiynau. Derbyniodd Mr Hunt fod “gyda’n gilydd ni wnaethom roi dim byd tebyg i’r amser a’r ymdrech a’r egni” i ddeall peryglon pathogenau neu herio'r consensws.⁸⁰ Mae'r Ymchwiliad yn cytuno.
6.53. Fodd bynnag, rhoddodd Mr Hunt enghraifft wych o werth her weinidogol. Soniodd am ei ran yn Ymarfer Cygnus, ymarfer trawslywodraethol yn 2016 i brofi ymateb y DU i bandemig ffliw difrifol.
Roedd Mr Hunt yn cofio cael ei ofyn, yn ystod yr ymarfer, i gosbi gwagio’r holl welyau gofal dwys yn y wlad er mwyn, yn ôl y sôn, achub mwy o fywydau.⁸¹ Galwyd hyn “brysbennu poblogaeth⁸² Dywedodd: “Yn gywir neu'n anghywir … doeddwn i ddim yn barod i'w wneud.”⁸³ O ganlyniad i’w benderfyniad, datblygwyd protocolau cwbl newydd ar sut y dylid gwneud y penderfyniadau hynny.⁸⁴ Mae’r enghraifft eithafol hon yn dangos sut, trwy amlygu gweinidog i realiti parodrwydd, gwydnwch ac ymateb brys, y cafwyd persbectif cwbl newydd. enillwyd.
Roedd hyn oherwydd, yn hytrach nag er gwaethaf, ei ddiffyg arbenigedd. Gallai Mr Hunt ddod â phersbectif newydd ac ystyried barn wrthbwysol – sef ei farn nad oedd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol fel arfer yn y sefyllfa orau i wneud penderfyniad o’r fath.⁸⁵
6.54. Dylai gweinidogion hefyd fod yn ymwybodol o’r ffaith y gallent wynebu ansicrwydd, a dylai arbenigwyr fod yn barod i’w gyflwyno. Rhan annatod o unrhyw gyngor yw ei ansicrwydd cynhenid. Nid yw cyngor arbenigwyr yn ddim gwahanol. Os yw gweinidog am herio’n effeithiol, dylai’r rhai sy’n rhoi cyngor i weinidogion sicrhau eu bod yn cyfleu’r ansicrwydd hwn. Nid oes un ffordd safonol, unigol o fynegi hyn wrth gyflwyno tystiolaeth neu gyngor i lunwyr polisi a’r cyhoedd.⁸⁶ Rhoddodd llawer o’r grwpiau cynghori gwyddonol gyngor i’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau fel “consensws” barn.⁸⁷ Awgrymodd yr Athro Vallance a Whitty ill dau mewn perthynas â SAGE bod llunwyr polisi fel arfer yn cael eu cyflwyno â barn gonsensws a oedd yn mynegi ystod o bosibiliadau ac yn disgrifio ansicrwydd.⁸⁸ Dywedodd yr Athro Whitty wrth yr Ymchwiliad y dylid wynebu llunwyr polisi gyda nifer o safbwyntiau gwyddonol cystadleuol, y disgwylir iddynt ddewis ohonynt “yng ngwres argyfwng”, ni fyddai'n ddefnyddiol.⁸⁹
6.55. Gall hyn fod yn wir yn ystod argyfwng, ond pwrpas parodrwydd yw caniatáu i lunwyr polisïau ystyried a chwestiynu polisïau ymlaen llaw. Pwrpas cyflwyno ystod o opsiynau i weinidogion cyn pandemig, pob un â thystiolaeth wyddonol ac ansicrwydd o wahanol raddau, yw caniatáu iddynt ddewis yr ymateb mwyaf priodol pan fydd yr argyfwng yn digwydd. Dyfarniad gwerth yw hwn o reidrwydd – gan danlinellu pwysigrwydd arweinwyr gwleidyddol yn gwneud y penderfyniadau terfynol. Nid yw hynny'n golygu y bydd y system yn paratoi ar gyfer un ymateb yn unig i eithrio eraill, ond mae'n peri i'r rhai o fewn y system feddwl a gweithio allan, cyn argyfwng, pa opsiynau sy'n cael eu hategu gan y dystiolaeth orau.
6.56. Nododd Mr Gove fod gwleidyddion yn ceisio sicrwydd lle na fyddai’n bodoli fel arall, a bod angen mwy o drafod am amrywiaeth barn:

[C]Mae’n ceisio sicrwydd ond yn aml mae’n anodd dod o hyd iddo, a byddai’n well pe bai gwleidyddion a’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau yn dweud, ‘Dywedwch wrthyf am y ddadl, beth yw’r prif opsiwn o fewn y gymuned academaidd yma, ond beth yw’r dewisiadau eraill hefyd?’” ⁹⁰

6.57. Dywedodd Mr Hunt yn yr un modd wrth yr Ymchwiliad:

“Pan oeddwn i’n Ysgrifennydd Tramor darganfyddais fod fy rhagflaenydd William Hague wedi rhoi cyfarwyddyd i’w swyddogion, fel Ysgrifennydd Tramor, unrhyw bryd y byddai anghytundeb … roedd am gael gwybod am yr anghytundeb.”⁹¹

6.58. Barn yr Ymchwiliad yw y dylai 'dywedwch wrthyf am y ddadl' fod wrth wraidd yr hyn y mae gweinidogion yn ei ofyn i gynghorwyr wrth benderfynu ar bolisi ar barodrwydd a gwydnwch.
Mae'n ddyletswydd ar weinidog i gwestiynu'r cyngor a mynd at wraidd materion cyn gwneud penderfyniad gwybodus.
6.59. Dylid anelu at roi terfyn ar y diwylliant o gonsensws lle mae uniongrededd yn ymwreiddio. Dylai Gweinidogion gael mynediad at yr ystod lawn o farn neu amlygiad i'r ansicrwydd yn y farn a roddir iddynt, a dylent ofyn y cwestiynau pwysig. Dylai'r system o barodrwydd a gwydnwch fod yn destun her sefydliadol.

Y defnydd o dimau coch

6.60. Y gwrthwenwyn hanfodol i 'feddwl grŵp' yw craffu allanol, goruchwylio a herio'r sefydliadau cyffredinol sy'n ymwneud â pharodrwydd ar gyfer pandemig. Un ateb i chwistrellu persbectif allanol i gyngor a gwneud penderfyniadau o fewn y llywodraeth yw trwy ‘dimau coch’, ateb a gafodd ffafriaeth gan lawer o dystion.⁹² Mae timau coch yn grwpiau o bobl y tu allan i’r strwythurau cynghori a gwneud penderfyniadau dan sylw. wrth ddatblygu polisïau, strategaethau a chynlluniau.⁹³
6.61. Maent yn arfau gwerthfawr am ddau brif reswm.⁹⁴ Yn gyntaf, mae eu hannibyniaeth oddi wrth y strwythurau sefydliadol hynny yn rhoi persbectif newydd iddynt, gan eu galluogi i adolygu meddylfryd pobl eraill yn wrthrychol a nodi tueddiadau gwybyddol a all arwain at wallau barn.⁹⁵ Maent yn llai agored i niwed. i unrhyw 'feddwl grŵp', rhagfarn optimistiaeth, derbyniwyd doethineb neu uniongrededd tybiedig a all dyfu o fewn y sefydliadau hynny dros amser. Yn ail, mae eu hannibyniaeth yn eu gwneud mewn sefyllfa well i ofyn cwestiynau anodd a herio rhagfarnau, heb yr amddiffyniad nac ofn o ôl-effeithiau personol neu broffesiynol a all fodoli ymhlith cydweithwyr sy'n gweithio yn yr un sefydliad.⁹⁶
6.62. Mae strwythur unigryw timau coch annibynnol yn eu gwneud yn addas iawn ar gyfer cyflawni nifer o rolau gwahanol i helpu i wella prosesau gwneud penderfyniadau, megis:

  • asesu cryfder y sylfaen dystiolaeth;
  • herio tybiaethau a chredoau;
  • ystyried safbwyntiau'r rhai sy'n gweithredu neu'n cael eu heffeithio gan gynllun;
  • adnabod diffygion mewn rhesymeg;
  • ehangu cwmpas yr ymholiad;
  • cyngor a chynlluniau profi straen;
  • nodi sut y gallai'r dull presennol fethu; a
  • nodi gwahanol opsiynau a dewisiadau eraill.⁹⁷
6.63. Argymhellir yn gyffredinol bod timau coch yn cynnwys aelodaeth amrywiol o arbenigwyr a rhai nad ydynt yn arbenigwyr.⁹⁸ Bydd tîm coch angen rhai aelodau sy'n arbenigwyr yn y pwnc dan sylw er mwyn deall y deunydd. Fodd bynnag, mae hefyd yn bwysig cynnwys aelodau nad ydynt yn arbenigwyr nad ydynt yn gwybod y pwnc penodol yn fanwl ond sy'n fedrus mewn meddwl dadansoddol a beirniadol yn fwy cyffredinol. Mae hyn yn sicrhau bod her mor eang a threiddgar â phosibl yn cael ei herio i’r cyngor neu’r penderfyniadau sy’n cael eu craffu ac mae hefyd yn gwarchod rhag y risg o dueddiadau gwybyddol, hyd yn oed o fewn y tîm coch ei hun.
6.64. Nid yw timau coch yn syniad newydd o fewn llywodraeth neu ddiwydiant. Efallai eu bod wedi’u hen sefydlu fel arf o fewn y sefydliad milwrol ac amddiffyn, gyda’r Weinyddiaeth Amddiffyn wedi cyhoeddi canllawiau ar dimau coch mor bell yn ôl â 2010.⁹⁹ Fe’u hargymhellwyd hefyd fel techneg ddefnyddiol ar gyfer rheoli risg mwy cyffredinol yn 2011 Adolygiad Blackett o Risgiau Tebygolrwydd Isel Effaith Uchel, adolygiad a arweiniwyd gan Brif Gynghorydd Gwyddonol y Llywodraeth, a ystyriodd y ffordd orau i lywodraeth y DU nodi, asesu, cyfathrebu a meintioli’r ansicrwydd cynhenid mewn risgiau effaith uchel, tebygolrwydd isel.¹⁰⁰ Grwpiau arbenigol sy’n ymdebygu i rai o rinweddau timau coch. cymryd rhan yn y gwaith o ddatblygu Asesiadau Risg Cenedlaethol 2014 a 2016 ac Asesiad Risg Diogelwch Cenedlaethol 2019.¹⁰¹ Yn wir, mae rhai o’r dogfennau asesu risg yn cyfeirio’n benodol atynt fel “grwpiau her“¹⁰² Fodd bynnag, roedd tystiolaeth hefyd fod gan rai o’r grwpiau hyn, megis y Grŵp Arbenigol Gwyddor Ymddygiad, gylch gorchwyl comisiynu cul ac nad oedd gan ei aelodau fawr o lais yn yr hyn a archwiliwyd ganddynt.¹⁰³ Byddai hyn yn awgrymu y gallent fod wedi dioddef o problemau comisiynu a archwiliwyd eisoes uchod mewn perthynas â grwpiau cynghori gwyddonol. Prin oedd y dystiolaeth ychwaith i awgrymu bod timau coch yn cael eu defnyddio’n rheolaidd ar draws yr ystod lawn o weithgarwch parodrwydd ar gyfer argyfwng gan lywodraeth y DU, y tu hwnt i asesu risg, neu o gwbl gan y gweinyddiaethau datganoledig.
6.65. Mae'r Ymchwiliad yn ymwybodol bod The Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU o fis Rhagfyr 2022 mynegwyd uchelgais i greu proses asesu risg “sy'n barod i wahodd her allanol gan arbenigwyr, y byd academaidd, diwydiant a'r gymuned risg ryngwladol”, a bod ei Ddiweddariad Gweithredu Rhagfyr 2023 wedi cyhoeddi “rhaglen gynghori arbenigol systematig” i sicrhau her adeiladol o fewn y broses asesu risg o “y gronfa ehangaf bosibl o arbenigedd allanol”.¹⁰⁴
Mae hyn yn awgrymu bod llywodraeth y DU wedi nodi’r broblem sydd angen ei datrys. Fodd bynnag, mae hwn yn ddull rhy gyfyng o hyd, wedi'i gyfyngu i asesu risg ac nid agweddau eraill ar barodrwydd ar gyfer argyfwng, yn enwedig strategaeth, cynllunio a darparu cyngor.
6.66. Dylid defnyddio timau coch yn llawer mwy rheolaidd a systematig ar draws strwythurau cynghori a gwneud penderfyniadau’r llywodraeth sy’n ymwneud â pharodrwydd am argyfwng a chyfleu eu barn i weinidogion. Yn y modd hwn, gweinidogion, yn hytrach na chonsensws mewnol, fydd yn pennu parodrwydd ar gyfer argyfwng, gwydnwch a pholisi ymateb. Dylai llywodraethau a'u sefydliadau fod yn agored i feddwl anghonfensiynol o bosibl. Dylai'r defnydd o dimau coch hefyd ysgogi newid mewn diwylliant, gan y bydd yn hysbys y gallai fod angen cyfiawnhau penderfyniadau mewn ymarfer 'tîm coch'. Bydd mynediad at ystod eang o gyngor cystadleuol o ansawdd uchel a mewnbwn rheolaidd, allanol, annibynnol yn golygu bod y system mewn sefyllfa well i baratoi ar gyfer pandemig ac adeiladu gwytnwch yn ei erbyn yn y dyfodol.¹⁰⁵ Dylai timau coch ddod yn rhan annatod o bensaernïaeth meithrin gwytnwch yn y DU.

Argymhelliad 9: Defnydd rheolaidd o dimau coch

Dylai llywodraethau’r DU, yr Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon ill dau gyflwyno’r defnydd o dimau coch yn y Gwasanaeth Sifil i graffu ar yr egwyddorion, y dystiolaeth, y polisïau a’r cyngor sy’n ymwneud â pharodrwydd ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan a’u gallu i wrthsefyll. Dylid dod â'r timau coch i mewn o'r tu allan i'r llywodraeth a'r Gwasanaeth Sifil.

Dull newydd

6.67. Mae penodau cynharach yr Adroddiad hwn yn datgelu’r ffyrdd niferus y methodd systemau parodrwydd, gwytnwch ac ymateb brys llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig. Roedd y ffyrdd yr aseswyd risg, y cynlluniwyd strategaeth a'r cyngor a ddarparwyd yn ddiffygiol. Roedd sefydliadau, strwythurau a systemau’r DU a oedd â gofal am barodrwydd a gwytnwch yn rhy gymhleth ac nid oeddent yn canolbwyntio’n briodol. Ni roddwyd sylw priodol i wersi o epidemigau ac ymarferion y gorffennol ac ni roddwyd unrhyw gamau ar waith. Roedd cyfranogiad y sector gwirfoddol mewn parodrwydd a gwydnwch yn amrywio ar draws y DU. Er bod Cymru wedi gwneud yn well yn hyn o beth nag mewn mannau eraill yn y DU, yn gyffredinol nid oedd digon o ymwneud â’r broses gynllunio gan gyrff a swyddogion lleol, megis cyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd a grwpiau o’r sector gwirfoddol.106
6.68. Nid oedd un corff parhaol unigol yn gyfrifol am adnabod y diffygion hyn ac “dod â màs critigol o bobl at ei gilydd sy'n ymwneud â'r un broblem gyffredinol, sef pandemig[s] … i ddarparu'r her a'r annibyniaeth a'r rhagwelediad i'r system”.107
6.69. Daw’r Ymchwiliad i’r casgliad bod yn rhaid cael dull sylfaenol newydd o baratoi a chydnerthedd ar gyfer argyfwng sifil pandemig a system gyfan.

Un fforwm ar gyfer parodrwydd a gwydnwch

6.70. Mae’r Ymchwiliad o’r farn mai’r ateb i lawer o’r problemau a nodwyd yw creu un fforwm neu sefydliad sy’n sefyll yn ôl oddi wrth y grwpiau cynghori arbenigol niferus ac sy’n sicrhau bod gan lywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig fynediad at adnodd cyfunol o gyngor strategol, sef eu deall a'u herio lle bo'n briodol.
6.71. Byddai’r fforwm neu’r sefydliad hwn yn dwyn ynghyd y meysydd eang o arbenigedd technegol ac arbenigol sy’n ymwneud â pharatoi’r DU, ei sefydliadau a’i systemau ar gyfer heriau niferus ac amrywiol pandemigau ac argyfyngau sifil system gyfan. Byddai hyn felly'n cynhyrchu dealltwriaeth a dadansoddiad cydlynol o unrhyw risgiau penodol, yr ystod o ymatebion posibl, datblygu cynlluniau priodol a'u gweithredu'n effeithiol. Roedd adroddiad interim y Pwyllgor Sefydlog annibynnol ar Barodrwydd Pandemig a sefydlwyd gan Lywodraeth yr Alban yn cynnwys, fel un o’i hargymhellion allweddol, greu Canolfan Parodrwydd Pandemig yn yr Alban.108 Dylai hyn fod yn rhan o ymdrech DU gyfan.
6.72. Fel y dywedodd yr Athro Whitty wrth yr Ymchwiliad:

Mae integreiddio gwahanol agweddau ar gyngor technegol yn un o’r rhai mwyaf cymhleth yn y Llywodraeth … Fodd bynnag, nid yw o fewn arbenigedd, na rôl, [amrywiol wyddonwyr] i roi cyngor ar y materion cymdeithasol, economaidd, cyllidol a gwleidyddol ehangach y mae angen i arweinwyr gwleidyddol etholedig eu cydbwyso.”109

Cydnabu ei bod yn anodd bod yn fwy “radical” oni bai bod y system gyfan yn gweithredu gyda’i gilydd, ond dim ond mewn argyfyngau y digwyddodd hyn – ac erbyn hynny roedd yn rhy hwyr.110

6.73. Yn ystod yr ymateb i argyfwng, SAGE oedd yn gyfrifol am “meddwl mwy radical nag a ddigwyddodd rhwng argyfyngau”, ond rhwng argyfyngau nid oedd unrhyw endid a ystyriodd a oedd y cyngor cywir yn cael ei geisio gan y ffynonellau cywir, na beth oedd ystyr y cyngor yn ei gyfanrwydd.111 Yn syml, ni chynlluniwyd y system i “chwistrellu radicaliaeth” i mewn i bolisi.112 Nid yw sefydlu Canolfan Parodrwydd Pandemig Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU yn mynd i'r afael â'r materion hyn - gan ganolbwyntio, fel y mae, ar y system diogelu iechyd yn unig.113
6.74. Gallai corff newydd hefyd fod yn gyfrifol am asesiad annibynnol o system y DU o barodrwydd a gwytnwch ar gyfer argyfwng. Ar hyn o bryd mae'n gweithredu o dan fodel hunanasesu. Nid oes unrhyw awdurdod canolog o fewn nac yn allanol i lywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig sy’n gyfrifol am asesu a yw safonau parodrwydd a gwydnwch yn cael eu bodloni (gweler Pennod 2: Y system – sefydliadau, strwythurau ac arweinyddiaeth).
6.75. Cynhaliodd yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl ystod eang o weithgareddau gyda'r nod o ddeall a gwella parodrwydd.114 Roedd yn gyfrifol am gynhyrchu canllawiau i gyd-fynd â Deddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004.115 Fodd bynnag, nid oedd ganddo rôl a oedd yn cyfateb i arolygu neu fel arall asesu graddau parodrwydd a gwydnwch.116 Nid oedd, mewn gwirionedd, yn gwybod cyflwr parodrwydd a gwydnwch adrannau llywodraeth y DU.
6.76. Cyhoeddodd yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl nifer o ddogfennau canllaw ar gyfer ymatebwyr lleol, gan gynnwys y Safonau Gwydnwch Cenedlaethol ar gyfer fforymau lleol Cymru gydnerth a sefydliadau ymateb lleol perthnasol, a gyhoeddwyd gyntaf ym mis Gorffennaf 2018, ac a ddiweddarwyd ym mis Rhagfyr 2019 ac eto ym mis Awst 2020.117 Fodd bynnag, gwirfoddol yn unig oedd cydymffurfio â'r safonau hyn ac roeddent yn anghyflawn.118 Dim ond ym mis Rhagfyr 2019 y cyhoeddwyd safonau sy’n ymwneud yn benodol â ffliw pandemig am y tro cyntaf.119 Roedd hyn yn rhy hwyr iddynt wneud unrhyw wahaniaeth ymarferol i barodrwydd ar gyfer pandemig Covid-19 a’u gwydnwch. Nid yw’r safonau wedi’u diweddaru ers mis Awst 2020 ac maent ond yn cyfeirio at ffliw pandemig yn hytrach na phandemig yn fwy cyffredinol.120
6.77. Daeth Arolwg Galluoedd Gwydnwch Cenedlaethol ar gyfer Lloegr i ben ar ôl 2017 oherwydd nad oedd yn cyflawni ei ddiben.121 Fodd bynnag, ni roddodd yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl olynydd clir yn ei le.122 Mae hyn yn golygu bod gwybodaeth llywodraeth y DU wedi’i chyfyngu’n gyffredinol i hunanasesiad gwirfoddol ymatebwyr lleol, gwybodaeth anecdotaidd a’r profiad a rennir gan ymatebwyr lleol wrth weithio gyda’r Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl ac Is-adran Gwydnwch ac Argyfyngau y Weinyddiaeth Dai, Cymunedau a Llywodraeth Leol.123
6.78. Roedd system debyg o hunanasesu ac absenoldeb safonau gorfodol yn bodoli yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon ar lefel ymatebwyr lleol a llywodraeth ganolog.124 Nid oedd y gweinyddiaethau datganoledig, mewn gwirionedd, yn gwybod yn wrthrychol beth oedd cyflwr eu parodrwydd a’u gwydnwch. Nid oedd unrhyw awdurdod canolog yn y DU na’r gweinyddiaethau datganoledig â’r wybodaeth hon.
6.79. Dywedodd Oliver Dowden AS, Ysgrifennydd Seneddol Swyddfa’r Cabinet rhwng Ionawr 2018 a Gorffennaf 2019 a Gweinidog Swyddfa’r Cabinet rhwng Gorffennaf 2019 a Chwefror 2020, wrth yr Ymchwiliad mai un o’r heriau i Swyddfa’r Cabinet oedd gwybod “ble i amlinellu'r ffin rhwng adrannau unigol y llywodraeth a chamau gweithredu traws-lywodraethol”.125 Ychwanegodd:

Yr hyn nad yw’n ddefnydd da o adnoddau inni yw ail ddyfalu’n gyson bethau sy’n cael eu dyrannu’n glir i adrannau unigol y llywodraeth.”126

6.80. Risgiau sefydliadau “marcio eu gwaith cartref eu hunain” wedi’u cadarnhau gan ddiffygion mewn parodrwydd, fel y disgrifir yn yr Adroddiad hwn.127 Mae'n amlwg i'r Ymchwiliad bod hunanasesu yn fodel annigonol.
6.81. Nid yw’r Ymchwiliad wedi’i argyhoeddi bod y system o barodrwydd a gwydnwch, yn dilyn y pandemig, wedi’i diwygio nac yn gallu gwneud y diwygiadau angenrheidiol ar ei phen ei hun. Mae hyn am dri rheswm.
6.82. Yn gyntaf, roedd llawer – gan gynnwys y rhai â rolau pwysig o fewn y system o barodrwydd a gwydnwch – naill ai’n methu â nodi a disgrifio’r diffygion mewn termau diamwys neu’n disgrifio diffygion a oedd yn amlwg ond na weithredwyd arnynt (o gwbl neu’n ddigonol) cyn y pandemig. Derbyniodd yr Ymchwiliad nifer o enghreifftiau, a thrafodwyd rhai ohonynt yn gynharach yn yr Adroddiad hwn:

  • Wrth ddisgrifio gwaith pwysig nad oedd wedi’i orffen, dywedwyd wrth yr Ymchwiliad “wyth o [Argymhellion Ymarfer Corff Cygnus] heb ei gwblhau yn llawn – wedi ei gwblhau yn rhannol, a thua chwech ohonynt heb eu cwblhau o gwbl”.128
  • Cyfeiriwyd at waith ar barodrwydd ar gyfer pandemig fel “yn hedfan” – hy nid oedd wedi'i gwblhau.129
  • Disgrifiwyd y gwaith fel “dad-flaenoriaethu” neu “heb ei flaenoriaethu am y chwe mis nesaf” – a oedd yn golygu ei fod wedi cael ei atal.130
  • Dywedwyd wrth yr Ymchwiliad, yn yr Alban, bod mynediad at offer diogelu personol (PPE) yn “efallai ddim yn cael ei weithredu'n llawn” a’r arweiniad hwnnw “heb ei gymeradwyo'n llawn chwaith”.131 Roedd hyn yn golygu nad oedd tasgau pwysig wedi'u cyflawni.
  • Ni orffennodd y 'grwpiau gorchwyl a gorffen' sy'n gyfrifol am weithredu polisi parodrwydd a gwydnwch yng Nghymru eu tasgau.132 Er enghraifft, dim ond 15 o’r camau gweithredu a gwblhawyd gan Grŵp Gorchwyl a Gorffen Ffliw Pandemig Cymru, a grëwyd i fynd i’r afael â’r camau gweithredu a ddeilliodd o Ymarfer Corff Cygnus yn 2016, gyda 7 yn parhau i fod yn anghyflawn cyn y pandemig – gan gynnwys canllawiau ymchwydd eithafol a’r trefniadau ar gyfer diogelu. y sector gofal cymdeithasol i oedolion.133
  • Ar ôl bwlch o flwyddyn yng ngweithgareddau’r Bwrdd Parodrwydd ar gyfer Ffliw Pandemig yn Lloegr, cydnabuwyd bod angen “ail-fywiogi” ei waith ac i “blaenoriaethu ac ailfywiogi ffrydiau gwaith”.134 Roedd hyn yn golygu bod y bwrdd a’r gwaith yr oedd yn ei oruchwylio yn ei hanfod yn segur.
  • Disgrifiwyd Is-bwyllgor y Cyngor Diogelwch Cenedlaethol (Bygythiadau, Peryglon, Gwydnwch ac Argyfyngau) fel “cymryd allan o strwythur y pwyllgorau”.135 Yr oedd, mewn gwirionedd, wedi ei ddiddymu.
6.83. Mae anallu o'r fath - hyd yn oed ar ôl y pandemig - i fynegi'n glir naill ai'r hyn a ddigwyddodd neu'r hyn a fethodd â digwydd yn awgrymu i'r Ymchwiliad bod y system o sicrhau parodrwydd yn ddifrifol annigonol, ac yn parhau i fod yn ddigonol. Mae'r system naill ai'n anghofus neu'n amharod i gyfaddef rhai o'i gwendidau ei hun. Mae angen mynd i'r afael â'r problemau hyn - os na ellir diffinio'r problemau'n gywir, eu mynegi a'u derbyn, ni ellir eu datrys.
6.84. Yn ail, cynhyrchwyd nifer sylweddol o ganllawiau a dogfennau cynllunio gan y sefydliadau sy'n gyfrifol am barodrwydd a gwydnwch. Fodd bynnag, roeddent yn aml yn hirfaith, heb eu diweddaru, ac yn croesgyfeirio at doreth o ddogfennau hirfaith eraill nad oeddent ychwaith wedi’u diweddaru:

  • Yn y DU, mae'r Cysyniad Gweithrediadau ei ddiweddaru ddiwethaf ym mis Ebrill 2013 a’i ymestyn i 80 tudalen, a chanllawiau Swyddfa’r Cabinet i Ddeddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004, Parodrwydd Argyfwng, a ddiweddarwyd ddiwethaf ym mis Mawrth 2012, oedd 591 tudalen.136
  • Yn yr Alban, mae'r Fframwaith Diogelu Iechyd ar gyfer Ymateb i Pandemig Ffliw yn yr Alban, dyddiedig Rhagfyr 2006, oedd 53 tudalen, a Parodrwydd Pandemig Ffliw: Canllawiau ar gyfer Gwasanaethau Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn yr Alban (a oedd wedi aros ar ffurf drafft ers mis Gorffennaf 2019) oedd 48 tudalen.137
  • Yng Nghymru, Cynllun Achosion Clefydau Trosglwyddadwy Cymru ei ddiweddaru ddiwethaf ym mis Ebrill 2014 ac roedd yn gyfanswm o 94 tudalen.138
  • Yng Ngogledd Iwerddon, mae'r Canllawiau Parodrwydd ac Ymateb Pandemig Iechyd a Gofal Cymdeithasol Gogledd Iwerddon (Ionawr 2013) yn rhedeg i 65 tudalen, a Canllaw i Drefniadau Cynllunio Argyfwng yng Ngogledd Iwerddon (Medi 2011) i 198 tudalen.139
6.85. Dywedodd Syr Oliver Letwin wrth yr Ymchwiliad po hiraf y ddogfen, y lleiaf defnyddiol ydoedd. Fel y dywedodd, “Mae cyfaint fel arfer mewn cyfrannedd gwrthdro ag effeithiolrwydd.”140 Mae'r Ymchwiliad yn cytuno.
6.86. Dwy ddogfen bwysig a grëwyd ar ôl y pandemig - y 2022 Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU a'r 2023 Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU – yn aneglur ynghylch sut y bydd parodrwydd a gwydnwch yn cael eu gwella yn y dyfodol. Y 2022 Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU ymrwymo – ond dim ond mewn termau amwys – llywodraeth y DU i:

  • ehangu cwmpas a defnydd safonau a sicrwydd ar draws y sector cyhoeddus yn Lloegr a datblygu cynllun gweithredu i gyflawni hyn”;
  • mabwysiadu dull sicrwydd seiliedig ar safonau a datblygu cynllun gweithredu i gyflawni hyn”; a
  • datblygu fframweithiau sicrwydd a fydd yn rhychwantu adrannau ac asiantaethau, galluoedd a threfniadau cydnerthedd cenedlaethol a lleol”.141
6.87. Y 2023 Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU yn cynnwys jargon a siarad rheolwyr, sydd yn rhy aml yn ymdreiddio i ddogfennau'r llywodraeth o'r math hwn. Mae ei hiaith yn afloyw ac nid yw'n gwneud llawer i oleuo'r darllenydd. Mae'n orlawn o gyfeiriadau at 'cwmpas/cwmpas' (10 gwaith),'hwyluso/hwyluso' (9 gwaith),'datblygu' (26 gwaith) a 'danfon/ danfon' (29 o weithiau).142 Er enghraifft, yn ei “Cynllun Gweithredu Strategaeth Lefel Uchel", Mae yna "ymrwymiad” i:

Cwmpasu mecanwaith caffael newydd, ystwyth ar gyfer comisiynu [gwyddoniaeth a thechnoleg] o academia a diwydiant y DU, gan ddefnyddio prosesau symlach i ysgogi arloesedd.”143

Mae iaith fel hyn yn cuddio cyfathrebu yn hytrach na goleuo'r darllenydd.

6.88. Mae iaith yn bwysig ac ni ddylid diystyru ei heffaith ar barodrwydd a gwydnwch. Dylai'r dogfennau hyn nodi'n glir beth sy'n mynd i ddigwydd ac erbyn pryd. Fel arall, nid oes unrhyw fodd o asesu a yw'r llywodraeth wedi cyflawni'r hyn y mae wedi bwriadu ei wneud.
6.89. Dylid gwneud dogfennau’n glir, yn fanwl gywir ac yn gryno fel bod pawb sy’n ymwneud â pharodrwydd a gwydnwch yn gallu eu darllen a’u deall. Un o dasgau sicrwydd yw gwirio bod hyn yn cael ei wneud. Mae’r methiant i symleiddio a chyfuno dogfennau cynllunio, canllawiau a strategaeth yn arwydd o broblem sylfaenol gyda’r sefydliadau yn y DU sy’n cadw cyfrifoldeb am argyfyngau sifil system gyfan. Dangosir hyn gan y deunydd dogfennol a'r dystiolaeth i'r Ymchwiliad, a ddisgrifir uchod.
6.90. Dywedodd Syr Oliver Letwin wrth yr Ymchwiliad nad oedd hyd yn oed ailysgrifennu’r mathau hyn o ddogfennau yn ddigon i wella’r system:

“[dw i]os yw’n digwydd heb dîm canolog sydd wedi’i drefnu’n dda, o dan bennaeth cydnerthedd sydd â mynediad uniongyrchol at y Prif Weinidog ac sy’n gyfochrog â’r Cynghorydd Diogelwch Cenedlaethol, bydd yn wastraff ymdrech, oherwydd bydd yn diflannu trwy ymgynghoriadau a phwyllgorau diddiwedd. Bydd Whitehall a'r ymarfer symleiddio yn dod yn ymarfer cymhlethdod.”144

6.91. Yn drydydd, nid oedd yr un person na chorff – ar lefel weinidogol nac ymhlith swyddogion a chynghorwyr – yn gyfrifol am asesu’n annibynnol ddigonolrwydd, effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd y strwythurau penderfynu a chynghori ledled y DU, gan ofyn beth oedd pob un ohonynt yn ei wneud ac a oeddent yn ei wneud. y pethau iawn.
6.92. Ni ofynnodd neb a oedd unrhyw fylchau, a oedd asesiad risg digonol neu gynllun strategaeth effeithiol, a oedd gormod o ddogfennau hir a hen ffasiwn ac, yn hollbwysig, a oedd y sgiliau, y dechnoleg a’r seilwaith yn berthnasol. ar waith a fyddai’n gwneud i lywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig baratoi’n ymarferol ar gyfer argyfwng sifil system gyfan. O ganlyniad, nid oedd neb yn gwybod, ymlaen llaw, lefelau parodrwydd y DU ar gyfer y math o bandemig a darodd ym mis Ionawr 2020, neu ei wydnwch yn ei erbyn.

Rôl y corff newydd

6.93. Mae’r Ymchwiliad o’r farn mai’r unig ateb i’r problemau helaeth yn agwedd llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig at barodrwydd a gwytnwch yw creu corff annibynnol ag arbenigedd mewn argyfyngau sifil system gyfan. Rôl y corff newydd fyddai:

  • darparu cyngor strategol annibynnol i lywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig;
  • ymgynghori â'r sector mentrau gwirfoddol, cymunedol a chymdeithasol ac arbenigwyr iechyd cyhoeddus lleol ar y ffordd orau o amddiffyn pobl agored i niwed mewn argyfwng sifil system gyfan;
  • asesu cyflwr parodrwydd a gwydnwch yn wrthrychol; a
  • dwyn ynghyd ystod eang o gyngor ar welliannau y gellid eu gwneud i’r sgiliau, y dechnoleg a’r seilwaith sydd eu hangen ar gyfer ymateb i argyfyngau sifil system gyfan.
6.94. Bydd corff newydd sy’n gallu dwyn ynghyd y gwahanol fathau o gyngor ar barodrwydd a gwydnwch yn helpu arweinwyr gwleidyddol i feddwl am ddatrys problemau yn strategol ac yn y tymor hir. Mae arweinwyr gwleidyddol mewn sefyllfa unigryw, os dymunant, i ddod â meddwl beirniadol a phersbectif ffres i broblem, ac maent mewn sefyllfa dda i ofyn cwestiynau anodd i'r arbenigwyr ar ran y cyhoedd y maent yn eu gwasanaethu.145
6.95. Cyn y pandemig, gallai’r cwestiynau hyn fod wedi cynnwys, er enghraifft: Beth yw’r ymateb cymesur i glefyd sy’n debygol o ladd 100 aelod o boblogaeth y DU? Beth pe bai'n 1,000, 10,000, 100,000 neu 1 miliwn o bobl?
A oes yna drobwynt lle mae rhai ymyriadau nad ydynt yn rhai fferyllol yn dod yn anochel? Os felly, beth yw'r pwynt tyngedfennol hwnnw? Beth sy'n digwydd os yw'r afiechyd yn effeithio ar ran benodol o'r boblogaeth yn unig? A oes pwynt lle nad yw effaith gyfochrog yr ymyriadau o bosibl yn werth y pris, gan nad oes digon o fywydau’n cael eu hachub o gymharu â chostau cymdeithasol ac economaidd yr ymyriadau?
6.96. Mae'r rhain yn gwestiynau anodd i'w hateb. Nid yw’r Ymchwiliad yn ystyried bod arweinwyr gwleidyddol llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig yn cael eu gwasanaethu’n ddigonol ar hyn o bryd ynghylch sut y dylid eu hateb yn y tymor hir. Mae terfynau'r system bresennol yn blaen.
6.97. Yr Athro David Alexander a Bruce Mann, tystion arbenigol ar reoli risg a gwydnwch (gweler Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad), awgrymodd y dylid cael “system amddiffyn sifil sengl, integredig a phroffesiynol sy'n gallu darparu system gyfan effeithiol, ymateb cymdeithas gyfan i argyfyngau ar raddfa drychinebus”.146
6.98. Mae’r Ymchwiliad yn cytuno ac yn ystyried y dylai’r corff hwn gynghori gweinidogion ar strategaeth, ar draws ystod o feysydd polisi sy’n berthnasol i barodrwydd a gwydnwch, ar gyfer y tymor hir. Dylai hyn gyfuno i greu darlun cydlynol sy'n rhoi'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau yn y sefyllfa orau bosibl i weld yn glir y dystiolaeth ar gyfer polisi, a pha mor ymarferol yw'r polisi, ac i gymhwyso dyfarniadau gwerth wrth wneud penderfyniadau.
6.99. Dylai fod modd i’r rhai hynny, y mae’n rhesymol ddisgwyliedig, a fyddai’n ymwneud â SAGE a grwpiau arbenigol eraill ar gyfer pandemig yn y dyfodol – neu sydd wedi bod yn rhan o achos o glefyd yn y gorffennol – allu rhannu eu profiad yn systematig a meddwl am a cyfrannu at barodrwydd pandemig cyn yr argyfwng. Yna gellid ystyried hyn ochr yn ochr â pholisi ehangach ar barodrwydd am argyfwng, megis strategaeth economaidd, yr effaith ar bobl agored i niwed a galluoedd ymarferol y system.
6.100. Mae’r Ymchwiliad felly’n argymell creu corff arbenigol, annibynnol, ar gyfer y DU gyfan ar gyfer argyfyngau sifil, yn ymdrin â pharodrwydd a gwydnwch, ac yn atebol i’r gweinidogion sy’n gyfrifol am argyfyngau sifil system gyfan. Dylai’r corff newydd roi cyngor strategol arbenigol i lywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig ar y ffordd orau o baratoi ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan a meithrin cydnerthedd iddynt ac ar ymatebion posibl. Bydd hyn yn galluogi canghennau gweithredol y llywodraeth i ganolbwyntio ar sicrhau bod y seilwaith yn ei le i wneud y cynlluniau'n effeithiol pan fydd argyfwng yn codi.
6.101. Mae'r Ymchwiliad o'r farn y dylid sefydlu'r corff newydd mewn statud gyda chylch gwaith y DU gyfan i roi annibyniaeth iddo. Mae hyn er mwyn iddo allu camu’n ôl a rhoi barn feirniadol, wrthrychol a diduedd i arweinwyr gwleidyddol ar gyflwr parodrwydd a gwydnwch a sut y gellir gwella hyn. Bydd angen dewrder ar arweinwyr gwleidyddol i feddwl yn strategol am y ffordd orau o fynd i’r afael â’r risgiau y bydd y DU yn eu hwynebu yn y dyfodol. Byddai'r corff newydd hwn yn eu helpu yn yr ymdrech honno.
6.102. Dylai’r corff gael ei noddi ar y cyd gan y gweinidogion perthnasol yn llywodraeth y DU a phob un o’r gweinyddiaethau datganoledig, i sicrhau bod ganddo’r awdurdod a’r mynediad angenrheidiol i ystyried materion ar sail y DU gyfan. Dylai pob un o’r gweinidogion hyn gael y grym i gomisiynu cyngor gan y corff newydd ar unrhyw agweddau ar gynllunio at argyfwng, parodrwydd a gwydnwch o fewn eu cymhwysedd gweinidogol. Dylai bwrdd rheoli’r corff newydd hefyd gynnwys cyfarwyddwyr anweithredol i gynrychioli pob un o’r gwledydd datganoledig a dylai fod angen cydsyniad y gweinidog sy’n noddi yn y weinyddiaeth ddatganoledig berthnasol i’w penodi. Mae'r Ymchwiliad o'r farn y bydd hyn yn dod â meddylfryd strategol rheolaidd ar barodrwydd ar gyfer argyfyngau sifil a'u gwydnwch i ganol y llywodraeth.
6.103. Yn olaf, gallai’r corff newydd gynorthwyo i sicrhau yr ymgynghorir â’r cyhoedd, yr ymgysylltu â hwy a’u hysbysu ynghylch sut y mae llywodraethau’n bwriadu ymateb mewn argyfwng. Aelodau’r cyhoedd yw’r rhai a fydd yn dioddef mewn argyfwng sifil system gyfan ac o ganlyniad i’r ymateb iddo. Os bydd y cyhoedd yn gwybod yn well beth yw'r risgiau, yn ogystal â chanlyniadau posibl peidio â lliniaru'r risgiau, bydd yn fwy tebygol o dderbyn dyraniad adnoddau gwerthfawr ar 'bolisi yswiriant' priodol.
6.104. Mae'r rhan fwyaf o aelodau'r cyhoedd yn deall pwysigrwydd amddiffyn a diogelwch milwrol i'r wlad. Ar ôl profi canlyniadau dinistriol y pandemig Covid-19, dylent hefyd ddeall yn awr bwysigrwydd meithrin gwytnwch a pharodrwydd ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan, gan gynnwys pandemigau. Fel y dywedodd yr Athro Vallance:

Mae angen byddin arnoch mewn gwlad ac nid ydych yn troi rownd ar ôl 20 mlynedd a dweud, 'Am wastraff arian a oedd, nid ydym wedi cael rhyfel'."147

Roedd yr Athro Vallance o'r farn ei fod yr un peth gyda diogelwch iechyd. Mae'r Ymchwiliad yn cytuno.

 

Argymhelliad 10: Corff statudol annibynnol ar gyfer y DU gyfan ar gyfer parodrwydd a gwydnwch system gyfan ar gyfer argyfyngau sifil

Dylai llywodraeth y DU, mewn ymgynghoriad â’r gweinyddiaethau datganoledig, greu corff annibynnol statudol ar gyfer parodrwydd a gwytnwch system gyfan ar gyfer argyfyngau sifil.

Dylai’r corff newydd gael cyfrifoldeb am:

  • darparu cyngor annibynnol, strategol i lywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig ar eu cynllunio ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan, eu parodrwydd ar eu cyfer a meithrin cydnerthedd iddynt;
  • ymgynghori â'r sector gwirfoddol, cymunedol a menter gymdeithasol ar lefel genedlaethol a lleol a chyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd ar amddiffyn pobl agored i niwed mewn argyfyngau sifil system gyfan;
  • asesu cyflwr y cynllunio ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan ledled y DU, a’u parodrwydd ar eu cyfer a’u gwydnwch; a
  • gwneud argymhellion ar y capasiti a’r galluoedd y bydd eu hangen i baratoi ar gyfer argyfyngau sifil system gyfan a meithrin cydnerthedd iddynt.

Fel mesur interim, dylid sefydlu’r corff newydd ar sail anstatudol o fewn 12 mis i’r Adroddiad hwn, fel y gall ddechrau ar ei waith cyn i ddeddfwriaeth gael ei phasio.

  1. Gwel Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 8/20-24; Michael Gove 13 Gorffennaf 2023 114/18-19
  2. Michael Gove 13 Gorffennaf 2023 114/19-25
  3. Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 12/10-13/11
  4. Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 13/15-21
  5. Denis McMahon 6 Gorffennaf 2023 103/6-13
  6. Mark Walport 21 Mehefin 2023 10/1-21
  7. INQ000147810_0008 para 22; Gweld hefyd Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 137/20-21
  8. INQ000147810_0008 para 22; Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 137/22-138/1
  9. INQ000147810_0008 para 22; Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 138/2-8
  10. INQ000147810_0008 para 22; Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 138/9-11
  11. Padrig Vallance 22 Mehefin 2023 138/11-13
  12. INQ000147707_0033 para 86, 88
  13. INQ000184638_0011-0012 para 2.12
  14. INQ000147810_0005 para 12
  15. INQ000148419_0007 para 3.17
  16. INQ000183413_0003 para 8
  17. INQ000184636_0009-0010
  18. INQ000184851_0008 para 28
  19. Mark Walport 21 Mehefin 2023 20/25-21/22
  20. Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 136/23-137/3; Jim McMenamin 22 Mehefin 2023 193/14-18
  21. INQ000119020_0008 para 28
  22. INQ000119020_0008 para 28
  23. INQ000119020_0008 para 31
  24. INQ000142125_0005
  25. INQ000207293_0005 para 2.7
  26. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 72/21-73/10
  27. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 73/11-24; Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 139/2-19
  28. INQ000119020_0009 para 33
  29. INQ000147810_0005 para 11
  30. INQ000184851_0004, 0019 para 13-14, 80; INQ000148419_0005, 0007 para 3.11-3.12, 3.17
  31. INQ000184851_0019 para 80
  32. INQ000148419_0007 para 3.17; INQ000119020_0007 para 24; INQ000184851_0011-0012 para 45
  33. Mark Walport 21 Mehefin 2023 21/7-22
  34. INQ000062443_0004 para 24
  35. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 89/18-90/17
  36. INQ000184638_0026 para 3.50
  37. INQ000184637_0010, 0011 para 7.6-7.7, 7.12; Sally Davies 20 Mehefin 2023 168/20-169/9
  38. INQ000184637_0010 para 7.7; Gweld hefyd INQ000148419_0010, 0013 paragraffau 4.4(f), 5.8
  39. INQ000148419_0010, 0013 paragraffau 4.4(f), 5.8
  40. INQ000147707_0033 para 88
  41. INQ000147810_0033-0034 para 105
  42. Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 151/5-9
  43. Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 151/16-152/2; Gweld hefyd INQ000148419_0010 para 4.4(f)
  44. Cod Ymarfer ar gyfer Pwyllgorau Cynghori Gwyddonol a Chynghorau: CoPSAC 2021, Swyddfa'r Llywodraeth dros Wyddoniaeth, Diweddarwyd 14 Rhagfyr 2021, adran 2.4.1 (https://www.gov.uk/government/publications/scientific-advisory-committees-code-of-practice/code-of-practice-for-scientific-advisory-committees-and-councils-copsac-2021; INQ000101646)
  45. Jimmy Whitworth 14 Mehefin 2023 137/12-20
  46. INQ000147710_0011 para 9.6
  47. INQ000147710_0011 para 9.6
  48. INQ000184851_0014 para 57
  49. INQ000119020_0005 para 17
  50. INQ000184851_0015 para 60
  51. INQ000184851_0015 para 60
  52. INQ000119020_0007 para 24
  53. Jimmy Whitworth 14 Mehefin 2023 137/23-138/1
  54. INQ000207293_0004 para 2.6
  55. Jimmy Whitworth 14 Mehefin 2023 138/2-4
  56. Jimmy Whitworth 14 Mehefin 2023 138/5-6
  57. INQ000196611_0021 para 48
  58. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 81/13-15
  59. INQ000184851_0016 para 63
  60. INQ000099517_0010 para 2.22
  61. Cod Ymarfer ar gyfer Pwyllgorau Cynghori Gwyddonol a Chynghorau: CoPSAC 2021, Swyddfa'r Llywodraeth dros Wyddoniaeth, diweddarwyd 14 Rhagfyr 2021, adran 2.4.1 (https://www.gov.uk/government/publications/scientific-advisory-committees-code-of-practice/cod-ymarfer-i-bwyllgorau-cynghorol-gwyddonol-a-chynghorau-copsac-2021; INQ000101646)
  62. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 83/8-13
  63. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 117/10-16
  64. David Cameron 19 Mehefin 2023 7/23, 22/2-3, 56/2; Clara Swinson 19 Mehefin 2023 166/25-168/16; Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 31/17-36/1; INQ000177810_0003, 0014 para 8, 47-48; George Osborne 20 Mehefin 2023 67/18-25; Sally Davies 20 Mehefin 2023 146/8-18, 157/2-9; Jeremy Hunt 21 Mehefin 2023 165/22-170/1; INQ000177796_0007-0009, 0015 para 25-29, 38, 70; Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 77/5-21; Rosemary Gallagher 26 Mehefin 2023 71/9-20; Richard Horton 13 Gorffennaf 2023 68/19-69/12, 88/13-25; INQ000148421_0002 para 5; INQ000187305_0008, 0013 para 39, 65, 69
  65. INQ000148406_0014 para 21; Mark Walport 21 Mehefin 2023 24/3-25/2; INQ000147810_0020-0023 paragraffau 63-72; Michael Gove 13 Gorffennaf 2023 116/13-117/10
  66. Jenny Harries 26 Mehefin 2023 169/4-21; Claas Kirchhelle 10 Gorffennaf 2023 100/12-102/14
  67. Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU, Llywodraeth EM, Gorffennaf 2018, t15 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5b5b3ce5e5274a3fe478c3bf/2018_UK_Biological_Security_Strategy.pdf; INQ000142130); Mark Walport 21 Mehefin 2023 61/4-62/18
  68. Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU, Llywodraeth EM, Gorffennaf 2018, t13 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5b5b3ce5e5274a3fe478c3bf/2018_UK_Biological_Security_Strategy.pdf; INQ000142130)
  69. Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU, Llywodraeth EM, Gorffennaf 2018, tt7, 26 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5b5b3ce5e5274a3fe478c3bf/2018_UK_Biological_Security_Strategy.pdf; INQ000142130)
  70. Jimmy Whitworth 14 Mehefin 2023 128/8-15
  71. Mynegai Diogelwch Iechyd Byd-eang: Meithrin Gweithredu ar y Cyd ac Atebolrwydd, Menter Bygythiad Niwclear / Ysgol Iechyd y Cyhoedd Johns Hopkins Bloomberg, 2019 (https://www.nti.org/analysis/articles/global-health-security-index/; INQ000149103). Ni wnaeth y DU cystal mewn categorïau eraill yn y Mynegai Diogelwch Iechyd Byd-eang. Er enghraifft, daeth yn 11eg yn 'System iechyd ddigonol a chadarn i drin y sâl ac amddiffyn gweithwyr iechyd' a 26ain yn 'Amgylchedd risg cyffredinol a gwlad sy'n agored i fygythiadau biolegol'.
  72. INQ000182616_0003 para 8
  73. Matt Hancock 27 Mehefin 2023 19/17-19
  74. INQ000181825_0006-0008 para 23-30
  75. INQ000181825_0008 para 32
  76. INQ000181825_0008 para 32
  77. Duncan Selbie 27 Mehefin 2023 136/15-137/5; Gweld hefyd INQ000184639_0016 para 5.4-5.5
  78. INQ000090333_0001 para 1
  79. Michael Gove 13 Gorffennaf 2023 113/21-116/12
  80. Jeremy Hunt 21 Mehefin 2023 166/18-167/2
  81. Jeremy Hunt 21 Mehefin 2023 146/18-147/1
  82. Jeremy Hunt 21 Mehefin 2023 149/11
  83. Jeremy Hunt 21 Mehefin 2023 147/8-12
  84. Jeremy Hunt 21 Mehefin 2023 147/16-25
  85. Jeremy Hunt 21 Mehefin 2023 148/1-24
  86. INQ000147810_0026 para 78
  87. INQ000184643_0029, 0049-0050 para 151, 265; INQ000184638_0016, 0032 para 3.10, 3.78; Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 89/3-14
  88. INQ000147810_0026 para 80; INQ000184639_0019 para 6.5
  89. INQ000184639_0019 para 6.5
  90. Michael Gove 13 Gorffennaf 2023 137/11-16
  91. Jeremy Hunt 21 Mehefin 2023 180/6-12
  92. David Cameron 19 Mehefin 2023 21/21-22/9; INQ000177810_0003, 0014 para 9, 47; Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 13/22-14/1, 33/21-36/1; INQ000177796_0015-0016 para 70; Jeremy Hunt 21 Mehefin 2023 176/9-14; Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 88/9-20; Matt Hancock 27 Mehefin 2023 88/10-13; Jeremy Farrar 29 Mehefin 2023 14/14-18/7; Michael Gove 13 Gorffennaf 2023 116/13-117/10; INQ000148402_0019 para 80; INQ000099516_0046 para 190; INQ000185337_0041-0042 paragraffau 171-172
  93. INQ000372823_0014 para 1.3
  94. Gweler yn gyffredinol INQ000068403_0063 para 7.2.2; INQ000372823_0013-0019 para 1.1-1.16
  95. Mae ‘Groupthink’ yn un enghraifft o ragfarn wybyddol, y gellir ei ddisgrifio’n fwy cyffredinol fel “camgymeriad systematig mewn meddwl sy’n digwydd pan fydd unigolion (a thimau) yn chwilio am, yn prosesu ac yn dehongli gwybodaeth ac sy’n effeithio ar y penderfyniadau a’r dyfarniadau a wneir ar y sail y wybodaeth hon” (INQ000372823_0018-0019 para 1.15).
  96. Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 33/21-34/12
  97. Gwel INQ000068403_0063, para 7.2.2; INQ000372823_0015 para 1.5
  98. INQ000068403_0063, para 7.2.2; INQ000372823_0071 paragraffau 7.5-7.6
  99. Cyhoeddwyd yr argraffiad cyntaf ym mis Chwefror 2010, cyhoeddwyd yr ail argraffiad ym mis Mawrth 2013 a chyhoeddwyd y trydydd rhifyn diweddaraf ym mis Hydref 2021 (gweler INQ000372823).
  100. Adolygiad Blackett o Risgiau Tebygolrwydd Isel Effaith Uchel, Swyddfa Wyddoniaeth y Llywodraeth, 2011, t11 (https://assets.publishing.service. gov.uk/media/5a7c901540f0b62aff6c28c0/12-519-blackett-review-high-impact-low-probability-risks.pdf; INQ000055868)
  101. INQ000147777_0010; INQ000147769_0006; INQ000147768_0005-0006; INQ000147770_0005-0006
  102. INQ000147769_0006
  103. INQ000148418_0014 para 2.40
  104. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022, para 20 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/63cff056e90e071ba7b41d54/UKG_Resilience_Framework_FINAL_v2.pdf; INQ000097685); Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU: Diweddariad Gweithredu 2023, Swyddfa'r Cabinet, 4 Rhagfyr 2023 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/656def711104cf0013fa7498/The_UK_Government_Resilience_Framework_2023_Implementation_Update.pdf; INQ000372824)
  105. INQ000177810_0003 para 8-9
  106. Am y diffyg cydnabyddiaeth a dealltwriaeth o bwysigrwydd a rôl bosibl gweithwyr iechyd cyhoeddus lleol, yn enwedig cyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd, cyn ac yn yr ymateb cynnar i bandemig Covid-19, gweler: INQ000183419_0017, 0019, 0021, 0040-0041 para 107-109, 118, 125-126, 223-230 a Jim McManus 5 Gorffennaf 2023 55/12-59/9. Mae tua 150 o gyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd yn Lloegr, sy’n cael eu cyflogi gan awdurdodau lleol. Yn yr Alban, mae wyth cyfarwyddwr iechyd y cyhoedd, a gyflogir gan fyrddau'r GIG. Yng Nghymru, mae saith cyfarwyddwr iechyd y cyhoedd, a gyflogir gan fyrddau iechyd lleol. Yng Ngogledd Iwerddon, dim ond un cyfarwyddwr iechyd y cyhoedd sy’n cael ei gyflogi gan Asiantaeth Iechyd y Cyhoedd (gweler Jim McManus 5 Gorffennaf 2023 36/16-38/9). Am y diffyg cyffredinol o gydnabyddiaeth a dealltwriaeth o bwysigrwydd a rôl bosibl y sector gwirfoddol, gw INQ000182613_0018 para 64; Kevin Fenton 5 Gorffennaf 2023 89/21-90/25. Am Gymru, gw INQ000066503_0013-0014 para 10-17; INQ000130469_0100-0101 paragraffau 394-397.
  107. Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 151/5-9
  108. INQ000103004_0004 t2
  109. INQ000184638_0027-0028 para 3.56, 3.59
  110. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 63/11-17
  111. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 63/15-17, 81/24-82/3
  112. Christopher Whitty 22 Mehefin 2023 77/5-9
  113. INQ000148429_0159-0160 paragraffau 638-639
  114. INQ000182612_0007 para 2.10
  115. INQ000145912_0042-0044 para 8.27-8.33
  116. INQ000145733_0007 para 2.19; INQ000182612_0007 para 2.10; INQ000148402_0014 para 56
  117. INQ000022975; INQ000047333; INQ000023122; gweld yn gyffredinol INQ000182612_0053-0055 para 4.72-4.81; INQ000203349_0082-0084 para 215-220
  118. INQ000203349_0084-0085 paragraffau 221-223
  119. Gwel Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 131/25-135/7
  120. INQ000023122_00340035
  121. INQ000203349_0087 para 230-234; INQ000188715_0005 paragraffau 7-9; INQ000188716_0004-0006 paragraffau 13-17
  122. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 137/16-138/14
  123. Gweler, er enghraifft, Adroddiad yr Adolygiad Ôl-weithredu o’r Ddeddf Argyfyngau Sifil Posibl (2004) (Cynllunio Wrth Gefn) 2005, Llywodraeth EM, tt7-8, Mawrth 2017, paragraffau 15, 19 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a82c15340f0b6230269c879/post_implementation_review_civil_contingencies_act__print.pdf; INQ000056230); INQ000182612_0037 para 4.14
  124. Gweler, ar gyfer Cymru, Lloegr a’r Alban: INQ000203349_0082-0095 paragraffau 214-251; ac ar gyfer Gogledd Iwerddon: Denis McMahon 6 Gorffennaf 2023 16/7-20/16
  125. Oliver Dowden 21 Mehefin 2023 119/6-8
  126. Oliver Dowden 21 Mehefin 2023 121/22-25. Gweler hefyd dystiolaeth Roger Hargreaves fod hwn yn fater cymhleth o farn na ellir ei ganfod mewn 'athrawiaeth' yn unig: INQ000182612_0008-0010 para 2.12-2.18.
  127. INQ000203349_0093 para 247(f)
  128. Emma Reed 26 Mehefin 2023 40/24-41/2, 41/11-42/9
  129. Christopher Wormald 19 Mehefin 2023 127/19-21
  130. INQ000184638_0033 para 4.1; INQ000023131_0005
  131. Caroline Lamb 28 Mehefin 2023 118/17-22
  132. Andrew Goodall 3 Gorffennaf 2023 93/24-95/16; Andrew Goodall 4 Gorffennaf 2023 38/25-40/25, 42/3-43/17
  133. Andrew Goodall 3 Gorffennaf 2023 93/24-95/16; Andrew Goodall 4 Gorffennaf 2023 38/25-40/25, 42/3-43/17
  134. INQ000047302_0002 para 3
  135. Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 84/11-85/8
  136. 136 Katharine Hammond 16 Mehefin 2023 104/9-108/16, 117/15-118/10; Cysyniad Gweithrediadau, Swyddfa'r Cabinet, diweddarwyd Ebrill 2013 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/5a7a44b0ed915d1fb3cd6a5f/CONOPs_incl_revised_chapter_24_Apr-13.pdf; INQ000036475); INQ000055887
  137. Jim McMenamin 22 Mehefin 2023 181/16-21; INQ000101052; INQ000148759; Caroline Lamb 28 Mehefin 2023 118/17-22; Jeane Freeman 28 Mehefin 2023 135/25-136/5
  138. INQ000089575; Quentin Sandifer 4 Gorffennaf 2023 96/4-8
  139. Canllawiau Parodrwydd ac Ymateb i Pandemig Ffliw Gogledd Iwerddon, Adran Iechyd, Gwasanaethau Cymdeithasol a Diogelwch y Cyhoedd, Ionawr 2013 (http://www.niassembly.gov.uk/globalassets/documents/raise/deposited-papers/2013/dp1089.pdf; INQ000183431); INQ000188750
  140. Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 36/5-6
  141. Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022, paragraffau 98-100 (https://www.gov.uk/government/publications/the-uk-government-resilience-framework; INQ000097685)
  142. Gweler, er enghraifft, Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU, Llywodraeth EM, Mehefin 2023, tt31, 46, 54, paragraffau 41, 86, 107 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/64c0ded51e10bf000e17ceba/UK_Biological_Security_Strategy.pdf; INQ000208910)
  143. Strategaeth Diogelwch Biolegol y DU, Llywodraeth EM, Mehefin 2023, t10 (https://assets.publishing.service.gov.uk/media/64c0ded51e10bf000e17ceba/UK_Biological_Security_Strategy.pdf; INQ000208910)
  144. Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 38/22-39/4
  145. Gweler Oliver Letwin 20 Mehefin 2023 13/15-21
  146. INQ000203349_0097 para 256
  147. Patrick Vallance 22 Mehefin 2023 159/21-24

Atodiad 1: Cefndir y modiwl hwn a methodoleg yr Ymchwiliad

Cefndir

A1.1. Sefydlodd y Gwir Anrhydeddus Boris Johnson AS, y Prif Weinidog o fis Gorffennaf 2019 i fis Medi 2022, Ymchwiliad Covid-19 y DU yn ffurfiol ym mis Mehefin 2022 i archwilio paratoadau ac ymateb i bandemig y coronafeirws (Covid-19) yn y DU ac i ddysgu gwersi ar gyfer y dyfodol. Ym mis Rhagfyr 2021, roedd wedi penodi’r Gwir Anrhydeddus y Farwnes Hallett DBE, barnwr wedi ymddeol yn y Llys Apêl, yn Gadeirydd arno.
A1.2. Cynhaliodd yr Ymchwiliad ymgynghoriad cyhoeddus ar ei Gylch Gorchwyl drafft yng ngwanwyn 2022. Cyfarfu tîm yr Ymchwiliad â dros 150 o deuluoedd mewn profedigaeth ledled y DU a chynrychiolwyr o lawer o wahanol sectorau, megis elusennau, undebau, grwpiau ffydd, addysg a gofal iechyd. Daeth cyfanswm o fwy na 20,000 o ymatebion i law. Ffurfiodd yr adborth hwn argymhellion y Farwnes Hallett i'r Prif Weinidog ar y Cylch Gorchwyl.
A1.3. Ar 28 Mehefin 2022, cyhoeddodd Prif Weinidog y DU y Cylch Gorchwyl terfynol ar gyfer yr Ymchwiliad, gan ei sefydlu o dan Ddeddf Ymchwiliadau 2005.1
A1.4. Agorodd yr Ymchwiliad yn ffurfiol ar 21 Gorffennaf 2022 i “archwilio, ystyried ac adrodd ar baratoadau a’r ymateb i’r pandemig yng Nghymru, Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, hyd at a chan gynnwys dyddiad sefydlu ffurfiol yr Ymchwiliad, 28 Mehefin 2022”.2 Ei Gylch Gorchwyl yn llawn yw:

1. Archwilio’r ymateb i COVID-19 ac effaith y pandemig yng Nghymru, Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, a llunio adroddiad naratif ffeithiol, gan gynnwys:

    1. Ymateb iechyd y cyhoedd ar draws y DU gyfan, gan gynnwys
      1. parodrwydd a gwydnwch;
      2. sut roedd penderfyniadau'n cael eu gwneud, eu cyfathrebu, eu cofnodi a'u gweithredu;
      3. gwneud penderfyniadau rhwng llywodraethau'r DU;
      4. rolau llywodraeth ganolog, gweinyddiaethau datganoledig, awdurdodau rhanbarthol a lleol, a’r sector gwirfoddol a chymunedol, a’r cydweithio rhyngddynt;
      5. argaeledd a defnydd data, ymchwil a thystiolaeth arbenigol;
      6. rheolaeth a gorfodi deddfwriaethol a rheoliadol;
      7. gwarchod a diogelu'r rhai sy'n agored i niwed yn glinigol;
      8. defnyddio cloeon ac ymyriadau 'nad ydynt yn fferyllol' megis cadw pellter cymdeithasol a defnyddio gorchuddion wyneb;
      9. profi ac olrhain cyswllt, ac ynysu;
      10. yr effaith ar iechyd meddwl a lles y boblogaeth, gan gynnwys ond heb fod yn gyfyngedig i’r rhai a gafodd eu niweidio’n sylweddol gan y pandemig;
      11. yr effaith ar iechyd meddwl a lles y rhai mewn profedigaeth, gan gynnwys cymorth ar ôl profedigaeth;
      12. yr effaith ar weithwyr y sector iechyd a gofal a gweithwyr allweddol eraill;
      13. yr effaith ar blant a phobl ifanc, gan gynnwys iechyd, lles a gofal cymdeithasol;
      14. darpariaeth addysg a blynyddoedd cynnar;
      15. cau ac ailagor y sectorau lletygarwch, manwerthu, chwaraeon a hamdden, a theithio a thwristiaeth, mannau addoli, a sefydliadau diwylliannol;
      16. tai a digartrefedd;
      17. diogelu a chefnogi dioddefwyr cam-drin domestig;
      18. carchardai a mannau cadw eraill;
      19. y system gyfiawnder;
      20. mewnfudo a lloches;
      21. teithio a ffiniau; a
      22. diogelu arian cyhoeddus a rheoli risg ariannol.
    2. Ymateb y sector iechyd a gofal ar draws y DU, gan gynnwys:
      1. parodrwydd, gallu cychwynnol a'r gallu i gynyddu capasiti, a gwydnwch;
      2. cyswllt cychwynnol â gwasanaethau cyngor gofal iechyd swyddogol megis 111 a 999;
      3. rôl lleoliadau gofal sylfaenol fel Practis Cyffredinol;
      4. rheoli’r pandemig mewn ysbytai, gan gynnwys atal a rheoli heintiau, brysbennu, capasiti gofal critigol, rhyddhau cleifion, defnyddio penderfyniadau ‘Peidiwch â cheisio adfywio cardio-pwlmonaidd’ (DNACPR), y dull o ymdrin â gofal lliniarol, profi’r gweithlu, newidiadau i arolygiadau, a'r effaith ar staff a lefelau staffio;
      5. rheoli’r pandemig mewn cartrefi gofal a lleoliadau gofal eraill, gan gynnwys atal a rheoli heintiau, trosglwyddo preswylwyr i gartrefi neu ohonynt, triniaeth a gofal i breswylwyr, cyfyngiadau ar ymweld, profi’r gweithlu a newidiadau i arolygiadau;
      6. gofal yn y cartref, gan gynnwys gan ofalwyr di-dâl;
      7. gofal cyn geni ac ôl-enedigol;
      8. caffael a dosbarthu offer a chyflenwadau allweddol, gan gynnwys PPE ac awyryddion;
      9. datblygiad, darpariaeth ac effaith therapiwteg a brechlynnau;
      10. canlyniadau'r pandemig ar ddarpariaeth ar gyfer cyflyrau ac anghenion nad ydynt yn gysylltiedig â COVID; a
      11. darpariaeth ar gyfer y rhai sy'n profi COVID-hir.
    3. Yr ymateb economaidd i’r pandemig a’i effaith, gan gynnwys ymyriadau’r llywodraeth fel a ganlyn:
      1. cymorth i fusnesau, swyddi a’r hunangyflogedig, gan gynnwys y Cynllun Cadw Swyddi yn sgil Coronafeirws, y Cynllun Cymhorthdal Incwm Hunangyflogaeth, cynlluniau benthyciadau, rhyddhad ardrethi busnes a grantiau;
      2. cyllid ychwanegol ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus perthnasol;
      3. cyllid ychwanegol ar gyfer y sector gwirfoddol a chymunedol; a
      4. budd-daliadau a thâl salwch, a chymorth i bobl agored i niwed.
  1. Nodi’r gwersi i’w dysgu o’r uchod, er mwyn llywio paratoadau ar gyfer pandemigau ledled y DU yn y dyfodol.”3
A1.5. Mae’r Ymchwiliad yn ymchwilio i’r modd yr ymdriniwyd â’r pandemig yng Nghymru, Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ac mae hyn yn cynnwys materion a gadwyd yn ôl a materion datganoledig. Mae Ymchwiliad ar wahân yn cael ei gynnal yn yr Alban, a fydd yn gwerthuso meysydd lle mae polisi wedi’i ddatganoli i Lywodraeth yr Alban, fel y nodir yn ei Chylch Gorchwyl. Mae Ymchwiliad y DU yn gweithio gydag Ymchwiliad yr Alban i osgoi dyblygu gwaith lle bo modd.
A1.6. Er mwyn sicrhau archwiliad llawn a ffocws o'r ystod eang o faterion a gwmpesir yn y Cylch Gorchwyl ac i gynhyrchu adroddiadau rheolaidd, mae ymchwiliad yr Ymchwiliad wedi'i rannu'n adrannau neu 'fodiwlau'. Cyhoeddir y modiwlau ac yna eu hagor yn eu trefn, ac wedi hynny dechreuir casglu tystiolaeth ac ystyrir ceisiadau Cyfranogwyr Craidd. Mae gan bob modiwl wrandawiadau rhagarweiniol (lle gwneir penderfyniadau am y weithdrefn ar gyfer cynnal ei wrandawiadau cyhoeddus) a gwrandawiadau cyhoeddus llawn lle y gwrandewir ar dystiolaeth. Cyhoeddir manylion gwrandawiadau cyhoeddus gan yr Ymchwiliad.4
A1.7. Modiwlau gweithredol cyfredol yr Ymchwiliad yw:

  • Modiwl 1: Gwytnwch a pharodrwydd5
  • Modiwl 2: Gwneud penderfyniadau craidd a llywodraethu gwleidyddol yn y DU6
    • 2A: Yr Alban7
    • 2B: Cymru8
    • 2C: Gogledd Iwerddon9
  • Modiwl 3: Effaith pandemig Covid-19 ar systemau gofal iechyd ym mhedair gwlad y DU10
  • Modiwl 4: Brechlynnau a therapiwteg11
  • Modiwl 5: Caffael12
  • Modiwl 6: Sector gofal13
  • Modiwl 7: Profi, olrhain ac ynysu14
  • Modiwl 8: Plant a phobl ifanc
  • Modiwl 9: Ymateb economaidd

Bydd unrhyw ymchwiliadau pellach yn cael eu cyhoeddi gan yr Ymchwiliad maes o law.

A1.8. Fel y nodir yn y Cylch Gorchwyl, mae’r Ymchwiliad hefyd yn ei ystyried yn hollbwysig i’w waith i wrando ar ac ystyried yn ofalus brofiadau teuluoedd mewn profedigaeth ac eraill sydd wedi dioddef caledi neu golled o ganlyniad i’r pandemig. Bydd yr Ymchwiliad yn gwneud hyn mewn nifer o wahanol ffyrdd, gan gynnwys drwy ei 'ymarfer gwrando', Mae Pob Stori'n Bwysig.15 Gwahoddir y rhai 18 oed neu hŷn i rannu cymaint neu gyn lleied o wybodaeth ag y teimlant y gallant, heb fod yn ffurfioldeb rhoi tystiolaeth neu fynychu gwrandawiad cyhoeddus. Bydd rhannu profiadau gyda’r Ymchwiliad yn helpu i ddeall digwyddiadau a’u heffaith, a datblygu argymhellion a allai leihau dioddefaint yn y dyfodol. Bydd profiadau a rennir gyda'r Ymchwiliad yn cael eu dadansoddi a bydd adroddiadau'n cael eu cynhyrchu yn amlygu'r themâu sy'n dod i'r amlwg. Mae’r Ymchwiliad hefyd yn cynnal prosiect ymchwil pwrpasol ac wedi’i dargedu, gan glywed yn uniongyrchol gan rai o’r plant a’r bobl ifanc yr effeithir arnynt fwyaf gan y pandemig, i helpu i lywio ei ganfyddiadau a’i argymhellion.16

Modiwl 1

A1.9. Mae'r Adroddiad hwn yn ymwneud â Modiwl 1, a agorodd ar 21 Gorffennaf 2022, lle archwiliodd yr Ymchwiliad y pynciau o barodrwydd a gwydnwch. Pwrpas Modiwl 1 oedd asesu a oedd yna gynllunio priodol ar gyfer y pandemig a gwydnwch i'r pandemig. Archwiliodd y system gyfan o argyfyngau sifil, gan gynnwys adnoddau, rheoli risg a pharodrwydd ar gyfer pandemig.
A1.10. Fel y nodir yn ei Amlinelliad o Sgôp, ystyriodd Modiwl 1:

  1. “Nodweddion sylfaenol ac epidemioleg Coronafeirws Syndrom Anadlol Acíwt Difrifol (SARS-CoV-2) a chlefyd Coronavirus (COVID-19).
  2. Mae strwythurau’r Llywodraeth a chyrff arbenigol sy’n ymwneud â rheoli risg a chynllunio at argyfwng sifil, gan gynnwys gweinyddiaethau datganoledig a’u strwythurau, awdurdodau lleol a chyrff sector preifat, newidiadau hanesyddol i strwythurau a chyrff o’r fath yn ogystal â’r strwythurau sydd ar waith ym mis Ionawr 2020, yn rhyng- prosesau sefydliadol a chydweithrediad.
  3. Y cynllunio ar gyfer pandemig, gan gynnwys rhagolygon, adnoddau, a’r dysgu o ymarferion efelychu’r gorffennol (gan gynnwys coronafeirws, clefydau heintus canlyniad uchel newydd a rhai sy’n dod i’r amlwg ac ymarferion ffliw pandemig/epidemig), y cynlluniau brys a oedd ar waith, materion bioddiogelwch sy’n berthnasol i y risg o bandemigau/epidemigau, cymariaethau rhyngwladol a hanes, a dysgu o, ymchwiliadau yn ymwneud â pholisi yn y gorffennol.
  4. Gwasanaethau iechyd y cyhoedd, gan gynnwys strwythur cyrff iechyd cyhoeddus, eu datblygiad dros amser a pharodrwydd a pharatoad yn ymarferol; capasiti iechyd y cyhoedd, adnoddau a lefelau cyllid, unrhyw effaith sy’n deillio o ymadawiad y DU â’r Undeb Ewropeaidd, a’r ffordd yr oedd cyrff perthnasol yn monitro ac yn cyfathrebu am glefydau sy’n dod i’r amlwg.
  5. Cynllunio economaidd gan gyrff perthnasol y Llywodraeth, gan gynnwys ymrwymiadau capasiti a gwariant a rheolaethau effeithlonrwydd a gwrth-dwyll, yng nghyd-destun cynllunio at argyfwng.
  6. Cynllunio ar gyfer pandemigau yn y dyfodol, gan gynnwys (yn fras) cyflwr parodrwydd rhyngwladol; risgiau amrywiadau newydd o Covid 19, firysau eraill sy’n peri pryder, a chlefydau o gysylltiad dynol/trosglwyddo firaol ag anifeiliaid.”17
A1.11. Roedd Modiwl 1 yn canolbwyntio’n bennaf, ond nid yn gyfan gwbl, ar y cyfnod rhwng 11 Mehefin 2009 a 21 Ionawr 2020, fel y nodir yn ei Restr o Faterion.18 I grynhoi, y materion a archwiliwyd oedd:

  • nodweddion ac epidemioleg coronafirws syndrom anadlol acíwt difrifol 2 (SARS-CoV-2) a Covid-19, gan gynnwys hanes o bandemigau ac epidemigau clefydau heintus;
  • strwythurau a chyrff arbenigol llywodraeth y DU a gweinyddiaethau datganoledig sy'n ymwneud â rheoli risg a chynllunio ar gyfer argyfyngau sifil;
  • cynllunio ar gyfer pandemig, gan gynnwys rhagolygon, adnoddau a'r hyn a ddysgwyd o ymarferion efelychu'r gorffennol a phrofiadau eraill yn ogystal â chymariaethau rhyngwladol;
  • gwasanaethau iechyd cyhoeddus, gan gynnwys capasiti ac adnoddau;
  • cynllunio economaidd gan gyrff perthnasol y llywodraeth;
  • cynllunio ar gyfer pandemigau yn y dyfodol, gan gynnwys systemau gwyliadwriaeth a rhybuddio, yn genedlaethol ac yn rhyngwladol; a
  • i ba raddau y cafodd anghydraddoldebau a oedd yn bodoli eisoes (gan gynnwys nodweddion gwarchodedig o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010 a mathau eraill o anghydraddoldeb a bregusrwydd) eu hystyried yn briodol wrth gynllunio, paratoi ar gyfer pandemig a meithrin cydnerthedd yn ei erbyn.
A1.12. Yn unol â rheol 5 o Reolau Ymchwiliad 2006 a Phrotocol Cyfranogwr Craidd yr Ymchwiliad, mae'r Cadeirydd yn dynodi nifer o Gyfranogwyr Craidd – unigolion, sefydliadau neu sefydliadau â diddordeb penodol – ym mhob modiwl.19 Mae gan Gyfranogwyr Craidd hawliau gwell yn y broses Ymchwiliad, gan gynnwys derbyn datgeliad dogfennau, cael eu cynrychioli, gwneud cyflwyniadau cyfreithiol ac awgrymu trywyddau ymholi. Gallant hefyd wneud cais i'r Ymchwiliad am gyllid i dalu costau cyfreithiol a chostau eraill. Ym Modiwl 1, derbyniodd yr Ymchwiliad fwy na 100 o geisiadau am statws Cyfranogwr Craidd, a phenododd y Cadeirydd 28 o Gyfranogwyr Craidd.
Tabl 3: Cyfranogwyr Craidd Modiwl 1
Enw'r sefydliad/unigolyn Cynrychiolydd cyfreithiol cydnabyddedig (yn y cyhoeddiad) Dyddiad dynodi
Cymdeithas Cyfarwyddwyr Iechyd y Cyhoedd Henry Bermingham (Pwysau) 7 Medi 2022
Canghellor Dugiaeth Lancaster Sharanjeet Sidhu (Adran Gyfreithiol y Llywodraeth) 7 Medi 2022
Covid-19 mewn Profedigaeth Teuluoedd er Cyfiawnder Cymru Craig Court (Harding Evans) 7 Medi 2022
Teuluoedd dros Gyfiawnder mewn Profedigaeth Covid-19 Elkan Abrahamson (Broudie Jackson Canter) 7 Medi 2022
Yr Adran Busnes a Masnach (yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol gynt) Rebecca Torsello (Adran Gyfreithiol y Llywodraeth) 7 Medi 2022
Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol Sarah Wise (Adran Gyfreithiol y Llywodraeth) 7 Medi 2022
Swyddfa Weithredol Gogledd Iwerddon Joan MacElhatton (Swyddfa Cyfreithiwr Adrannol) 7 Medi 2022
Swyddfa Gwyddoniaeth y Llywodraeth Amir Mughal (Adran Gyfreithiol y Llywodraeth) 7 Medi 2022
Trysorlys EM Michael Cockings (Adran Gyfreithiol y Llywodraeth) 7 Medi 2022
Coleg Imperial Llundain Paul Ridge (Rhwymwyr) 7 Medi 2022
Cymdeithas Llywodraeth Leol Thelma Stober (Cymdeithas Llywodraeth Leol) 7 Medi 2022
Cyngor Cenedlaethol Penaethiaid yr Heddlu Sarah Winfield (Cyfarwyddiaeth Gwasanaethau Cyfreithiol MPS) 7 Medi 2022
Adran Iechyd (Gogledd Iwerddon) Sara Erwin (Swyddfa Cyfreithiwr Adrannol) 7 Medi 2022
GIG Lloegr Alistair Robertson (DAC Beachcroft) 7 Medi 2022
Gwasanaethau Cenedlaethol GIG yr Alban Morag Shepherd (Gwasanaethau Cenedlaethol GIG yr Alban) 7 Medi 2022
Teuluoedd dros Gyfiawnder mewn Profedigaeth Covid-19 Gogledd Iwerddon Conal McGarrity (PA Duffy & Co) 7 Medi 2022
Swyddfa'r Prif Swyddog Meddygol Warrick Olsen (Adran Gyfreithiol y Llywodraeth) 7 Medi 2022
Iechyd Cyhoeddus yr Alban Stefano Rinaldi (Swyddfa Gyfreithiol Ganolog) 7 Medi 2022
Iechyd Cyhoeddus Cymru Paul Veysey (Gwasanaethau Cyfreithiol a Risg Partneriaeth Cydwasanaethau GIG Cymru) 7 Medi 2022
Profedigaeth Covid yr Alban Aamer Anwar (Aamer Anwar & Co) 7 Medi 2022
Gweinidogion yr Alban Caroline Beattie (Cyfarwyddiaeth Gyfreithiol Llywodraeth yr Alban) 7 Medi 2022
Ysgrifennydd Gwladol dros yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig Luke Chattaway (Adran Gyfreithiol y Llywodraeth) 7 Medi 2022
Ysgrifennydd Gwladol yr Adran Gartref Warrick Olsen (Adran Gyfreithiol y Llywodraeth) 7 Medi 2022
Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU Katrina McCrory (Mills a Reeve) 7 Medi 2022
Llywodraeth Cymru Stephanie McGarry (Browne Jacobson) 7 Medi 2022
Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru Thelma Stober (Cymdeithas Llywodraeth Leol) 7 Medi 2022
Cymdeithas Feddygol Prydain Brian Stanton (Innovo Law) 28 Medi 2022
Cyngres yr Undebau Llafur Harry Thompson (Cyfreithwyr Thompson) 28 Medi 2022
A1.13. Yn unol â'i natur gyhoeddus ac ymrwymiad y Cadeirydd i gynnal yr Ymchwiliad mewn modd mor agored a thryloyw â phosibl, gwnaed trefniadau i'r gwrandawiadau fod yn hygyrch i bawb a oedd yn dymuno eu dilyn. Darlledwyd y gwrandawiadau trwy ffrwd fyw ar wefan yr Ymchwiliad neu ei sianel YouTube (lle maent yn parhau i fod yn hygyrch) ac roedd aelodau'r cyhoedd yn gallu gwylio'r gwrandawiadau yn bersonol.20
A1.14. Mae dull yr Ymchwiliad o ymdrin â dogfennau wedi’i nodi yn ei Brotocol ar Ddogfennau, sy’n esbonio egwyddorion allweddol ar gyfer cyflwyno dogfennau i’r Ymchwiliad, gan gynnwys ceisiadau am ddogfennau neu ddatganiadau tystion yn unol â rheol 9 o Reolau’r Ymchwiliad 2006.21 Dylid darllen hwn gyda Phrotocol yr Ymchwiliad ar Olygu Dogfennau, sy'n manylu ar y dull o olygu dogfennau at ddibenion datgelu i Gyfranogwyr Craidd a chyhoeddi.22 Yn y modiwl hwn, cyhoeddodd yr Ymchwiliad fwy na 200 o geisiadau am dystiolaeth. Derbyniodd ac ystyriodd dros 200 o ddatganiadau tyst a 100,000 o ddogfennau, yn cynnwys dros filiwn o dudalennau. O'r dogfennau hyn, datgelwyd mwy na 18,000 i Gyfranogwyr Craidd. Cyhoeddir deunydd perthnasol ar wefan yr Ymchwiliad.23
A1.15. Yn unol ag adran 18 o Ddeddf Ymchwiliadau 2005, mae’r Cadeirydd yn cymryd camau rhesymol i sicrhau bod aelodau’r cyhoedd yn gallu gweld dogfennau a ddarperir i’r Ymchwiliad a mynychu gwrandawiadau’r Ymchwiliad.24 Mae pob datganiad tyst a dogfen a roddwyd yn dystiolaeth yn ystod y gwrandawiadau wedi'u cyhoeddi ar wefan yr Ymchwiliad.25 Fodd bynnag, efallai y bydd achosion lle y dylid eithrio tystiolaeth (neu rannau ohoni) a ddarperir i’r Ymchwiliad rhag cael ei datgelu i’r cyhoedd er mwyn diogelu rhag y risg o niwed a niwed i fudd y cyhoedd.
Fel rheol gyffredinol, bydd yr Ymchwiliad yn datgelu pob datganiad tyst a dogfen y mae'n ei ystyried yn berthnasol, ac nad yw cyfyngiadau yn berthnasol iddynt, i Gyfranogwyr Craidd cyn gwrandawiadau cyhoeddus yr Ymchwiliad. Bydd dogfennau a ddefnyddir yng ngwrandawiadau cyhoeddus yr Ymchwiliad neu a roddir fel tystiolaeth fel arall yn cael eu cyhoeddi ar wefan yr Ymchwiliad.26 Os bydd rheswm dilys dros wrthwynebu datgelu neu gyhoeddi deunydd perthnasol o’r fath, gellir gwneud cais i’r Cadeirydd am orchymyn cyfyngu yn unol ag adran 19 o Ddeddf Ymchwiliadau 2005 ac yn dilyn Protocol yr Ymchwiliad ar Geisiadau am Gorchmynion Cyfyngu.27 Ym Modiwl 1, cyhoeddodd y Cadeirydd orchymyn cyfyngu dyddiedig 14 Rhagfyr 2023 ynghylch deunydd wedi'i olygu.28
A1.16. I gynorthwyo'r Ymchwiliad, mae grwpiau o arbenigwyr gwyddonol ac arbenigwyr eraill wedi'u penodi, sy'n ymdrin ag amrywiaeth o bynciau a safbwyntiau gwahanol. Roedd hyn yn cynnwys, ym Modiwl 1, arbenigwyr mewn perthynas ag anghydraddoldebau iechyd, epidemioleg clefydau heintus, rheoli risg a gwytnwch, gwyliadwriaeth clefydau heintus a strwythurau iechyd y cyhoedd.
Tabl 4: Tystion arbenigol Modiwl 1
Testun Arbenigwr(wyr) wedi'u penodi Adroddiad arbenigwr
Anghydraddoldebau iechyd Yr Athro Clare Bambra (Athro Iechyd y Cyhoedd ym Mhrifysgol Newcastle)
Yr Athro Syr Michael Marmot (Athro Epidemioleg ac Iechyd y Cyhoedd yng Ngholeg Prifysgol Llundain)
INQ000195843
Epidemioleg clefydau heintus Yr Athro David Heymann (Athro Epidemioleg Clefydau Heintus yn Ysgol Hylendid a Meddygaeth Drofannol Llundain) INQ000195846
Rheoli risg a gwydnwch Yr Athro David Alexander (Athro Lleihau Risg a Thrychinebau yng Ngholeg Prifysgol Llundain)
Bruce Mann (Cyfarwyddwr yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl rhwng 2004 a 2009)
INQ000203349
Gwyliadwriaeth clefydau heintus Yr Athro Jimmy Whitworth (Athro Emeritws yn Ysgol Hylendid a Meddygaeth Drofannol Llundain)
Dr Charlotte Hammer (Cymrawd Ymchwil Everitt Butterfield yng Ngholeg Downing, Prifysgol Caergrawnt)
INQ000196611
Strwythurau iechyd cyhoeddus Dr Claas Kirchhelle (Athro Cynorthwyol mewn Hanes yng Ngholeg Prifysgol Dulyn o 2020) INQ000205178
A1.17. Gwahoddir tystion gan yr Ymchwiliad i ddarparu datganiad os oes ganddynt dystiolaeth sy'n berthnasol i fodiwl penodol. Maent yn rhoi tystiolaeth ar lw ac yn cael eu holi gan Gwnsler i’r Ymchwiliad, a gall Cwnsler ar gyfer Cyfranogwyr Craidd hefyd ofyn cwestiynau gyda chaniatâd y Cadeirydd. Yn y gwrandawiadau cyhoeddus ar gyfer Modiwl 1, a ddechreuodd ar 13 Mehefin 2023 ac a ddaeth i ben ar 19 Gorffennaf 2023, clywodd yr Ymchwiliad dystiolaeth gan 68 o dystion o lywodraeth y DU, y gweinyddiaethau datganoledig, arbenigwyr mewn epidemioleg, cydnerthedd a strwythurau iechyd, grwpiau cymdeithas sifil a pobl mewn profedigaeth.
Tabl 5: Tystion Modiwl 1 y clywodd yr Ymchwiliad dystiolaeth ganddynt
Tyst (rôl/sefydliad) Dyddiad y dystiolaeth
Yr Athro Jimmy Whitworth (Athro Emeritws yn Ysgol Hylendid a Meddygaeth Drofannol Llundain)
Dr Charlotte Hammer (Cymrawd Ymchwil Everitt Butterfield yng Ngholeg Downing, Prifysgol Caergrawnt)
14 Mehefin 2023
Yr Athro David Heymann (Athro Epidemioleg Clefydau Heintus yn Ysgol Hylendid a Meddygaeth Drofannol Llundain) 15 Mehefin 2023
Yr Athro David Alexander (Athro Lleihau Risg a Thrychinebau yng Ngholeg Prifysgol Llundain)
Bruce Mann (Cyfarwyddwr yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl rhwng 2004 a 2009)
15 Mehefin 2023
Yr Athro Clare Bambra (Athro Iechyd y Cyhoedd ym Mhrifysgol Newcastle)
Yr Athro Syr Michael Marmot (Athro Epidemioleg ac Iechyd y Cyhoedd yng Ngholeg Prifysgol Llundain)
16 Mehefin 2023
Katharine Hammond (Cyfarwyddwr yr Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl rhwng Awst 2016 ac Awst 2020) 16 Mehefin 2023
Y Gwir Anrhydeddus David Cameron AS (Prif Weinidog rhwng Mai 2010 a Gorffennaf 2016) 19 Mehefin 2023
Syr Christopher Wormald (Ysgrifennydd Parhaol yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol o fis Mai 2016) 19 Mehefin 2023
Clara Swinson (Cyfarwyddwr Cyffredinol Iechyd y Cyhoedd a Byd-eang yn yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol o fis Tachwedd 2016 a Chadeirydd Bwrdd Rhaglen Parodrwydd Pandemig Ffliw o 2017 i 2022) 19 Mehefin 2023
Y Gwir Anrhydeddus Syr Oliver Letwin AS (Gweinidog Polisi’r Llywodraeth rhwng Mai 2010 a Gorffennaf 2016 a Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn rhwng Gorffennaf 2014 a Gorffennaf 2016) 20 Mehefin 2023
Y Gwir Anrhydeddus George Osborne AS (Canghellor y Trysorlys rhwng Mai 2010 a Gorffennaf 2016) 20 Mehefin 2023
Yr Athro Fonesig Sally Davies (Prif Swyddog Meddygol Lloegr rhwng Mehefin 2010 a Hydref 2019) 20 Mehefin 2023
Yr Athro Syr Mark Walport (Prif Gynghorydd Gwyddonol y Llywodraeth rhwng Ebrill 2013 a Medi 2017) 21 Mehefin 2023
Y Gwir Anrhydeddus Oliver Dowden AS (Ysgrifennydd Seneddol Swyddfa’r Cabinet rhwng Ionawr 2018 a Gorffennaf 2019; Gweinidog Swyddfa’r Cabinet rhwng Gorffennaf 2019 a Chwefror 2020; Gweinidog heb Bortffolio, Swyddfa’r Cabinet, o fis Medi 2021 i fis Mehefin 2022; Canghellor y Ddugaeth o Gaerhirfryn o fis Hydref 2022; yr Ysgrifennydd Gwladol yn Swyddfa’r Cabinet o Chwefror 2023) 21 Mehefin 2023
Y Gwir Anrhydeddus Jeremy Hunt AS (Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol o fis Medi 2012 i fis Gorffennaf 2018) 21 Mehefin 2023
Roger Hargreaves (Cyfarwyddwr yr Uned COBR o fis Gorffennaf 2022) 22 Mehefin 2023
Yr Athro Syr Christopher Whitty (Prif Gynghorydd Gwyddonol yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol rhwng Ionawr 2016 ac Awst 2021, Prif Gynghorydd Gwyddonol Dros Dro y Llywodraeth rhwng 2017 a 2018, Prif Swyddog Meddygol Lloegr o fis Hydref 2019) 22 Mehefin 2023
Yr Athro Syr Patrick Vallance (Prif Gynghorydd Gwyddonol y Llywodraeth rhwng Ebrill 2018 a Mawrth 2023) 22 Mehefin 2023
Dr Jim McMenamin (Pennaeth Gwasanaeth Heintiau a Chyfarwyddwr Digwyddiad Strategol yn Public Health Scotland) 22 Mehefin 2023
Emma Reed (Cyfarwyddwr Parodrwydd Argyfwng a Diogelu Iechyd yn yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol o Chwefror 2018) 26 Mehefin 2023
Rosemary Gallagher (Arweinydd Proffesiynol Atal a Rheoli Heintiau yn y Coleg Nyrsio Brenhinol o fis Gorffennaf 2009) 26 Mehefin 2023
Yr Athro Fonesig Jenny Harries (Prif Weithredwr Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU o fis Ebrill 2021) 26 Mehefin 2023
Y Gwir Anrhydeddus Matt Hancock AS (Ysgrifennydd Gwladol dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol rhwng Gorffennaf 2018 a Mehefin 2021) 27 Mehefin 2023
Duncan Selbie (Prif Weithredwr Public Health England rhwng Gorffennaf 2012 ac Awst 2020) 27 Mehefin 2023
Gillian Russell (Cyfarwyddwr Cymunedau Diogelach yn Llywodraeth yr Alban rhwng Mehefin 2015 a Mawrth 2020) 28 Mehefin 2023
Caroline Lamb (Cyfarwyddwr Cyffredinol Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn Llywodraeth yr Alban, a Phrif Weithredwr GIG yr Alban o fis Ionawr 2021) 28 Mehefin 2023
Jeane Freeman (Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd a Chwaraeon yn Llywodraeth yr Alban rhwng Mehefin 2018 a Mai 2021) 28 Mehefin 2023
Syr Jeremy Farrar (Prif Wyddonydd yn Sefydliad Iechyd y Byd o fis Mai 2023 a Chyfarwyddwr Ymddiriedolaeth Wellcome rhwng 2013 a 2023) 29 Mehefin 2023
Y Gwir Anrhydeddus Nicola Sturgeon MSP (Prif Weinidog yr Alban rhwng Tachwedd 2014 a Mawrth 2023) 29 Mehefin 2023
John Swinney MSP (Dirprwy Brif Weinidog yn Llywodraeth yr Alban rhwng Tachwedd 2014 a Mawrth 2023) 29 Mehefin 2023
Catherine Frances (Cyfarwyddwr Cyffredinol Llywodraeth Leol, Cydnerthedd a Chymunedau yn yr Adran Lefelu i Fyny, Tai a Chymunedau o fis Ebrill 2019) 29 Mehefin 2023
Syr Frank Atherton (Prif Swyddog Meddygol Cymru o fis Awst 2016) 3 Gorffennaf 2023
Dr Andrew Goodall (Ysgrifennydd Parhaol i Lywodraeth Cymru o fis Medi 2021) 3 Gorffennaf 2023
4 Gorffennaf 2023
Dr Quentin Sandifer (Cyfarwyddwr Gweithredol Gwasanaethau Iechyd y Cyhoedd a Chyfarwyddwr Meddygol Iechyd Cyhoeddus Cymru rhwng Hydref 2012 a Rhagfyr 2020) 4 Gorffennaf 2023
Y Gwir Anrhydeddus Vaughan Gething MS (Gweinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn Llywodraeth Cymru rhwng Mai 2016 a Mai 2021) 4 Gorffennaf 2023
Y Gwir Anrhydeddus Mark Drakeford AS (Prif Weinidog Cymru rhwng Rhagfyr 2018 a Mawrth 2024) 4 Gorffennaf 2023
Dr Catherine Calderwood (Prif Swyddog Meddygol yr Alban rhwng Ebrill 2015 ac Ebrill 2020) 5 Gorffennaf 2023
Yr Athro Jim McManus (Llywydd Cymdeithas Cyfarwyddwyr Iechyd y Cyhoedd rhwng Hydref 2021 a Hydref 2023) 5 Gorffennaf 2023
Yr Athro Kevin Fenton (Llywydd Cyfadran Iechyd y Cyhoedd o fis Gorffennaf 2022) 5 Gorffennaf 2023
Yr Athro Mark Woolhouse (Athro Epidemioleg Clefyd Heintus ym Mhrifysgol Caeredin) 5 Gorffennaf 2023
Dr Denis McMahon (Ysgrifennydd Parhaol i Swyddfa Weithredol Gogledd Iwerddon o fis Gorffennaf 2021) 6 Gorffennaf 2023
Reg Kilpatrick (Cyfarwyddwr Cyffredinol Cydgysylltu Covid yn Llywodraeth Cymru o fis Medi 2020) 6 Gorffennaf 2023
Robin Swann MLA (Gweinidog Iechyd Gogledd Iwerddon rhwng Ionawr 2020 a Hydref 2022) 6 Gorffennaf 2023
Dr Claas Kirchhelle (Athro Cynorthwyol mewn Hanes yng Ngholeg Prifysgol Dulyn o 2020) 10 Gorffennaf 2023
Yr Athro Syr Michael McBride (Prif Swyddog Meddygol Gogledd Iwerddon o fis Medi 2006) 10 Gorffennaf 2023
Y Gwir Anrhydeddus Arlene Foster, y Farwnes Foster o Aghadrumsee DBE (Prif Weinidog Gogledd Iwerddon rhwng Ionawr 2016 a Ionawr 2017) 11 Gorffennaf 2023
Richard Pengelly (Ysgrifennydd Parhaol yr Adran Iechyd (Gogledd Iwerddon) rhwng Gorffennaf 2014 ac Ebrill 2022) 11 Gorffennaf 2023
Michelle O'Neill MLA (dirprwy Brif Weinidog Gogledd Iwerddon rhwng Ionawr 2020 a Chwefror 2022) 12 Gorffennaf 2023
Mark Lloyd (Prif Weithredwr y Gymdeithas Llywodraeth Leol o fis Tachwedd 2015) 12 Gorffennaf 2023
Alison Allen (Prif Weithredwr Cymdeithas Awdurdodau Lleol Gogledd Iwerddon o Chwefror 2022) 12 Gorffennaf 2023
Aidan Dawson (Prif Weithredwr Asiantaeth Iechyd y Cyhoedd yng Ngogledd Iwerddon o fis Gorffennaf 2021) 12 Gorffennaf 2023
Marcus Bell (Cyfarwyddwr y Canolbwynt Cydraddoldeb o fis Medi 2020) 13 Gorffennaf 2023
Melanie Field (Prif Swyddog Polisi a Strategaeth y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol o 2015) 13 Gorffennaf 2023
Nigel Edwards (Prif Weithredwr Ymddiriedolaeth Nuffield o 2014) 13 Gorffennaf 2023
Dr Richard Horton (Prif Olygydd The Lancet o 1995) 13 Gorffennaf 2023
Y Gwir Anrhydeddus Michael Gove AS (Canghellor Dugiaeth Caerhirfryn rhwng Gorffennaf 2019 a Medi 2021, Gweinidog Swyddfa’r Cabinet rhwng Chwefror 2020 a Medi 2021, a’r Ysgrifennydd Gwladol dros Lefelu, Tai a Chymunedau o fis Medi 2021 i fis Gorffennaf 2022 a o Hydref 2022) 13 Gorffennaf 2023
Kate Bell (Ysgrifennydd Cyffredinol Cynorthwyol Cyngres yr Undebau Llafur o fis Rhagfyr 2022) 17 Gorffennaf 2023
Gerry Murphy (Ysgrifennydd Cyffredinol Cynorthwyol Cyngres Undebau Llafur Iwerddon o fis Rhagfyr 2022) 17 Gorffennaf 2023
Yr Athro Philip Banfield (Cadeirydd cyngor Cymdeithas Feddygol Prydain y DU o fis Gorffennaf 2022) 17 Gorffennaf 2023
Dr Jennifer Dixon (Prif Weithredwr y Sefydliad Iechyd o 2013) 17 Gorffennaf 2023
Michael Adamson (Prif Weithredwr y Groes Goch Brydeinig o fis Tachwedd 2014) 17 Gorffennaf 2023
Matt Fowler (cyd-sylfaenydd Teuluoedd dros Gyfiawnder mewn Profedigaeth Covid-19) 18 Gorffennaf 2023
Jane Morrison (aelod arweiniol o Scottish Covid Bereaved) 18 Gorffennaf 2023
Anna-Louise Marsh-Rees (cyd-arweinydd Teuluoedd dros Gyfiawnder Cymru mewn Profedigaeth Covid-19) 18 Gorffennaf 2023
Brenda Doherty (un o arweinwyr grŵp Teuluoedd dros Gyfiawnder mewn Profedigaeth Covid-19 Gogledd Iwerddon) 18 Gorffennaf 2023
A1.18. Mae ymchwiliad cyhoeddus yn cael ei sefydlu i archwilio'r ffeithiau ac i ddarganfod yn union beth ddigwyddodd. Mae'n broses chwilfrydig, nid yn wrthwynebol. Mae casgliadau ac argymhellion yr Adroddiad hwn yn seiliedig ar asesiad gwrthrychol o gyfanswm y dystiolaeth a dderbyniwyd gan yr Ymchwiliad.
A1.19. Mae Rheol 13(3) o Reolau Ymchwiliad 2006 yn atal cynnwys unrhyw “beirniadaeth amlwg neu arwyddocaol” unrhyw berson yn yr Adroddiad hwn oni bai bod llythyr rhybuddio wedi’i anfon a bod y person perthnasol wedi cael cyfle rhesymol i ymateb.29 Mae'r ymadrodd “beirniadaeth amlwg neu arwyddocaol” wedi’i ddehongli’n hael i sicrhau bod unrhyw un y gellid ystyried bod ei ymddygiad wedi bod yn destun beirniadaeth yn yr Adroddiad hwn yn cael y cyfle i ymateb. Anfonwyd llythyrau rhybudd fel y bo'n briodol at y rhai yr oedd rheol 13 yn berthnasol iddynt, ac ystyriodd y Cadeirydd yr ymatebion i'r llythyrau hynny cyn cwblhau'r Adroddiad hwn.
A1.20. Diben ymchwiliad yr Ymchwiliad yn yr Adroddiad hwn ynghylch Modiwl 1 oedd archwilio a oedd y gwaith sylfaenol wedi’i osod i alluogi llywodraeth y DU a’r gweinyddiaethau datganoledig i wneud y penderfyniadau angenrheidiol pan gododd pandemig Covid-19. Ym Modiwl 2 (Penderfyniadau Craidd y DU a llywodraethu gwleidyddol), mae'r Ymchwiliad yn ystyried ai'r polisïau a ddilynwyd gan y llywodraethau hyn mewn ymateb i bandemig Covid-19 oedd y rhai cywir, hy a oeddent yn gymesur â'r risg.
A1.21. Cafodd y Cadeirydd gymorth mawr ym Modiwl 1 gan dîm yr Ymchwiliad o gwnsleriaid, cyfreithwyr, paragyfreithwyr ac aelodau eraill o'r Ysgrifenyddiaeth.
Tabl 6: Tîm Cwnsler Modiwl 1
Rôl Enw
Prif Gwnsler Hugo Keith KC, Kate Blackwell KC
Cwnsler Iau Jamie Sharma, Bo-Eun Jung, Joshua Cainer, Zeenat Islam

Terminoleg a chyfeiriadau

A1.22. Mae natur y pwnc dan sylw yn golygu bod y dystiolaeth a ystyriwyd gan yr Ymchwiliad yn cynnwys iaith dechnegol ac arbenigol sylweddol, y mae'r Ymchwiliad wedi ceisio ei lleihau yn yr Adroddiad hwn. Defnyddiodd nifer o dystion a dogfennau amrywiaeth o fyrfoddau ac acronymau hefyd. Eglurir y termau hyn yn llawn yn Atodiad 3: Geirfa, ond, er mwyn osgoi unrhyw ddryswch ac i gynorthwyo’r darllenydd, mae’r Ymchwiliad wedi nodi enwau ac ymadroddion allweddol eraill yn llawn yn yr Adroddiad hwn.
A1.23. Mae rhywfaint o derminoleg sy'n arbennig o allweddol i ddeall yr Adroddiad hwn wedi'i rhestru isod er hwylustod.

Terminoleg allweddol

A1.24. Y firws sy'n achosi'r clefyd coronafirws a elwir yn Covid-19 yw SARS-CoV-2. Fodd bynnag, lle nad yw'r manylder hwn yn angenrheidiol, yn unol ag arfer Sefydliad Iechyd y Byd, mae'r Ymchwiliad yn defnyddio 'Covid-19' i gyfeirio at y firws a'r clefyd.
A1.25. Roedd pandemig Covid-19 yn gofyn am weithredu gan lywodraethau cenedlaethol a datganoledig. Mae gan Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon ill dau ddeddfwrfa a gweithrediaeth a etholwyd gan eu hetholwyr eu hunain (y cyfeirir atynt yn yr Adroddiad hwn fel 'gweinyddiaethau datganoledig'). Er bod pob setliad datganoli yn wahanol, mae pob gweinyddiaeth yn gyfrifol am amrywiaeth o bynciau, gan gynnwys iechyd, addysg a thrafnidiaeth. Nid oes gan Loegr unrhyw ddeddfwrfa ei hun ac, yn lle hynny, mae Senedd y DU yn deddfu ar faterion 'a gadwyd yn ôl' (hy heb eu datganoli) y DU gyfan megis amddiffyn a materion tramor, ac yn deddfu ar gyfer Lloegr ar faterion sydd wedi'u datganoli i genhedloedd eraill. Mae Senedd y DU hefyd, ar adegau, yn deddfu ar gyfer grwpiau eraill – er enghraifft, yng Nghymru a Lloegr ar faterion cyfiawnder.
A1.26. Mae llywodraeth y DU yn gyfrifol am bob agwedd ar bolisi llywodraeth yn Lloegr. Ar adeg pandemig Covid-19, roedd yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn gyfrifol am bolisi ar faterion iechyd a gofal cymdeithasol i oedolion yn Lloegr (ac ar
sail DU gyfan ar gyfer rhai elfennau o’r un materion nad ydynt wedi’u datganoli fel arall). Cyn Ionawr 2018, galwyd yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn Adran Iechyd. Mae'r Adroddiad hwn yn defnyddio'r enw cywir ar gyfer yr adran a'i Hysgrifennydd Gwladol yn unol â'r cyfnod amser perthnasol. Ar gyfer cyfeiriadau sy’n rhychwantu cyn ac ar ôl Ionawr 2018, mae’r Adroddiad yn defnyddio’r enw presennol.
A1.27. Mae gan yr argyfyngau sifil mwyaf cymhleth lawer o effeithiau posibl ac felly maent yn ymgysylltu â 'system gyfan' y llywodraeth neu hyd yn oed y 'gymdeithas gyfan'. Lle mae'r Adroddiad hwn yn gwneud canfyddiadau ac argymhellion yn ymwneud ag argyfyngau sifil cymhleth, mae'r Ymchwiliad yn cyfeirio at 'argyfwng sifil system gyfan' sy'n gofyn am ddull trawsadrannol o baratoi ac ymateb gan y llywodraethau. Mae rhai yn ymwneud â phandemig yn unig.

Cyfeiriadau

A1.28. Cyfeiriadau fel 'Clare Bambra 16 Mehefin 2023 46/18-23' neu 'INQ000087205_0005' yn nhroednodiadau'r Adroddiad hwn yn ymwneud â deunydd sydd ar gael ar wefan yr Ymchwiliad.30
A1.29. Cyfeirir at drawsgrifiadau gwrandawiadau'r Ymchwiliad fesul person, dyddiad gwrandawiad, a rhifau tudalennau a llinellau mewnol. Er enghraifft, 'Clare Bambra 16 Mehefin 2023 46/18-23' yn cyfeirio at dystiolaeth yr Athro Clare Bambra ar 16 Mehefin 2023, tudalen 46, llinellau 18 i 23.
A1.30. Cyfeirir at dystiolaeth ddogfennol gan rif y ddogfen a, lle bo'n berthnasol, rhifau tudalennau a pharagraffau. Er enghraifft, 'INQ000087205_0005 mae para 20' yn cyfeirio at ddogfen INQ000087205, tudalen 5, paragraff 20.
A1.31. Rhestrir dogfennau sydd ar gael i'r cyhoedd yn y troednodiadau gyda'u dolenni rhyngrwyd ehangach a gwefan yr Ymchwiliad. Er enghraifft: Fframwaith Cydnerthedd Llywodraeth y DU, Llywodraeth EM, Rhagfyr 2022, para 14 (https://www.gov.uk/government/ publications/the-uk-government-resilience-framework; INQ000097685).

  1. Gwel https://covid19.public-inquiry.uk/documents/terms-of-reference/, sy'n cynnwys cyfieithiadau o Gylch Gorchwyl yr Ymchwiliad; am Ddeddf Ymchwiliadau 2005, gweler https://www.legislation.gov.uk/ukpga/2005/12/contents.
  2. https://covid19.public-inquiry.uk/documents/terms-of-reference
  3. https://covid19.public-inquiry.uk/documents/terms-of-reference
  4. Gwel https://covid19.public-inquiry.uk/structure-of-the-inquiry am ragor o wybodaeth.
  5. https://covid19.public-inquiry.uk/modules/resilience-and-preparedness/
  6. https://covid19.public-inquiry.uk/modules/core-uk-decision-making-and-political-governance-module-2/
  7. https://covid19.public-inquiry.uk/modules/core-uk-decision-making-and-political-governance-scotland-module-2a/
  8. https://covid19.public-inquiry.uk/modules/core-uk-decision-making-and-political-governance-wales-module-2b/
  9. https://covid19.public-inquiry.uk/modules/core-uk-decision-making-and-political-governance-northern-ireland-module-2c/
  10. https://covid19.public-inquiry.uk/modules/impact-of-covid-19-pandemic-on-healthcare-systems-in-the-4-nations-of-the-uk/
  11. https://covid19.public-inquiry.uk/modules/vaccines-and-therapeutics-module-4/
  12. https://covid19.public-inquiry.uk/modules/procurement-module-5/
  13. https://covid19.public-inquiry.uk/modules/care-sector-module-6/
  14. https://covid19.public-inquiry.uk/modules/test-trace-and-isolate-module-7/
  15. https://covid19.public-inquiry.uk/every-story-matters/
  16. Gwel https://covid19.public-inquiry.uk/news/hundreds-of-children-and-young-people-set-to-tell-the-inquiry-how-the-pandemic-affected-them/ am ragor o wybodaeth.
  17. https://covid19.public-inquiry.uk/wp-content/uploads/2023/05/Module-1-Outline-of-Scope.pdf
  18. https://covid19.public-inquiry.uk/wp-content/uploads/2023/05/Module-1-List-of-Issues-dated-06-April-2023.pdf
  19. Am Reolau Ymchwiliad 2006, gweler https://www.legislation.gov.uk/uksi/2006/1838/contents/made; ar gyfer Protocol Cyfranogwr Craidd, gweler https://covid19.public-inquiry.uk/wp-content/uploads/2023/05/Core-Participant-Protocol.docx-1.pdf.
  20. https://covid19.public-inquiry.uk/hearings/resilience-and-preparedness/; https://www.youtube.com/@UKCovid-19Inquiry/videos
  21. https://covid19.public-inquiry.uk/wp-content/uploads/2022/11/2022-11-15-Protocol-on-Documents.pdf; https://www.legislation.gov.uk/uksi/2006/1838/article/9/made
  22. https://covid19.public-inquiry.uk/wp-content/uploads/2023/05/2022-10-04-Inquiry-Protocol-on-the-Redaction-of-Documents.pdf
  23. https://covid19.public-inquiry.uk/documents/
  24. https://www.legislation.gov.uk/ukpga/2005/12/contents
  25. https://covid19.public-inquiry.uk/documents/
  26. https://covid19.public-inquiry.uk/documents/
  27. Am Ddeddf Ymchwiliadau 2005, gweler https://www.legislation.gov.uk/ukpga/2005/12/section/19; am y Protocol ar Geisiadau am Orchmynion Cyfyngu, gw https://covid19.public-inquiry.uk/wp-content/uploads/2022/11/2022-10-11-Inquiry-Protocol-on-Applications-for-Restriction-Orders-.pdf.
  28. https://covid19.public-inquiry.uk/wp-content/uploads/2023/12/15164756/2023-12-14-Module-1-General-Restriction-Order.pdf
  29. https://www.legislation.gov.uk/uksi/2006/1838/made
  30. https://covid19.public-inquiry.uk/hearings/resilience-and-preparedness/

Atodiad 2: Ymarferion

A2.1. Mae’r atodiad hwn yn manylu ar yr ymarferion efelychu allweddol sy’n berthnasol i barodrwydd a chadernid pandemig a gynhaliwyd yn y DU a’r gwledydd datganoledig rhwng 2002 a 2018. Mae pedwar math o ymarferion efelychu:

  • Ymarferion seminar (gw rhesi coch yn Nhabl 7): Gellir cynnal y digwyddiadau hyn o fewn fframwaith seminar sydd hefyd yn cynnwys trafodaethau panel. Yn gyffredinol, maent yn weithgareddau cost isel sy'n hysbysu cyfranogwyr am sefydliad a'r weithdrefn a fyddai'n cael ei defnyddio i ymateb i ddigwyddiad. Maent wedi'u cynllunio'n bennaf i ganolbwyntio ar un agwedd benodol ar yr ymateb i argyfwng. Mae'r pwyslais ar nodi problemau a dod o hyd i atebion, yn hytrach na gwneud penderfyniadau.1
  • Ymarferion bwrdd gwaith neu ben bwrdd (gw rhesi gwyrdd yn Nhabl 7): Ymarferion papur yw’r rhain ac maent yn ddull cost-effeithiol ac effeithlon o brofi cynlluniau, gweithdrefnau a phobl.2 Maen nhw'n anodd eu rhedeg gyda niferoedd mawr, ond mae cyfranogwyr yn cael cyfle i ryngweithio gyda a deall rolau a chyfrifoldebau'r asiantaethau eraill sy'n cymryd rhan. Gall yr ymarferion hyn ennyn diddordeb cyfranogwyr yn ddychmygus a chynhyrchu lefelau uchel o realaeth. Mae cyfranogwyr yn dysgu deall ymatebion allweddol realistig ac yn dod i adnabod y bobl y gallent fod yn gweithio gyda nhw mewn argyfwng.3
  • Ymarferion post rheoli neu orchymyn (gw rhesi melyn yn Nhabl 7): Ymarferion chwarae rôl yw’r rhain sy’n cynnwys arweinwyr tîm (a thimau cyfathrebu) o bob sefydliad sy’n cymryd rhan, wedi’u lleoli wrth y swyddi rheoli neu reoli y byddent yn eu defnyddio yn ystod digwyddiad gwirioneddol neu ymarfer byw.4 Maent yn profi trefniadau cyfathrebu ac, yn bwysicach fyth, llifoedd gwybodaeth rhwng arweinwyr tîm sydd wedi'u lleoli o bell o sefydliadau sy'n cymryd rhan. Drwy beidio â chynnwys staff rheng flaen, mae'r ymarferion hyn yn gost-effeithiol ac yn effeithlon wrth brofi cynlluniau, gweithdrefnau a phobl allweddol, o gymharu ag ymarferion byw.5
  • Ymarferion byw (gw rhesi glas yn Nhabl 7): Mae'r rhain yn amrywio o brawf ar raddfa fach o un gydran o'r ymateb, megis gwacáu adeilad, safle 'digwyddiad' neu gymuned yr effeithir arni - i brawf graddfa lawn o ymateb sefydliad cyfan i ddigwyddiad. Ymarferion byw yw'r ffordd orau o gadarnhau gweithrediad boddhaol cyfathrebiadau brys, a gall defnyddio 'anafiadau' ychwanegu at y realaeth. Dyma'r unig ffordd o brofi'n llawn y trefniadau ar gyfer trin y cyfryngau.6
Tabl 7: Ymarferion efelychu allweddol sy'n berthnasol i barodrwydd a gwytnwch ar gyfer pandemig
Trosolwg Amcanion allweddol a chyfranogwyr Canfyddiadau/pryderon allweddol Argymhellion allweddol
Ymarfer Shipshape
6 Mehefin 2003
Cymru a Lloegr


Ymarfer pen bwrdd a gomisiynwyd gan yr Asiantaeth Diogelu Iechyd ynghylch syndrom anadlol acíwt difrifol (SARS)

INQ000235217
Archwilio gallu systemau gofal iechyd lleol yn ne-orllewin Lloegr a Chymru i ymdopi â nifer cynyddol o achosion SARS.

Archwilio materion eraill sy'n berthnasol i ymateb pandemig, gan gynnwys trefniadau olrhain cyswllt, gweithdrefnau ynysu a gofynion adnoddau (INQ000235216_0002).

Roedd y cyfranogwyr yn cynnwys yr Adran Iechyd, yr Asiantaeth Diogelu Iechyd, ymddiriedolaethau’r GIG, Swyddfa’r Cabinet, Gweithrediaeth yr Alban ac adrannau eraill y llywodraeth (INQ000235216_0014-0015).
Gallu
  • Staffio
  • Capasiti gwelyau uned gofal dwys
  • Adrannau brys
  • Offer amddiffynnol personol (PPE)
  • Olrhain cyswllt
  • Capasiti ymchwydd y GIG (INQ000235217_0004)
Rolau a chyfrifoldebau Cyfathrebu
  • Soniodd dros 85% o’r cynrychiolwyr hynny a gyflwynodd sylwadau ar yr ymarfer am yr angen am gyfathrebu effeithiol, o’r brig i lawr, o’r gwaelod i fyny ac yn llorweddol, yn allanol ac yn fewnol (INQ000235217_0006).
Gallu
  • Angen gallu ymchwydd a threfniadau rhyddhad
  • Egluro stociau PPE a sicrhau storio diogel (INQ000235217_0004)
Rolau a chyfrifoldebau
  • Sefydlu strategaeth cyswllt trawsffiniol (de-orllewin Lloegr/Cymru) i ddiwallu’r angen a nodwyd.
  • Egluro rolau a chyfrifoldebau o fewn llywodraeth ranbarthol a chenedlaethol (INQ000235217_0005)
Cynllunio
  • Ail-edrychwch ar gynllun wrth gefn SARS – mae rhai o’r lefelau’n rhy gymhleth ac mae angen i gyngor fod yn gyson ar draws y DU. Mae angen iddo adlewyrchu gwell asesiad risg.
  • Sefydlu strategaeth cartrefi gofal i ddiwallu’r angen a nodwyd (INQ000235217_0006).
Ymarfer Goliath
9 Rhagfyr 2003
Gogledd Iwerddon


Ymarferiad byw a gomisiynwyd gan yr Adran Iechyd, Gwasanaethau Cymdeithasol a Diogelwch y Cyhoedd ynghylch SARS

INQ000206664_0001
Profi ymateb y gymuned iechyd os bydd achos o SARS yng Ngogledd Iwerddon. Cymerodd yr Adran Iechyd, Gwasanaethau Cymdeithasol a Diogelwch y Cyhoedd a'r Asiantaeth Diogelu Iechyd ran. Roedd arsylwyr (gan gynnwys byrddau, ymddiriedolaethau, adrannau llywodraeth ac awdurdodaethau eraill) hefyd yn bresennol (INQ000206664_0002). Gallu Cynllunio
  • Nid oedd y drafodaeth ar atal sylfaenol i osgoi lledaeniad coronafeirws SARS yn ddigonol (INQ000206664_0015)
Rolau a chyfrifoldebau
Gallu
  • Rhoi mecanweithiau olrhain cyswllt gweithredol ar waith gyda’r potensial i gynyddu ar lefelau bwrdd ac ymddiriedolaethau (INQ000206664_0006)
Cynllunio Rolau a chyfrifoldebau
  • Ystyried sut i symleiddio'r strwythurau gorchymyn a rheoli arfaethedig (INQ000206664_0005)
Ymarfer Bennachie
2 Rhagfyr 2004
Alban

Ymarfer pen bwrdd gan Health Protection Scotland ynghylch SARS


INQ000187903_0001
Profi parodrwydd cyffredinol yr Alban ar gyfer delio â SARS (a heintiau tebyg gyda'r potensial ar gyfer lledaeniad mawr ac effaith ar gymdeithas).

Roedd fformat yr ymarfer yn seiliedig ar syndicetiau yn cynnwys cynrychiolwyr allweddol a oedd yn rhan o'r ymateb. Buont yn unigol ac ar y cyd yn archwilio cyfres o faterion a chwestiynau yn ymwneud ag achos o SARS. Datblygwyd yr ymarfer mewn pedwar cam yn rhychwantu senario tybiannol 10 wythnos (INQ000187903_0001). Roedd cynrychiolwyr o ymddiriedolaethau’r GIG, Gwasanaeth Ambiwlans yr Alban, awdurdodau lleol, Pwyllgor Argyfyngau Rhanbarthol Grampian – Grŵp Strategol, Health Protection Scotland a Gweithrediaeth yr Alban yn bresennol (INQ000187903_0001).
Gallu Rolau a chyfrifoldebau
  • Dryswch ynghylch rolau a chyfrifoldebau ym maes cyfathrebu cyhoeddus (INQ000187903_0001)
  • Dryswch ynghylch cyfrifoldebau strategol a thactegol lleol a chenedlaethol wrth ymdrin â digwyddiad fel SARS (INQ000187903_0001-0002)
Cynllunio
  • Mewnbwn aml-asiantaeth annigonol i gynllun SARS (INQ000187903_0001-0002)
  • Bylchau yn y canllawiau ar fesurau rheoli lleol sy’n ymwneud ag asiantaethau iechyd a rhai nad ydynt yn ymwneud ag iechyd (INQ000187903_0001)
Cynllunio
  • Symleiddio, dileu anghysondebau a diweddaru'r llu presennol o gynlluniau cenedlaethol ar gyfer clefydau trosglwyddadwy (INQ000187903_0002)
Ymarfer Helygen Gaeaf
Ionawr – Chwefror 2007
DU gyfan


Ymarfer pen bwrdd ac ymarfer byw a gomisiynwyd gan yr Asiantaeth Diogelu Iechyd a Swyddfa'r Cabinet ynghylch ffliw pandemig

INQ000128977
Gwirio paratoadau ar gyfer yr heriau aflonyddgar mawr a all ddod yn sgil pandemig ffliw.

Cyflwynwyd Ymarfer Corff Helyg y Gaeaf mewn dau gam. Cynhaliwyd Cam 1 ar 30 Ionawr 2007 ac roedd yn cynnwys ymarfer pen bwrdd ar lefel genedlaethol. Roedd Cam 2, rhwng 16 a 21 Chwefror 2007, yn dilyn y penderfyniadau a wnaed yn ystod Cam 1 gydag ymarfer cenedlaethol llawn a gynhaliwyd dros sawl diwrnod. Cynlluniwyd hwn i brofi ymateb y DU ar lefelau lleol, rhanbarthol a chenedlaethol yn ystod lefel rhybudd 4 y DU (achosion eang yn y DU) (INQ000128977_0004).

Cymerodd dros 5,000 o bobl ran o nifer fawr o sefydliadau’r DU sy’n cynrychioli’r llywodraeth, diwydiant a’r sector gwirfoddol (INQ000128977_0003).
Cyfathrebu
  • Angen gwell ymgysylltu â’r cyhoedd a chymunedau ac yn enwedig cyfrifoldeb cymunedol dros bobl agored i niwed (INQ000128977_0005)
Gallu
  • Rheoli'r ymchwydd yn y galw am gyflenwadau meddygol fel masgiau a gwrthfiotigau (INQ000128977_0006)
  • Trefniadau ar gyfer cyrchu a dosbarthu cyffuriau gwrthfeirysol i'r cyhoedd (INQ000128977_0006)
Gweinyddwyr datganoledig
  • Mae llawer o agweddau ar yr ymateb i bandemig ffliw yn dod o fewn cymhwysedd gweinyddiaethau datganoledig Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Tynnodd yr ymarfer sylw at sawl maes polisi lle gallai fod gwahaniaeth o reidrwydd yn y dull gweithredu rhwng y gweinyddiaethau datganoledig. Roedd yr ymarfer hefyd yn dangos yr angen am gydgysylltu agos parhaus rhwng y DU a Gweriniaeth Iwerddon ar gynllunio ymateb i ffliw pandemig (INQ000128977_0005)
Cyfathrebu
  • Ar lefel genedlaethol, cryfhau a chodeiddio cysylltiadau llywodraeth ganolog â chyrff rhyngwladol, e.e. Sefydliad Iechyd y Byd a’r Ganolfan Ewropeaidd ar gyfer Atal a Rheoli Clefydau (INQ000128977_0005)
Gallu
  • Parhau i drafod costau a manteision pentwr stoc yn y DU, gan gynnwys masgiau ar gyfer gweithwyr iechyd proffesiynol a gwrthfiotigau (INQ000128977_0015)
Gweinyddwyr datganoledig
  • Egluro cynlluniau wrth gefn cenedlaethol ar ba feysydd polisi ac ymateb sy’n dod o fewn cyfrifoldebau’r gweinyddiaethau datganoledig (INQ000128977_0011)
Ymarfer Taliesin
18 Tachwedd 2009
Cymru


Ymarfer byw a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru (Tîm Partneriaeth Cymru Gydnerth) ynghylch ffliw pandemig

INQ000128976
Profi Cynllun Ymateb Cymru Gyfan a chynlluniau pandemig ffliw drwy ymarfer corff byw ledled Cymru.

Roedd yr ymarfer yn rhan o waith Swyddfa'r Cabinet ar ddatblygu gwytnwch yn erbyn pandemig ffliw. I'r perwyl hwn, ariannodd Swyddfa'r Cabinet gyfres o ymarferion 'Safon Aur' ar draws rhanbarthau Lloegr a Chymru. Yn Lloegr, cynhaliwyd yr ymarfer mewn un ardal fforwm lleol Cymru gydnerth fesul rhanbarth, tra yng Nghymru fe’i cynhaliwyd ar yr un pryd ym mhob un o’r pedwar ardal fforwm cydnerthedd lleol fel rhan o Ymarfer Taliesin.INQ000128976_0003).

Cytunodd cyfanswm o 62 o gyfranogwyr o bob rhan o Gymru i fynychu gweithdy. Anfonwyd gwahoddiadau i fforymau gwydnwch lleol ac asiantaethau unigol i sicrhau cydbwysedd daearyddol a sefydliadol (INQ000128976_0005).
Cynllunio Gweinyddwyr datganoledig
  • Arweiniodd y gwahanol gyfeiriadau polisi a gymerwyd gan Gymru a Lloegr ar yr ymateb iechyd at ddryswch a thensiwn ar lefel leol, yn enwedig mewn ardaloedd ar y ffin (INQ000128976_0008).
Cynllunio
  • Gwneud rhagor o waith i fynd i’r afael â phryderon ynghylch rheoli marwolaethau gormodol, gofal cymdeithasol ac ysgolion (INQ000128976_0016).
Ymarfer Corff Cygnus (Cymru)
Hydref 2014
Cymru


Ymarfer corff byw gan Lywodraeth Cymru ynghylch ffliw pandemig

INQ000128979
INQ000107136
Gweithredu Cynllun Ymateb Cymru Gyfan yn erbyn senario ffliw pandemig er mwyn gweithredu’r prosesau penderfynu strategol ar lefel leol a chenedlaethol yng Nghymru.

Roedd yr ymarfer i'w gynnal mewn tri cham: gweithdy ar gynllunio ac ymateb iechyd ym mis Mai 2014; y prif ymarfer o 13 i 16 Hydref 2014; ac ymarfer adfer i ddilyn.

Roedd Llywodraeth Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru a fforymau cydnerthedd lleol yn cymryd rhan, yn ogystal â Phwyllgor Argyfyngau Sifil Posibl Cymru (INQ000107136_0001).
Gallu
  • Gallu a pharodrwydd cartrefi gofal preifat i gael cynlluniau wrth gefn cadarn ar gyfer gofalu am bobl agored i niwed yn ystod pandemig (INQ000107136_0003)
Gallu
  • Gwasanaethau Cymdeithasol Llywodraeth Cymru i sefydlu is-grŵp i ymchwilio i fater pobl agored i niwed a’r camau gweithredu sydd eu hangen i nodi’r rhai sy’n wynebu risg (INQ000107136_0003).
Ymarfer Gallu Ymchwydd Parodrwydd Ebola
10 Mawrth 2015
Lloegr


Ymarfer seminar a gomisiynwyd gan GIG Lloegr ynghylch clefyd firws Ebola

INQ000090428
I roi prawf straen ar allu ymchwydd a gwytnwch ysbytai ac asiantaethau iechyd y DU mewn ymateb i glefyd heintus canlyniadau uchel newydd (Ebola).

Digwyddiad undydd yn Llundain oedd yr ymarfer gallu ymchwydd. Roedd yr ymarfer yn cynnwys trafodaethau wedi'u hwyluso a llwybr strwythuredig o'r ymateb gofynnol i'r senario(s). Roedd yn cynnwys uwch swyddogion iechyd a chyfathrebu o GIG Lloegr, Iechyd Cyhoeddus Lloegr, pedair canolfan ymchwydd y GIG, cyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd a'r pedair ymddiriedolaeth gwasanaeth ambiwlans berthnasol. Roedd panel o arbenigwyr pwnc hefyd ar gael i gyfrannu ac ymateb i unrhyw faterion a godwyd (INQ000090428_0007).
Gallu
  • Dylid nodi’r effaith bosibl ar adnoddau ysbytai a’r staff sydd eu hangen ar gyfer cynyddu, yn ogystal ag ar drefniadau capasiti cyffredinol y ganolfan ymchwydd a’r gallu i dynnu adnoddau ychwanegol i lawr, cyn gynted â phosibl (INQ000090428_0013).
  • Capasiti gwelyau clefyd heintus ac effaith INQ000090428_0016)
Gallu
  • Ystyried sut y gellid dod â gweithwyr gofal iechyd sy'n dychwelyd i'r system fel adnodd ychwanegol i'r canolfannau ymchwydd INQ000090428_0025)
Hyfforddiant
  • Buddsoddi mewn hyfforddiant ac ymarferion, gan gynnwys nodi safonau cenedlaethol ar gyfer hyfforddiant clefydau heintus ar draws system y GIG. Dylai hyn gysylltu â chydnerthedd comisiynu a staffio (INQ000128976_0025).
Ymarfer corff Valverde
25 Mai 2015
Lloegr


Ymarfer post gorchymyn gan Public Health England Wedi'i gomisiynu gan Grŵp Gorchwyl Rhannu Sampl y Fenter Diogelwch Iechyd Byd-eang ynghylch coronafirws newydd - rhannu samplau

INQ000022722
Profi'r trefniadau sydd ar waith ar gyfer rhannu samplau labordy o bathogenau di-ffliw a sbesimenau cysylltiedig yn gyflym yn ystod argyfwng iechyd cyhoeddus.

Ymarfer rhyngwladol oedd hwn yn efelychu achos o coronafirws newydd yng ngwlad ffuglennol Valverde yn Ne America, sy'n dod yn Argyfwng Iechyd Cyhoeddus o Bryder Rhyngwladol.

Roedd y rhai a gymerodd ran yn yr ymarfer yn cynnwys cynrychiolwyr o’r aelod-wledydd a’r sefydliadau yng Ngrŵp Tasg Rhannu Sampl y Fenter Diogelwch Iechyd Byd-eang, gweinidogaethau iechyd, labordai dynodedig ar lefel genedlaethol a rhanddeiliaid perthnasol eraill ac adrannau’r llywodraeth sy’n ymwneud â’r broses o rannu samplau ar draws ffiniau rhyngwladol. Cymerodd y Comisiwn Ewropeaidd ran hefyd yn yr ymarfer mewn rôl gefnogol (INQ000022722_0004).
Hyfforddiant
  • Roedd y broses rhannu sampl yn gymhleth iawn, gyda llawer o fecanweithiau ad hoc. Yn gyffredinol, roedd y mecanweithiau hyn yn gweithio, ond gallai diffyg gwybodaeth a rennir am y broses achosi oedi o bosibl (INQ000022722_0004).
Hyfforddiant
  • Gwella ymwybyddiaeth ymhlith aelodau'r Fenter Diogelwch Iechyd Byd-eang o'r amrywiol brosiectau ymchwil sy'n cael eu cynnal i wella'r nod o gydweithio a gweithgareddau yn ystod ymateb iechyd y cyhoedd (INQ000022722_0028).
  • Adeiladu ar y broses sefydledig ar gyfer rhannu gwersi a ddysgwyd o ymarferion a digwyddiadau go iawn gydag aelodau'r Fenter Diogelwch Iechyd Byd-eang (INQ000022722_0028).
Ymarfer Alice
15 Chwefror 2016
Lloegr


Ymarfer pen bwrdd a gomisiynwyd gan yr Adran Iechyd ynghylch coronafirws syndrom anadlol y Dwyrain Canol (MERS-CoV)

INQ000090431
Archwilio'r polisïau, yr ymateb a'r materion sy'n gysylltiedig ag achosion yn Lloegr.

Comisiynwyd yr ymarfer hwn gan yr Adran Iechyd mewn ymateb i bryderon a godwyd gan y Prif Swyddog Meddygol ynghylch cynllunio a gwydnwch i ymateb i achos mawr o MERS-CoV yn Lloegr.

Cymerodd GIG Lloegr, Iechyd Cyhoeddus Lloegr a'r Adran Iechyd ran. Arsylwyd yr ymarfer gan Swyddfa’r Cabinet, y gweinyddiaethau datganoledig a Swyddfa Gwyddoniaeth y Llywodraeth (INQ000090431).
Gallu
  • Lefel PPE a'r angen am gyfarwyddyd ar sut i'w ddefnyddio
Cynllunio
  • Cwarantîn yn erbyn hunan-ynysu a'r eglurder sydd ei angen ynghylch yr opsiynau
  • Cynllunio samplu cymunedol
Cyfathrebu
  • Cyfathrebu cymesurol effeithiol â staff rheng flaen a negeseuon cyhoeddus cyson (INQ000090431_0015).
Gallu
  • Ystyried mynediad at lefelau digonol o PPE priodol. Awgrymwyd pentyrrau stoc pandemig fel ffordd o sicrhau bod meintiau digonol ar gael (INQ000090431_0009).
  • Cynllunio proses i gynyddu (profi) capasiti (INQ000090431_0004).
Gallu
  • Cynhyrchu papur ymchwil ar ymateb De Corea i MERSCoV, gan gynnwys ar sgrinio porthladd mynediad (INQ000090431_0016).
  • Egluro cyfarwyddiadau ar gyfer lefel a defnydd PPE (INQ000090431_0016).
  • Cynhyrchu cynllun opsiynau ar gyfer cwarantîn yn erbyn hunanynysu (INQ000090431_0016).
Ymarfer Alarch Arian
Ebrill 2016
Alban


Cyfres o ymarferion pen bwrdd dan arweiniad Llywodraeth yr Alban (Is-adran Gwydnwch) yn ymwneud â ffliw pandemig

INQ000103012
Asesu parodrwydd ac ymateb trefniadau lleol a chenedlaethol yr Alban i achos o ffliw pandemig dros gyfnod hir.

Roedd hwn yn ddull newydd o ymarfer yn genedlaethol. Un o’r agweddau mwyaf llwyddiannus ar y dull hwn oedd bod y digwyddiadau wedi rhoi cyfle i dros 600 o bobl gymryd rhan, gan gynnwys cyfranogwyr o’r GIG ac awdurdodau lleol (INQ000103012_0008).
Gallu Cynllunio
  • Marwolaethau gormodol (INQ000103012_0024)
  • Dosbarthiad PPE (INQ000103012_0017)
  • Canolbwyntiodd y drafodaeth ar yr angen am gytundeb a dealltwriaeth o brosesau a blaenoriaethu gwasanaethau unwaith y bydd bygythiad pandemig yn dod i'r amlwg ac yn cael ei ddatgan wedi hynny gan Sefydliad Iechyd y Byd (INQ000103012_0010).
Hyfforddiant
  • Roedd yr anawsterau sy'n gysylltiedig â phrofi ffitrwydd PPE yn thema a gododd dro ar ôl tro (INQ000103012_0017).
Gallu
  • Ymchwilio i sefydlu gweithdrefnau staffio brys i'w defnyddio yn ystod pandemig mewn ymgynghoriad â llywodraeth y DU (INQ000103012_0005).
Cynllunio
  • Adolygu cynlluniau cenedlaethol i sicrhau bod gwersi a ddysgwyd o’r ymarfer yn cael eu hymgorffori (INQ000103012_0005).
  • Adolygu cynlluniau pandemig i asesu sut maent yn mynd i’r afael â chynnydd sylweddol yn y galw am wasanaethau, fel y nodir yn y rhagdybiaethau cynllunio pandemig (INQ000103012_0005).
Hyfforddiant
Ymarfer Corff Cygnus
18-20 Hydref 2016
DU gyfan


Ymarfer corff byw wedi'i gomisiynu gan yr Adran Iechyd ynghylch ffliw pandemig

INQ000022792
Asesu parodrwydd y DU ac ymateb i achos o ffliw pandemig (INQ000022792_0003).

Yn seiliedig ar bedwar cyfarfod COBR efelychiedig. Wedi'i osod yn seithfed wythnos pandemig sy'n effeithio ar hyd at 50% o boblogaeth y DU ac yn achosi rhwng 200,000 a 400,000 o farwolaethau gormodol. Cymerodd dros 950 o gynrychiolwyr o’r gweinyddiaethau datganoledig, yr Adran Iechyd a 12 o adrannau eraill y llywodraeth, GIG Cymru, GIG Lloegr, Iechyd Cyhoeddus Lloegr, wyth fforwm lleol Cymru gydnerth a chwe charchar ran yn yr ymarfer (INQ000022792_0005).
Gallu
  • Er mwyn ymateb yn effeithiol i ffliw pandemig, roedd angen y gallu a’r capasiti i ymchwyddo adnoddau i feysydd allweddol, a oedd yn ddiffygiol mewn rhai meysydd (INQ000022792_0008)
  • Efallai na fydd arbenigwyr pwnc yn gallu rhoi cyngor ar ymatebion lleol a rhanbarthol yn ystod achos amser real, ledled y DU (INQ000022792_0009)
Cynllunio
  • Cynllunio seilo rhwng ac o fewn rhai sefydliadau (INQ000022792_0006)
  • Diffyg dealltwriaeth o effeithiau posibl pandemig lle gallai effeithio ar 50% o’r boblogaeth (INQ000022792_0006)
  • Dibyniaeth ar gof corfforaethol o ymateb pandemig ffliw H1N1 ('ffliw moch') 2009 i 2010, yn hytrach na throi at gynlluniau parodrwydd ffurfiol (INQ000022792_0007)
Parodrwydd ac ymateb y DU
  • O ran ei chynlluniau, ei pholisïau a’i gallu, nid oedd parodrwydd ac ymateb y DU yn ddigonol i ymdopi â gofynion eithafol pandemig difrifol a fyddai’n cael effaith genedlaethol ar draws pob sector (INQ000022792_0006).
Gallu
  • Ystyried trefniadau ymchwydd ar gyfer senario achos gwaethaf rhesymol, dan arweiniad GIG Lloegr (INQ000022792_0014)
Cynllunio
  • Sefydlu storfa ganolog o wybodaeth a chanllawiau a chynlluniau allweddol (INQ000022792_0006).
  • Ymarfer prosesau gwneud penderfyniadau strategol ynghylch rheoli’r canlyniadau ehangach a materion trawslywodraethol ar lefel leol a chenedlaethol yn ystod pandemig ffliw (INQ000022792_0031)
Ymarfer Corff Broad Street
29 Ionawr 2018
Lloegr


Ymarfer ar sail trafodaeth a gomisiynwyd gan fwrdd y Rhaglen Clefydau Heintus Canlyniad Uchel ynghylch clefyd heintus canlyniadau uchel diffiniol (HCID) yn y dyfodol

INQ000090442
Ystyried y gwasanaeth HCID diffiniol yn Lloegr yn y dyfodol a’r heriau y gallai digwyddiad HCID eu cyflwyno i bartneriaid proffesiynol gyda’r gwasanaeth HCID arfaethedig yn Lloegr.INQ000090442_0005).

Ar 29 Ionawr 2018, cynhaliwyd yr ymarfer hwn yn seiliedig ar drafodaeth yn Llundain. Daeth y cyfranogwyr o Iechyd Cyhoeddus Lloegr a GIG Lloegr. Yn ogystal, mynychodd sylwedydd o’r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol (INQ000090442_0008).
Gallu
  • Roedd amser troi o 24 awr ar gyfer canlyniadau profion yn rhy hir (INQ000090442_0013)
Gallu
  • Ar gyfer cychwyn y gwasanaeth HCID, ystyriwch opsiynau i leihau amseroedd gweithredu, yn enwedig sampl ger lleoliadau profi cleifion a samplau lluosog (INQ000090442_0005).
Hyfforddiant
  • Sicrhau ymwybyddiaeth o brotocolau HCID a llwybrau ac algorithmau perthnasol ar gyfer staff y GIG (INQ000090442_0017).
Ymarfer Iris
12 Mawrth 2018
Alban


Ymarfer pen bwrdd a ddarperir gan Is-adran Diogelu Iechyd Llywodraeth yr Alban ynghylch MERS-CoV

INQ000147839
Asesu ymateb GIG yr Alban i achos a amheuir o MERS-CoV.

Ar 12 Mawrth 2018, cynhaliwyd ymarfer pen bwrdd yn yr Alban i archwilio’r heriau y byddai byrddau GIG yr Alban yn eu hwynebu pe bai achosion a amheuir – ac a gadarnhawyd yn ddiweddarach – o MERS-CoV mewn un ardal bwrdd neu fwy. Roedd y cyfranogwyr yn yr ymarfer yn cynrychioli byrddau GIG yr Alban, byrddau cenedlaethol gan gynnwys NHS 24 a Health Protection Scotland, a Gwasanaeth Ambiwlans yr Alban (INQ000147839_0004).
Gallu Hyfforddiant Cynllunio
  • Yr angen am gydgysylltu, arweiniad a chyfathrebu cenedlaethol cryf (INQ000147839_0014).
Gallu
  • Byrddau i sicrhau bod effaith adnoddau olrhain cysylltiadau helaeth yn cael ei ystyried (INQ000147839_0015).
Hyfforddiant
  • Mynd i’r afael â gofynion PPE ar gyfer gofal sylfaenol ac eilaidd, gan nodi polisi clir ar gyfer yr Alban mewn perthynas â HCIDs drwy is-grŵp sydd newydd ei ffurfio o’r Grŵp Parodrwydd Diogelu Iechyd.INQ000147839_0015).
Ymarfer Corff Pica
5 Medi 2018
Lloegr


Ymarfer pen bwrdd a gomisiynwyd gan GIG Lloegr ynghylch ffliw pandemig

INQ000023034
Adolygu ac asesu parodrwydd ffliw pandemig ac ymateb o fewn gofal sylfaenol trwy roi cyfle i archwilio’r prosesau a’r trefniadau presennol.

Ei ddiben oedd nodi gwersi ar gyfer ymateb gofal sylfaenol y GIG i ffliw pandemig dros dri cham allweddol: canfod ac asesu (diwrnodau/wythnosau cyntaf); trin a dwysáu (uchafbwynt y pandemig yn wythnosau 6/7); ac adferiad (misoedd yn ddiweddarach).

Fe'i cefnogwyd gan GIG Lloegr a Public Health England. Roedd y cyfranogwyr yn cynnwys ymddiriedolaethau GIG, Cymdeithas Ddeintyddol Prydain, Pwyllgor Meddygon Teulu Cymdeithas Feddygol Prydain, Coleg yr Optometryddion, y Comisiwn Ansawdd Gofal a’r Gymdeithas Fferyllol Frenhinol.INQ000023034_0005).
Gallu Rolau a chyfrifoldebau
  • Mae cyfathrebu clir yn hanfodol i ddarparu eglurder a sicrwydd yn ystod pandemig. Mae hyn yn ei gwneud yn ofynnol i gynlluniau a phrosesau gael eu halinio a rhanddeiliaid gofal sylfaenol i fod yn glir ynghylch eu rolau (INQ000023034_0016).
Cyfathrebu
  • Mae cyfathrebu clir â staff a’r cyhoedd yn ystod pandemig yn hanfodol er mwyn darparu eglurder a sicrwydd INQ000023034_0016).
Gallu
  • Rhoi ystyriaeth bellach i recriwtio a rheoli staff i gynorthwyo gyda’r ymateb, gan gynnwys ar ba bwynt y mae angen cymorth, o ystyried bod y pwynt tyngedfennol o ran capasiti ymchwydd yn amrywio ar draws gwasanaethau gofal sylfaenol.INQ000023034_0017).
Cyfathrebu
  • Cyrff hyd braich i gydlynu cyfathrebu â'r proffesiwn gyda negeseuon cyson cyson. Ystyriwch hefyd sut i gyfathrebu â'r cyhoedd i roi gwybod iddynt beth i'w wneud a ble i fynd INQ000023034_0017).

Atodiad 3: Geirfa

Geirfa
Term (acronym) Disgrifiad
10 Stryd Downing Swyddfa’r Prif Weinidog, sy’n cefnogi Prif Weinidog y DU i sefydlu a chyflawni strategaeth gyffredinol a blaenoriaethau polisi llywodraeth y DU, ac wrth gyfathrebu polisïau llywodraeth y DU i’r Senedd, y cyhoedd a chynulleidfaoedd rhyngwladol.
Pwyllgor Ymgynghorol ar Pathogenau Peryglus Pwyllgor cynghori gwyddonol yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Mae ei waith yn cynnwys darparu cyngor gwyddonol annibynnol i lywodraeth y DU ar y risgiau o ddod i gysylltiad â phathogenau.
Trosglwyddiad yn yr awyr Trosglwyddiad sy'n digwydd ar draws pellteroedd byr neu hir trwy'r aer o ddefnynnau anadlol bach iawn sy'n cynnwys firws a gynhyrchir gan unigolyn heintiedig.
Gwrthfiotigau Meddyginiaethau a ddefnyddir i drin neu atal heintiau bacteriol.
Cyffuriau gwrthfeirysol Meddyginiaethau a ddefnyddir i drin neu atal heintiau firaol.
Cymdeithas Cyfarwyddwyr Iechyd y Cyhoedd Sefydliad cynrychioliadol o gyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd.
Asymptomatig Cael haint ond heb ddangos unrhyw symptomau.
Ffliw adar Math o firws ffliw wedi'i addasu i boblogaethau adar. Gall ffliw adar hefyd orlifo i anifeiliaid eraill, gan gynnwys bodau dynol, a gall ddatblygu'r gallu i drosglwyddo'n effeithlon o berson i berson.
Gwyddor ymddygiadol Astudiaeth wyddonol o ymddygiad dynol ac anifeiliaid, gan gynnwys disgyblaethau fel seicoleg, anthropoleg a chymdeithaseg.
Bioddiogelwch Y paratoadau, y polisïau a'r camau a gymerwyd i ddiogelu iechyd pobl, anifeiliaid a'r amgylchedd rhag bygythiadau biolegol.
Digwyddiad 'alarch du' Senario trychinebus sydd, ymlaen llaw, yn ddigynsail, y tu allan i'n maes profiad, y tu hwnt i'n gallu i fyfyrio'n rhesymol ac, felly, mor annhebygol fel ei fod yn anrhagweladwy.
Cymdeithas Feddygol Prydain Undeb llafur a chorff proffesiynol ar gyfer meddygon a myfyrwyr meddygol yn y DU.
Cabinet Tîm o uwch weinidogion y llywodraeth sy’n cael eu dewis i arwain ar feysydd polisi penodol.
Swyddfa'r Cabinet Adran weinidogol o lywodraeth y DU, a gefnogir gan 28 o asiantaethau a chyrff cyhoeddus. Mae’n cefnogi’r Prif Weinidog, yn sicrhau bod y llywodraeth yn rhedeg yn effeithiol, ac yn cymryd yr awenau mewn rhai meysydd polisi hollbwysig.
Cymhareb marwolaeth achosion Canran y bobl sy'n cael diagnosis o glefyd sy'n marw ohono.
Ymatebwyr Categori 1 a 2 O dan Ddeddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004:

Ymatebwyr Categori 1 yw’r sefydliadau hynny (y gwasanaethau brys, awdurdodau lleol a chyrff y GIG) sydd wrth wraidd yr ymateb i’r rhan fwyaf o argyfyngau, sy’n ddarostyngedig i’r set lawn o ddyletswyddau amddiffyn sifil.

Mae ymatebwyr Categori 2 yn sefydliadau (yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch, cwmnïau trafnidiaeth a chyfleustodau) sy'n ymwneud yn helaeth â digwyddiadau sy'n effeithio ar eu sectorau penodol ond sy'n llai tebygol o fod yn rhan ganolog o waith cynllunio. Mae ganddynt gyfres lai o ddyletswyddau: cydweithredu a rhannu gwybodaeth berthnasol ag ymatebwyr Categori 1 a 2 eraill.
Canghellor Dugiaeth Lancaster Uwch weinidog yn Swyddfa’r Cabinet ac aelod o’r Cabinet sy’n gweinyddu ystadau a rhenti Dugaeth Caerhirfryn. Yn gyfrifol am oruchwylio holl bolisïau Swyddfa'r Cabinet, argyfyngau sifil posibl, gwydnwch a diogelwch cenedlaethol.
Canghellor y Trysorlys Prif weinidog ariannol llywodraeth y DU, gyda chyfrifoldeb cyffredinol am y Trysorlys.
Prif Swyddog Meddygol Ymarferydd meddygol cymwys, cynghorydd uchaf y llywodraeth ar faterion iechyd, a phennaeth proffesiynol holl gyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd mewn llywodraeth leol a'r proffesiwn meddygol mewn llywodraeth. Mae Prif Swyddog Meddygol ar wahân ar gyfer Cymru, Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon.

Prif Swyddog Meddygol Lloegr yw Prif Gynghorydd Meddygol llywodraeth y DU.
Prif Gynghorwyr Gwyddonol Uwch gynghorwyr gwyddoniaeth, sy'n gweithio yn y rhan fwyaf o adrannau'r llywodraeth, sy'n darparu trosolwg a sicrwydd o allu a gweithgareddau gwyddoniaeth.
Deddf Argyfyngau Sifil Posibl 2004 Deddfwriaeth sy’n darparu fframwaith ar gyfer amddiffyn sifil yn y DU. Mae hefyd yn caniatáu ar gyfer gwneud deddfwriaeth arbennig dros dro (rheoliadau brys) i helpu i ymdrin â'r argyfyngau mwyaf difrifol.
Grŵp Argyfyngau Sifil (Gogledd Iwerddon) Y prif gorff parodrwydd ar gyfer argyfyngau sifil posibl ar gyfer y sector cyhoeddus yng Ngogledd Iwerddon, sy’n gyfrifol am ddarparu arweiniad strategol ar gyfer parodrwydd ar gyfer argyfyngau sifil posibl drwy gytuno ar bolisi a strategaeth ar faterion trawsbynciol. Fel arfer caiff ei gadeirio gan uwch was sifil, ond fel arall gall gael ei gadeirio gan y Prif Weinidog a’r dirprwy Brif Weinidog yn gweithredu ar y cyd, neu gan weinidog arall a enwebir ar y cyd gan y Prif Weinidog a’r dirprwy Brif Weinidog. Fe'i mynychir gan gynrychiolwyr o holl adrannau llywodraeth Gogledd Iwerddon, Swyddfa Gogledd Iwerddon, yn ogystal â llywodraeth leol a'r gwasanaethau brys, ymhlith eraill.
Grŵp Argyfyngau Sifil Posibl (Cymru) Sefydlwyd grŵp o uwch swyddogion polisi tua 2006 sy’n cyfarfod i drafod strategaeth ar gyfer parodrwydd ar gyfer argyfwng yng Nghymru, gan ystyried risgiau sy’n dod i’r amlwg a phenderfynu ar gynllunio, ymateb ac adferiad priodol ar draws adrannau’r llywodraeth. Mae hefyd yn rheoli ymateb mewnol Llywodraeth Cymru i argyfyngau. Lle penderfynir bod angen presenoldeb ehangach gan randdeiliaid allanol, caiff y grŵp ei ailgyfansoddi’n ffurfiol fel Pwyllgor Argyfyngau Sifil Posibl Cymru, o dan delerau Cynllun Ymateb Cymru Gyfan.
Ysgrifenyddiaeth Argyfyngau Sifil Posibl Gallu pwrpasol yn Swyddfa'r Cabinet a oedd yn rheoli parodrwydd ac ymateb llywodraeth y DU i ddigwyddiadau mawr, cenedlaethol. Gweithio gydag adrannau’r llywodraeth i bennu a rheoli risgiau a chydlynu trefniadau argyfwng sifil, rhoi cyngor i’r Prif Weinidog am argyfyngau sifil, rhedeg COBR, gweithio gyda gweinyddiaethau datganoledig ac ymatebwyr lleol i sicrhau bod cynlluniau a galluoedd ar waith, a goruchwylio lefel uchel ymarferion neu brofion ar y system parodrwydd ac ymateb.

Disodlwyd gan yr Uned COBR a Chyfarwyddiaeth Gydnerth ym mis Gorffennaf 2022.
COBR Canolfan rheoli argyfwng genedlaethol llywodraeth y DU ar gyfer ymateb i argyfyngau sifil system gyfan. Mae'n darparu'r mecanwaith cydgysylltu y mae llywodraeth y DU yn ei ddefnyddio i ymateb yn gyflym i argyfyngau sy'n galw am wneud penderfyniadau brys. Daeth ei enw yn wreiddiol o'i leoliad yn Ystafelloedd Cyfarfod Swyddfa'r Cabinet.
Trosglwyddo cymunedol Pan fydd clefyd yn ymledu yn y gymuned a'r ffynhonnell benodol yn anhysbys (er enghraifft, ni ellir ei gysylltu â theithiwr o dramor).
Cysyniad Gweithrediadau (Llywodraeth y DU) Dogfen sy’n nodi trefniadau’r DU ar gyfer ymateb i ac adfer ar ôl argyfyngau.
Cyswllt Person sydd wedi bod yn agos at rywun sydd wedi cael prawf positif am haint.
Olrhain cyswllt Nodi'r ffynhonnell a chysylltiadau sy'n gysylltiedig ag achos a gadarnhawyd o glefyd heintus. Mesur iechyd cyhoeddus i atal lledaeniad haint.
Cyfyngiad Strategaeth rheoli afiechyd gyda'r nod o atal trosglwyddiad cymunedol, megis trwy olrhain cysylltiadau pobl heintiedig.
Cynllunio wrth gefn Cynllunio i fod yn barod i ymateb yn effeithiol os bydd argyfwng.
Coronafeirysau Teulu o firysau sy'n achosi salwch anadlol mewn pobl.
Gwrthfesurau Mesurau a gymerwyd i liniaru neu atal effeithiau pandemig, megis olrhain cyswllt, therapiwteg a brechlynnau.
COVID-19 Y clefyd a achosir gan y coronafirws SARS-CoV-2.
Teuluoedd dros Gyfiawnder mewn Profedigaeth Covid-19 Grŵp ymgyrchu ledled y DU sy’n cynrychioli buddiannau aelodau teulu mewn profedigaeth unigolion a fu farw o Covid-19.
Covid-19 mewn Profedigaeth Teuluoedd er Cyfiawnder Cymru Grŵp â ffocws Cymreig sy’n ymroddedig i ymgyrchu dros a rhoi llais i bobl sydd mewn profedigaeth oherwydd Covid-19 yng Nghymru.
Twymyn gwaedlif y Crimea-Congo Twymyn gwaedlifol feirysol, wedi'i gyfangu'n bennaf drwy bigiadau trogod.
Adran Busnes a Masnach Adran weinidogol o lywodraeth y DU, a gefnogir gan 19 o asiantaethau a chyrff cyhoeddus, sy'n gyfrifol am dwf economaidd a masnach ryngwladol.
Adran Lefelu i Fyny, Tai a Chymunedau Adran weinidogol o lywodraeth y DU, a gefnogir gan 15 o asiantaethau a chyrff cyhoeddus, sy’n gyfrifol am dai, cymunedau, llywodraeth leol, a lefelu polisi.

Fe'i gelwir rhwng Mai 2006 a Ionawr 2018 fel yr Adran Cymunedau a Llywodraeth Leol, ac o fis Ionawr 2018 i fis Medi 2021 fel y Weinyddiaeth Tai, Cymunedau a Llywodraeth Leol. Cyfeirir ato yn yr Adroddiad hwn wrth yr enw cywir ar gyfer y cyfnod amser perthnasol neu, ar gyfer cyfeiriadau sy’n rhychwantu cyn ac ar ôl Medi 2021, wrth ei enw presennol.
Yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol/Adran Iechyd Adran weinidogol o lywodraeth y DU sydd â chyfrifoldeb cyffredinol am wasanaethau iechyd a gofal. Mae’n gosod strategaeth, ac yn ariannu ac yn goruchwylio’r system iechyd a gofal yn Lloegr, gyda chymheiriaid cyfatebol yn y gwledydd datganoledig.

Yn cael ei hadnabod cyn Ionawr 2018 fel yr Adran Iechyd. Cyfeirir ato yn yr Adroddiad hwn wrth yr enw a oedd ganddo yn ystod y cyfnod perthnasol, neu, ar gyfer cyfeiriadau yn rhychwantu’r ddau gyfnod amser, wrth ei enw presennol.
Adran Iechyd (Gogledd Iwerddon) Adran ddatganoledig o’r llywodraeth yng Ngweithrediaeth Gogledd Iwerddon sydd â chyfrifoldeb statudol i hybu iechyd corfforol a meddyliol a lles cymdeithasol pobl yng Ngogledd Iwerddon ac am atal, canfod a thrin salwch. Hyd at 9 Mai 2016, roedd yr adran yn cael ei hadnabod fel yr Adran Iechyd, Gwasanaethau Cymdeithasol a Diogelwch y Cyhoedd, ond cyfeirir ati yn yr Adroddiad hwn fel yr Adran Iechyd (Gogledd Iwerddon) oni bai y cyfeirir yn benodol ati cyn Mai 2016.
Dirprwy Brif Swyddog Meddygol Mae tri Dirprwy Brif Swyddog Meddygol yn cefnogi'r Prif Swyddog Meddygol.
Dirprwy Brif Weinidog, Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon Cyd-gadeirydd (gyda Phrif Weinidog Cymru) Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon. Rhaid i’r holl swyddogaethau statudol a neilltuwyd i’r dirprwy Brif Weinidog (a Phrif Weinidog Cymru) gan Ddeddf Gogledd Iwerddon 1998 gael eu harfer ar y cyd.
Dirprwy Brif Weinidog, Llywodraeth yr Alban Ysgrifennydd Cabinet yn Llywodraeth yr Alban, yn cefnogi gwaith y Prif Weinidog. Hyd at 2023, y Dirprwy Brif Weinidog oedd yn gyfrifol am swyddogaeth gydnerthedd Llywodraeth yr Alban.
Prawf diagnostig Prawf a all gadarnhau a oes gan rywun afiechyd.
Cyfarwyddwyr iechyd y cyhoedd Yn Lloegr, arbenigwyr a gyflogir gan bob awdurdod lleol sydd â chyfrifoldebau iechyd y cyhoedd, sydd â'r prif gyfrifoldeb am iechyd eu cymunedau ac sy'n atebol am gyflawni dyletswyddau iechyd cyhoeddus eu hawdurdod. Yng Nghymru a’r Alban, maent yn cael eu cyflogi gan fyrddau iechyd y GIG, ac yng Ngogledd Iwerddon, unig Gyfarwyddwr Iechyd y Cyhoedd sy’n atebol i’r Prif Swyddog Meddygol.
'Clefyd X' Clefyd heintus nad yw'n hysbys ar hyn o bryd ei fod yn heintio bodau dynol ond a allai achosi epidemig neu bandemig difrifol.
DNA Asid deocsiriboniwcleig, moleciwl sy'n cario cyfarwyddiadau genetig ar gyfer twf a gweithrediad yr holl organebau hysbys a llawer o firysau.
Ebola Gall gyfeirio at y firws Ebola neu'r afiechyd y mae'n ei achosi. Mae'r firws yn cael ei drosglwyddo o anifeiliaid (fel ystlumod neu primatiaid nad ydynt yn ddynol) i bobl, a gall ledaenu o berson i berson trwy hylifau corfforol. Mae'n achosi twymyn gwaedlifol difrifol ac angheuol yn aml.
Ymarfer Gallu Ymchwydd Parodrwydd Ebola Ymarfer ym mis Mawrth 2015 a gomisiynwyd gan GIG Lloegr i asesu galluoedd ac adnoddau’r GIG a Public Health England i reoli achosion lluosog o Ebola yn Lloegr.
Effeithiolrwydd Wrth drafod cyffur fel triniaeth neu frechlyn, mae hyn yn cyfeirio at ba mor dda y mae'r cyffur yn cyflawni'r effaith a fwriadwyd pan gaiff ei ddefnyddio mewn lleoliadau byd go iawn.
Effeithiolrwydd I ba raddau y mae cyffur yn gweithio fel y bwriadwyd pan gaiff ei brofi mewn amgylchiadau delfrydol, megis mewn astudiaeth ymchwil dan reolaeth.
Grwpiau parodrwydd ar gyfer argyfwng Grwpiau aml-asiantaeth wedi'u sefydlu yng Ngogledd Iwerddon i sicrhau parodrwydd priodol i alluogi ymateb effeithiol i argyfyngau.
Parodrwydd mewn argyfwng, gwydnwch ac ymateb O fewn un o adrannau’r llywodraeth, mae’r swyddogaeth parodrwydd ar gyfer argyfyngau, gwydnwch ac ymateb yn arwain ar gynllunio ar gyfer pob digwyddiad lle mae risg bosibl i iechyd y cyhoedd ac ymateb iddynt.
Adran Ymateb Brys Adran o’r hyn oedd Public Health England a weithiodd i wella gwytnwch iechyd y cyhoedd trwy ddarparu gwasanaethau parodrwydd, gwytnwch ac ymateb brys gyda chefnogaeth ymchwil wyddonol a meddygol yn seiliedig ar dystiolaeth.
Clefyd endemig Clefyd sy'n parhau ar gyfradd mynychder sefydlog, rhagweladwy mewn rhanbarth daearyddol.
Epidemig Cynnydd sydyn yn nifer yr achosion o glefyd sy'n uwch na'r disgwyl mewn rhanbarth daearyddol.
Epidemioleg Astudiaeth o ddosbarthiad, patrymau a phenderfynyddion cyflyrau iechyd a chlefydau mewn poblogaeth ddiffiniedig.
Dileu Gostyngiad llwyr o bob achos o glefyd ledled y byd i ddim, heb yr angen parhaus am ymyriadau.
Canolfan Ewropeaidd ar gyfer Atal a Rheoli Clefydau Asiantaeth o'r Undeb Ewropeaidd sy'n canolbwyntio ar wyliadwriaeth, ymateb a pharodrwydd i glefydau heintus.
Marwolaethau gormodol Nifer y marwolaethau ychwanegol mewn cyfnod amser sy'n uwch na'r disgwyl yn seiliedig ar y blynyddoedd diwethaf.
Y Swyddfa Weithredol, Gogledd Iwerddon Adran ddatganoledig o lywodraeth Gogledd Iwerddon yng Ngweithrediaeth Gogledd Iwerddon gyda phrif gyfrifoldeb polisi dros faterion argyfyngau sifil. Y gweinidogion sydd â chyfrifoldeb cyffredinol am yr adran yw’r Prif Weinidog a’r Dirprwy Brif Weinidog.
Ymarfer Alice Ymarfer ym mis Chwefror 2016 i asesu heriau achos ar raddfa fawr o coronafirws syndrom anadlol y Dwyrain Canol (MERS-CoV) yn Lloegr.
Ymarfer Bennachie Ymarfer pen bwrdd undydd ym mis Rhagfyr 2004 gyda'r nod o brofi parodrwydd cyffredinol ar gyfer delio â syndrom anadlol acíwt difrifol (SARS).
Ymarfer Corff Broad Street Ymarfer ym mis Ionawr 2018 i ddatblygu dull cytûn o reoli’r llwybr claf o un pen i’r llall ar gyfer clefydau heintus canlyniadau uchel hysbys ac anhysbys ac i sicrhau bod ymateb cynaliadwy ar waith.
Ymarfer Corff Cerberus Asesiad mewnol ym mis Chwefror 2018 o barodrwydd sefydliadol Iechyd Cyhoeddus Lloegr ac ymateb i argyfyngau iechyd cyhoeddus.
Ymarfer Corff Cygnus Ymarfer ym mis Hydref 2016 yn asesu parodrwydd y DU ac ymateb i achos o ffliw pandemig.
Ymarfer Goliath Prawf Rhagfyr 2003 o'r ymateb i achos o syndrom anadlol acíwt difrifol (SARS) yng Ngogledd Iwerddon.
Ymarfer Iris Ymarfer ym mis Mawrth 2018 i asesu ymateb yr Alban i achos o coronafirws syndrom anadlol y Dwyrain Canol (MERS-CoV).
Ymarfer Corff Pica Prawf Medi 2018 o barodrwydd a galluoedd ymateb gofal sylfaenol y GIG i ffliw pandemig.
Ymarfer Shipshape Ymarfer ym mis Mehefin 2003 a gynhaliwyd yn dilyn cadarnhad o'r achos cyntaf o syndrom anadlol acíwt difrifol (SARS) yn y DU.
Ymarfer Alarch Arian Cyfres o ymarferion a gynhaliwyd ledled yr Alban ym mis Ebrill 2016 i asesu parodrwydd ac ymateb trefniadau lleol a chenedlaethol yr Alban i achos o ffliw pandemig dros gyfnod hir.
Ymarfer Taliesin Ymarfer ym mis Tachwedd 2009 i asesu Cynllun Ymateb Cymru Gyfan a chynlluniau ffliw pandemig lleol ledled Cymru.
Ymarfer Typhon Prawf mis Chwefror 2017 i asesu gallu Public Health England i ymateb i ddau ddigwyddiad lefel uwch cydamserol a’u rheoli (digwyddiad cemegol mawr ac achos cadarnhaol wedi’i gadarnhau o dwymyn gwaedlif feirysol).
Ymarfer Helygen Gaeaf Ymarfer Ionawr a Chwefror 2007 i asesu paratoadau ar gyfer pandemig ffliw.
Ymarfer corff Valverde Ymarfer ym mis Mai 2015 o'r Fenter Diogelwch Iechyd Byd-eang i brofi trefniadau drafft aelod-wledydd ar gyfer rhannu samplau labordy o bathogenau nad ydynt yn ffliw yn ystod argyfwng iechyd cyhoeddus.
Lledaeniad esbonyddol Gall haint ledaenu'n esbonyddol (hy cyflymu dros amser) pan fydd y pathogen yn mynd i mewn i boblogaeth sydd ag ychydig iawn o imiwnedd, os o gwbl.
Prif Weinidog, Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon Cyd-gadeirydd (gyda'r dirprwy Brif Weinidog) Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon. Rhaid i bob swyddogaeth statudol a neilltuwyd i Brif Weinidog Cymru (a dirprwy Brif Weinidog) gan Ddeddf Gogledd Iwerddon 1998 gael ei harfer ar y cyd.
Prif Weinidog yr Alban Pennaeth Llywodraeth yr Alban, sy’n gyfrifol am ddatblygiad, gweithrediad a chyflwyniad cyffredinol polisïau’r weinyddiaeth ac am hyrwyddo a chynrychioli’r Alban gartref a thramor.
Prif Weinidog Cymru Pennaeth Llywodraeth Cymru, sy’n gyfrifol am ddatblygu a chydgysylltu polisi Llywodraeth Cymru yn gyffredinol.
Swyddfa Dramor, y Gymanwlad a Datblygu Adran weinidogol y llywodraeth, a gefnogir gan 12 o asiantaethau a chyrff cyhoeddus.
Pedair cenedl Pedair gwlad y DU: Cymru, Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon.
Digwyddiad radiolegol Fukushima Damwain niwclear yn 2011 yn ymwneud â gollyngiadau ymbelydredd yng Ngwaith Pŵer Niwclear Fukushima Daiichi yn Japan.
G7 Mae’r Grŵp o Saith (G7) yn fforwm rhynglywodraethol anffurfiol sy’n cynnwys y DU, UDA, Canada, Ffrainc, yr Almaen, yr Eidal a Japan. Mae cynrychiolwyr o'r Undeb Ewropeaidd hefyd yn bresennol.
Rhwydwaith Rhybudd ac Ymateb i Achosion Byd-eang, Sefydliad Iechyd y Byd Rhwydwaith Sefydliad Iechyd y Byd o sefydliadau technegol a rhwydweithiau byd-eang sy'n ymateb i ddigwyddiadau iechyd cyhoeddus acíwt trwy leoli staff ac adnoddau i'r gwledydd yr effeithir arnynt.
Prif Gynghorydd Gwyddonol y Llywodraeth Mae'r Prif Gynghorydd Gwyddonol yn rhoi cyngor gwyddonol i'r Prif Weinidog ac aelodau'r Cabinet, ac yn cydlynu'r rhwydwaith o brif gynghorwyr gwyddonol.
Swyddfa'r Llywodraeth dros Wyddoniaeth (GO- Science) Swyddfa wyddoniaeth sy'n cynghori'r Prif Weinidog ac aelodau'r Cabinet i sicrhau bod polisïau a phenderfyniadau'r llywodraeth yn cael eu llywio gan y dystiolaeth wyddonol orau a'r meddwl strategol hirdymor.
Meddwl grŵp Swyddfa wyddoniaeth sy'n cynghori'r Prif Weinidog ac aelodau'r Cabinet i sicrhau bod polisïau a phenderfyniadau'r llywodraeth yn cael eu llywio gan y dystiolaeth wyddonol orau a'r meddwl strategol hirdymor.
Meddwl grŵp Ffenomen lle mae pobl mewn grŵp yn tueddu i feddwl am yr un pethau yn yr un ffordd.
Awdurdod Parodrwydd ac Ymateb i Argyfyngau Iechyd, y Comisiwn Ewropeaidd Yn cefnogi prosiectau sy'n cryfhau parodrwydd a galluoedd ymateb ym maes iechyd.
Asiantaeth Diogelu Iechyd Corff cyhoeddus anadrannol blaenorol, a noddir gan yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol, a ddaeth yn rhan o Public Health England yn 2013. Ei rôl oedd darparu dull integredig o ddiogelu iechyd cyhoeddus y DU drwy ddarparu cymorth a chyngor i’r GIG, awdurdodau lleol, gwasanaethau brys a'r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol ac asiantaethau eraill.
Timau diogelu iechyd Rhan o Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU. Maent yn cynnwys ymgynghorwyr â chymwysterau proffesiynol ym maes diogelu iechyd sy'n darparu cyngor iechyd cyhoeddus arbenigol a chymorth gweithredol i'r GIG, awdurdodau lleol ac asiantaethau eraill.
Clefydau henipviral Clefydau niwrolegol ac anadlol cymedrol i ddifrifol a achosir gan genws o firysau gyda'u prif gronfa naturiol mewn ystlumod ffrwythau. Mae achosion firws Hendra wedi’u cysylltu â chyswllt agos â cheffylau heintiedig yn Awstralia, ac mae achosion mwy o firws Nipah wedi digwydd mewn sawl gwlad yn Ne-ddwyrain Asia, gyda throsglwyddiad o foch ac ystlumod, ac adroddwyd am rywfaint o drosglwyddiad person-i-berson.
Clefyd heintus canlyniad uchel Clefyd heintus acíwt sydd:
  • yn gallu trosglwyddo yn y gymuned a gall fod yn anodd ei ganfod yn gyflym;
  • yn nodweddiadol mae ganddo gymhareb marwolaethau achosion uchel ac ychydig neu ddim cyffuriau proffylactig neu therapiwtig; a
  • felly mae angen ymateb gwell gan unigolion, poblogaeth a systemau.
Rhaglen Clefydau Heintus Canlyniad Uchel Rhaglen a grëwyd gan Iechyd Cyhoeddus Lloegr a GIG Lloegr yn 2015 i ddatblygu dull cytûn ar gyfer rheoli achosion a amheuir ac a gadarnhawyd o glefydau heintus â chanlyniadau uchel a rhoi cyfleusterau arbenigol ychwanegol ar waith lle y gellid trin cleifion â’r clefydau hyn.
Swyddfa Gartref Adran o lywodraeth y DU, a gefnogir gan 29 o asiantaethau a chyrff cyhoeddus. Adran arweiniol y llywodraeth ar gyfer mewnfudo a phasbortau, polisi cyffuriau, trosedd, tân, gwrthderfysgaeth a'r heddlu.
Heintiau Anifeiliaid Dynol a Gwyliadwriaeth Risg Grŵp traws-lywodraethol amlasiantaethol, sganio'r gorwel ac asesu risg sy'n ystyried heintiau sy'n dod i'r amlwg a heintiau milheintiol o bosibl.
Firws diffyg imiwnedd dynol (HIV) Firws a gludir yn y gwaed neu a drosglwyddir yn rhywiol sydd, os na chaiff ei drin, yn achosi syndrom diffyg imiwnedd caffael (AIDS) - clefyd aml-system a allai fod yn angheuol.
Imiwneiddio Pan fydd unigolion yn cael eu hamddiffyn rhag clefyd, naill ai yn dilyn haint naturiol neu frechu.
Imiwnedd